Pore opowiadań o tym, jako sie hań downij jadło, co sie jadło i jako nasze Starki piykły chlyb...

O jedzyniu
Na śniodani sie jadło przeważnie ziymioki s kapustóm, abo s mlykiym. Na połednie była polywka i kapusta s ziymiokami od rana. Na wieczór sie warziło świyże ziymioki i jadło przeważnie s mlykiym. Miynso sie jadło w niedziele. Za piyrszej wojny światowóm prziwiyźli skóndsi orkisz. To było cosi takigo jak pszynica, ale kapke inaksze. S tego sie robiło czyry. Mleło sie tyn orkisz na żarnach i warziło na mlyku. S orkisza sie robiło pónczki. Nejprzód sie prażiło po suchu mónke, potym sie jóm zakropiło, a potym wybiyrało łyżkóm taki gałuszki. Jodowało sie to s mlykiym, abo ze szpyrkami. Nieskorzy sie robiło, i do dzisio robi, kubusie. Trzeja natrzić ziymioków, wypuczyć, rosrobić s mlykiym i piyc na brutfanie. Lepszy sie dycki jodało po zabijaczce. Miynso sie rosoliło i wyndziło, gor kity. Jelita sie nalywało trzicielinóm i piykło. Dowało sie do tego pieprzu i inksze prziprawy. To była do babek cało gościna. Pluca i inksze podroby sie warziło i robiło s tego moczke. Szpyrki i sadło sie dowało do sóndka i soliło. Tako solóno szpyrka dłógo wydzierżała. Ponikierzi jóm mieli aji dwa roki. Nie wyndziło sie to, yny taki surowe brało baji ku chlebu, abo ku placku do lasa. Kawy sie piło mało, bo do tego trzeja było kupić cukier, a kiejsi była biyda o grejcar. Tóż sie warziło kawe yny przi świyncie, abo jak był robotnik.

Dałabych ci chleba s masłym, alech go zjadła
Opowiym wóm, co hań downij ludzie jedli na naszej dziedzinie. Tóż nejprzód sfutrujcie cosik, aspóń skibke chleba pomazanóm masłym, abo szmolcym, bo doista bydymy tu fulali o fajniackim jedzyniu, a tak na głodno nielza o tym wyrzóndzać. Jak żeście sóm po obiedzie, abo swaczynie, to mogymy zaczynać spóminki. Nale czujecie? Co też to tak wónio? Klupiym na dwiyrze i wlazujym do kuchyni. Prawiym: Dej Boże dobry dziyń, jako sie tu mocie? – a gaździno odpowiado: Dziynki Bogu, wszyjscy zdrowi. Siadejcie ku nóm, dyć obiod na stole. Oto łyżka. S fajansowej miski s modrymi kwiotkami sie kurzi aż pod powół. Toż sióngóm po fusate gałuszki ze szpyrkami. Spucowałach isto s dziesiynć i popiłach kiszkóm. Pamiyntóm też taki warzóne gałuszki s trzicieliny ze śliwkami. Ty sie zajś polywało zeszkwarzónym masłym i śmietónkóm, a po wyrchu posypywało pokruszónym biołym syrym. Jak żech se uż słósznie pojadła, tóż mogymy eszcze pospóminać downe jodło. Oto baji placki s trzicieliny, kiere piykła starka na blasze w kuchyni. Pamiyntóm, jak żech siedziała na sztokerli kole pieca s fijołkowóm, plechowóm miseczkóm i czakałach, aż sie moji placuszki upiekóm. Ukłodało sie jich prosto s blachy w misce i polywało rostopiónym szmolcym s tłóstymi szpyrkami. Zaros sie jadło, choć to kapke poliło w palce. Brało sie rynkami okróngły placek, jedyn za drugim, moczało w szmolcu, co był na dnie miski. Na wyrch sie kładło tłustóm szpyrke i ani sie człowiek nie nazdoł, a sfutrowoł pół miski tej dobroci. No, ale gymba masno, blyszczała sie, jakby jóm globinym wymazoł, a rynce też do łokci od szmolca. Hań downij ponikiedy piykowali placki s trzicieliny na fandli. Aji dzisio to mómy radzi. A na wóń poleśników spóminocie se kiedy? Też s trzicieliny na blasze pieczóne, yny na listkach s kapusty. Abo brutwaniok s żarnówki prosto s piekarszczoka. Pamiyntocie se, jak wónio taki, co go dziepro przed chwileczkóm Mamulka wycióngli s pieca? Trzeja było doczkać, aż kapke ochłódnie i dziepro potym pumalutku przewrócić go z brutwani na deske. Tóż aspóń krajiczek hónym trzeja było ukroć na szmak, boby isto człowiek pypcia dostoł s tej chynci. Oto na niedziele i świynta piykowali kołocze, abo krepliki. W kuchyni w laworku na stole, abo kole pieca ruszało sie drożdżowe ciasto. S wyrośniónego ciasta sie robiło syrzoki, jabczoki, śliwczoki s posypkóm, abo krepliki mermuladóm czy buchta. Taki świyże, yny kapke ochłódnióne były nejlepsze. Przeboczcie, srobiymy se przerwe. Podziwóm sie yny do szpajski, esi tam nie nóńdym aspóń kóńska kołocza. Ukrołabych se taki słószny sztrafek i popiła dojankóm. Ale kaj tam! Naszłach yny przerośniónóm, wyndzónóm szpyrke i ukrołach se ku ni skibke chleba. Dobre i to, jak sie mo głód. O czym my to rzóndzili? Aha, o jodle przeca. Toż pospóminejmy se eszcze co fajnego. Mieliście też radzi żarnówke ze szpyrkami, abo prażónki pomaszczóne jak sie patrzi? Jo pamiyntóm, żech jich nejradszy miała rada z takigo hrubego, fajansowego talyrza z rużyczkami na krajiczku. Po takim jedzyniu bych poradziła duszkym wypić pół żbónka świyżej maślónki, abo aspóń rosfyrtanej kiszki ledwo prziniesiónej s piwnice. Dzisio też sie cosik uwarzi, abo upiecze, co szmakuje. Nale to, co stareczka hań downij warzowali i piykowali było nejlepsze. 

