Pore opowiadań o tym, jako to kiejsi bywało i o hań downym żywobyciu...
Nasza chałupa w Baszce
Jak żech był małym chłapcym, to my miyszkali w takij małej drzewianej chałupce w postrzodku dziedziny przi potoku. Ta drzewiónka była nisko, srobióno s hrubych belek, a miyndzy nimi był postyrkany mech, coby wiater nie fukoł. Na dachu były szyndzioły, a po nich sie czołgoł grómotrzask, kiery mioł chronić chałupe przed pierónami. S cesty sie szło na chodnik, kole chodnika była miydzka a na nij pieknie naszczypane piyńki s lasa i chołda karkoszków, kiere starka dycki nasmykała. Dwa malusińki okiynka były obłożóne drzewym i zasłaniały wszecko, jak sie człowiek chcioł kapke podziwać na świat. Pod dachym wisiała drabina i hoki na chytani drzewa, jak była w lecie powódź. Do naszej chałupy sie chodziło przes wysoki próg. Dymbowe dwiyrze, kiere ni miały zómka szły do siynie. W siyni były drzewiane schody na wyrch, kole nich stoła putnia na wode, żarna na mielyni obilo, łopata i brzozowo mietła. Potym były dwiyrze do izby, w kierej sie warziło, jadło, spało i miyszkało. Ta izba była przestróno, na sztwierć izby był wielki piec s trómbóm na pieczyni chleba, abo kołoczy. Powół s desek uż był czorny, a miyndzy tragarzami dziury były zalepióne celinóm, coby sie nie suła szpina do izby. Na postrzodku powołu, na tragarzu był wydłubany rok, kiej tóm chałupe stawiali. Kole niego było wydłubane eszcze kółko i napisane IHS. Na tragarzu sie kredom dycki pisało kiej sie kiery urodziuł, kiej kiery umrzuł, a aji kiej sie krowa biegała. Na postrzodku powołu w tragarzu był aji wbity hok do wieszanio zabitego babucia. Dłaszka była bez desek, s gliny, to byłą tako celina rosbabrano s czyrwiónóm i s wajcami, udeptano jak na gumnie. Dłaszke sie zamiatało i szłapało sie po nij fórt tóż była wyglancowano jak bótki wojoka. Od dwiyrzi na wszeckich ścianach wisiały obrozki świyntych. Na nejlepszym miejscu, tak że zaros człowiek uwidzioł wisioł starzików patrón – Świynty Jozef. Pod oknami, kaj było nejwiyncyj widno stoła stolica, a pod nióm trówła s rostomajtymi szkarbołami. Miyndzy oknami wisioł Świynty Kryspin – patrón wszyjstkich szewców – bo mój starzik byli szewcym. Naprociw dwiyrzi wisioł wielki krziż, a pod nim lampka, w kierej sie dycki poluł ogiyń. Pod krziżym był eszcze wielkucny dymbowy stół. W jednym kóncie stoł kredyns, a w drugim legier s pierzinami. Kole ścian i kole pieca były małe stolice. Przi stole stoły sztyry stołki. Bliży pieca wisiały godziny, pod nimi była malowano trówła. Przi tej trówle stoł drugi kredens a w nim były poukładane gorki i glinioki. Nad piecym starka dycki wieszali jakisi miyszki s zielinami, abo suszyli pokrziwy. Na murku od pieca były łyżki. Na progu był przibity grejcar i podkowa na szczynści.
Downe żywobyci
Na dziedzinie, w każdej chałupie gazdowie i dziecka wczas stowali, dyć roboty dycki było moc. Pole trzeja było obrobić na czas, a przi chałupie też fórt sie naszła jakosik piloba. To je procny chlyb – tak prawili starziki. Óni downo pomrzili i spoczywajóm na kierchowie. A dziśka inksze czasy. Toż podziwejmy sie, jaki to było żywobyci za młodych roków starki i starzika. W lecie wszyjscy dómownicy stowali hónym, kie sie yny słóńce pokozało nad chrostami za potokym. Myli sie w laworze i gibko oblykali szaty na każdo. Dziołuchy sie czosały przed zdrzadłym, plótły binkosze i wiónzały maszki na kistke. Wszyjscy sie rychtowali czym rychlij i każdy patrził swoji roboty. Gaździno naporynczyła starszej dziołusze, coby rożła ogiyń pod blachóm. Sama wziyna szkopiec i pospołu z młodszóm ceróm poszła do chlywa dojić krowe. Dziołucha sie dziepro prziuczała i nie była obeznano s bodlawóm Malinóm. Nie dała se pozór i krowa flinkła ji chłostym po gymbie i nastómpiła na noge. Dziołucha sie slynkła, klejzła na krowińcu, pizła mamie do szkopca i uloła kapke mlyka. Zaczyna jowejczeć i podyrdała ku chałupie. S dzieckami było dycki moc ostudy. Mama w kuchyni ocedziła mlyko do glinioka i zaniósła do piwnice. Na piecu postawiła wczorajsze mlyko, s kierego rychli posbiyrała śmietónke i dała zawarzić na szwołki. Poszła zozdrzić na nimocnóm ciotke, co mieli swojóm izbeczke w giblu. Dziołuchy nie dały pozór i mlyko uskipiało. Gazda hónym pojod chleba ze szpyrkóm