Jak sie chlyb piykowało
Było to pore roków po ostatnij wojnie, jak żech eszcze był klukiym i chodzowołech do szkoły. Jedyn ros mi prawi Mamulka: „Wiysz co, Kareł, zóńdziesz jutro s rana ze skozym do moji Mamy, kiero miyszko na Rudniku. Chodnik znosz, bo my tam społym uż byli pore razy, ni ma możne, żebyjś pobłóndziuł. Mosz akurat jutro yny trzi godziny nauki, tóż mi tego rechtorek nie weznóm za złe i nie bydóm tela banować, żech cie nie posłała do szkoły. Jo teraz isto przez jakisikej czas nie bydym mieć spusobu tam zozdrzić, jak sie też miywajóm. Jakoch mioł naporynczóne, polecioł żech tam z samiućkigo rana. Było to prawie majowym czasym, tóż sie boskym po rosie dobrze szło. Wziónech se to na przejmo, tóż żech lecioł gor miedzami. Trefiłech dobrze, bo Stareczka z Ciotkóm były dóma. Prawie sie rychtowały do pieczynio chleba. „Nale dobrze żejś prziszoł, mój Karliczku” – prziwitała mie Stareczka. „Zaros ci cosikej narychtujym, bojś isto niewiela pośniodoł, a przez chodnik żejś sgłodnioł. Zustóń u nas do popołednia, to se pojysz świyżego podpłumyka i spoczniesz se kapke, bo cie czako spadki kyns chodnika. Mamie isto też uż pumogosz, jak czasami piykuje chlyb. Wiym, że srazu ji to nie wychodziło. Chlebiczek nieros bywoł u ni przypolóny, lebo był niedopieczóny. Wtynczas twój Tatulek błoznowoł, a Mamie tak prziśpiywowoł: „Taki mi sie chlyb wydarzuł, żebych ani nie był marzuł. Cieszyn, Opawa, Frydek, Morawa – chleba napiyk. Z jednej strónywoda ciykła, z drugij stróny mysz ućiykła. Cieszyn, Opawa, Frydek, Morawa”... I tak dali, było tej pieśniczki pore zwrotek. Ja, upiyc dóma dobrze chlyb, to je wielko sztuka. Na wyrobiyni ciasta trzeja mieć kupa siły, a jo uż tej roboty nie poradzym robić. Robi to terazy za mnie twoja ciotka, co sy mnóm miyszko. Nale piykować fórt bydymy, bo ni ma, jak se pojodać swój, zdrowy, czorny chlebiczek. Nie sprzikrzi sie, choć go jednym cióngym jodómy, a co je suchszy, to je zdrowszy. Jak sie trefi, że nóm rychli dóndzie, to kupiymy se światły od piekorza, a przy tym kierómsikej żymłe lebo kajzerke. Starym ludzióm takowo odmiana dobrze robi. Przipiliło nas do pieczynio dzisio, bo my sie ani nie nazdali, jak my s kumory przedwczora wyjyni ostatni pecynek. Tela dobrze, że zustała nociastka od ostatnigo razu. Jak my piykli, toch żech jóm hned pokruszyła i srobiłach wczora zakwas. Je teraz ciepło i dobrze sie ukwasi, tak sie też zaros s rana chytómy roboty. Mónka sie grzeje w słómiónkach na ławie kole pieca, a je w nich reżno i pszyniczno żarnówka. Warzónych ziymnioków dzisio nie dodómy, boch ich zapómniała uwarzić. Obydzie sie aji bez nich i chlyb ani tak gibko nie wyschnie, bo do tydnia bydzie sjedzóny. Tak mi wykłodała Stareczka, bo Ciotka poszli rychtować piekarszczok. Widziołech jóm przes okno, jak nosili na norónczku zeszczypanóm buczyne s drewutni. Nałożyni drzewa do piekarszczoka nie trwało dłógo, bo za chwile ciotka byli w kuchyni gotowi zarobiać ciasto. Mieli na sobie bioły fortuch, a rynkowy od szat zasukane aż po paże. Po wymyciu w laworze rónk szychtowym mydłym i zawiónzaniu na żurek szatki na głowie, prawili, że mogóm zarobiać i że trzeja prziniyść słómiónki s mónkóm. Dziyża s zakwasym stoła na podwyszorku, coby sie tak mocka nie trzeja było zgibać. Stareczka zajś dodowali do dziyże letnióm wode, pore gorści soli i gorstke kminku s fyniklym. Zarobiani ciasta nie trwało dłógo, możne kole pół godziny, aż zaczyło ciasto samo odlazować od rónk. Musiołech też przy tej ciynżkawej robocie npoikiedy utrzić ciotce czoło, bo było sroszóne potym. Ni mógła przeca s czoła żodno kropelka spaść do dziyże. Zarobióne ciasto ucapkali do równa, opruszyli mónkóm, a dziyże na wyrchu przykryli oktuszóm. Jak sie ciasto zaczło ruszać, poszli zapolić podpołke do piekarszczoka. Dźwiyrka od pieca uchylili, a szyber do kumina wycióngli, coby sie mioł kaj dym podziywać. Za dobróm godzine drzewo prawie zgorało a niedopolóne kónszczki i wóngliczki trzeja było cioskiym rosgrzebać po całym dnie pieca, coby dobrze i równo zgorało. W kuchyni my mógli zaczynać kulać ciasto, bo było za tyn czas wyruszane. Stareczka drzewianóm łopatkóm prziniósła kónski ciasta na posuty mónkóm stół, s kierych Ciotka kulali na okróngłe bochynki i zaros ich dowali do słómiónek. Ostatek ciasta sfalnie zustawili w dziyżce, coby go starczyło na dwa podpłumyki i nociaste. Potym żech polecioł za ciotkóm zaglóndnóć do piekarszczoka, czy sie już do samego cna spoliły ty kónszczyczki drzewa. Widać że zgorały, bo wziyni do rónk ciosk i przygrzebali na kroj niedogorane wóngliczki, a co wiynksze dowali do podstawiónego ampra. Popiół zajś wymiótli narychtowanym przódzi pomietłym. Na jego kóńcu był przidrótowany wiecheć s olszowych gałónzek s liściami. Czasami sie też zdarzi, że chlyb na spodni skurce mo aji kónszczyczki czornych wóngielków, tymu sie też musi piec dobrze poswymiatać. Aby sie dowiedzieć, czy piec zustoł dobrze wypolóny, trzeja zrobić prube s mónkóm. Do palców se wziyni ciotka żamówki i chynyli jóm na dno pieca. Zaros zbełkły i trzeja było piec schłódzić przez odewrzite dwiyrka i szyber do kumina. Za pore minut sie pruba zdarziła i mógżech snoszać słómiónki s wyruszanym ciastym. Łopata na sodzani była oprzito o piec. Na nióm ciotka wywracali słómiónki. Każdy pecynek obmywali wodóm i sodzali opaternie, coby były chlebiczki ułożóne rowno kole siebie. Na kóniec sodzanio stareczka przyniyśli dwa hrubszawe placki, kiere ułożyli na sóm kraiczek. Podpłumyki sie piekóm krótko, tymu muszóm być tak ułożóne. Mie zajś pozwolili skokać przes łopate. Chyciułech se trzónek do rónk, oprzuł łopate jednym końcym o dłaszke i skokoł tam i spadki, aż mie zabolały nogi. Przy tym żech eszcze musioł kryncić zadkiym, coby był chlyb okróngły i wysoki. Stareczka prawiła, że to je stary obyczoj, bo jak była dzieckiym, to też skokowała przes łopate. Śmioły sie przy tym, jak żech skokoł. I przy pieczyniu chleba może być wiesioło. Podpłumyki sie prawie za chwile upiykły i przyniyślimy ich do kuchynie. Jak wychłódły, Stareczka jich po wyrchu dobrze pomaściła masłym i posypała cukrym. Była to wtynczas dlo mie wielko gościna. Chlyb był upieczóny za półdrugo godziny, a jak sie go wyjimało łopatóm s pieca, to narobił tela wóni po chałupie jako we wielki piekarni.