i leberkóm, wypiuł duszkiym dwa gorczki kawy s mlykym, do kapsy w kabocie wraził kónsek brutwanioka ze szmolcym na swaczyne i poszoł do pola. Poklepoł kose i zaczón kosić prziłóg za potokym. W chałupie gaździno i dziecka fórt cosik mieli do roboty. Chłapiec nejprzód poszeł po obili na wyrch do fachu. Wzión se baterke, bo tam je dycki ćma. Nabroł owsa do sztwiertki, slos opaternie po schodach i posuł kuróm do korytka kole stodoły. Jak dziołuchy pośniodały, to ta młodszo chyciła sie szkrobanio ziymnioków na obiod. Gaździno namoczyła prani do żbera. Dziwo sie, a pod blachóm ćma – wszyjstko wygorało. Przikozała chłapcu, coby wzión cieślice i narómboł karkoszek. Nale tyn naszoł yny jakisi wilgłe chrości. Ogiyń yny bełknie i gaśnie. Chłapiec poszoł po drugi. Prziniós suche szczapy i w kiblu wónglo s piwnice. Gaździno ciepła do pieca stare papióry i poloła brynym, coby sie to rychli rospoliło. Postawiła na blasze owiynzine w garcu. Dziywcze grzoło w łogniu cegliczke do biglowanio. Potym naszkróbione cychi, cyszki i płachty pokropiło wodóm i biglowało. Młodszo cera ukłodała prani na stusek do odmaryji. Chłapiec wykludziuł krowe i jałówke s chlywa i poszoł pajść na miedze za zogónami. Starka siedzieli przi oknie, ficowali stare fusekle i prziszywali knefle ku jakli. Dycki im było zima, tóż mieli na plecach hacke. Na nogi wzuwali kopytka, bo ich oziómbało i krynciła ich rewma w nortach. Gaździno posłała cere po wajca i przikozała, coby niechała na gnioździe podkładek. Dziołucha wziyła po chodniku mlyka s chlebym dlo psa i wykidała mu to do szolki kole budy. W połednie gazda i chłapiec prziszli na obiod. Była owiynzio polywka s nuglami i francki z trzicieliny, pieczóne na fandli. Gazda jod faszyrki s dynstowanóm kapustóm. Staro koczka nuchciła pod stołym, plóntła sie pod nogami i czakała na jakisi podnoski. Jak poobiadwali, starsze dziywcze wloło s garca, co stoł na blasze, ciepłej wody do lawora, wziyno myjke i hónym pomyło garce i miski. Gaździno gichła pumyje do ampra, ciepła tam pore ziymnioków i zaniósła babuciowi do corka. Potym poukludzała kram w kuchyni i siyni, a deliny wydrziła kartaczym. Dziywczynta poszły biylić prani na miedze, co go mamulka rano wyprali. Gaździno wziyna do kosza wajec, szwarny kónsek kołocza ze syrym i wyndzónej szónki, i poszła s nowiyckóm do bratówki, co miyszkała po sómsiedzku. Za półdrugo godziny była naspadek. Ni mógła tam być deli, dyć jóm fórt góniła robota. Wziyła dziełchy i pospołu poszły na zogóny przebiyrać ćwikle, póki je dobry czas. Od czwortku miesiónczek je w kole i isto zaś gichnie deszcz, abo krupy, bo je fórt parno. Po połedniu gazda odchyboł krowóm gnój s chlywa. Zakiyl sie bydło nie pasło w rajczuli, oba z chłapcym wziyli cieślice, klepocz i kastlik z gwoździami i poszli sprawić płot. Synek se nie doł pozór i piznył sie klepoczym do palca, jak przibijoł lajśniczke do dwiyrek. Kiej sie zećmiło, wszyjscy byli dóma. Starsze dziywcze hónym prziniósło szczap na podpołke i srobiło ogiyń pod blachóm. Gaździno wziyna ze szpajski jelita i upiykła w piecu na brutwani, a zakiyl sie piykły, poszła dojić krowe. Głodne dziecka chyciły sie jedzynio okrajków s kołocza, co był upieczóny na niedziele i popijały to dojankóm. Gaździno wloła śmietónke do maśniczki i ubijała masło. Starka rożli lampe na nafte, pochladali w podstolu jeglic i zaczli sztrykować kopytka. Dziełchy chycily sie szycio spodków, coby były szumne, jak pujdóm ku muzyce. Godziny wartko żynóm i trzeja sie było pomyć, oblyc nocne koszule, porzykać i ijść do łóżek. Legli na zogłówku, abo strużok, a przykryli się hrubóm pierzinóm. I tak uciekały dziyń za dniym i rok za rokiym. Robota fórt góniła i trzeja było gibko sie zwyrtać, coby nastarczyć do wieczora i coby wszyjstko było, jak sie patrzi. Robotny gazda i gaździno, pókil byli zdrowi, dycki mieli pełne rynce roboty. Jak sie podzioły młode roki, to starzicy byli na wymowie i póki mógli, fórt sie plyntli kole chałupy i cosik pumogali. Taki było hań downi żywobyci.
Jak żech był małym chłapcym, to my miyszkali w takij małej drzewianej chałupce w postrzodku dziedziny przi potoku. Ta drzewiónka była nisko, srobióno s hrubych belek, a miyndzy nimi był postyrkany mech, coby wiater nie fukoł. Na dachu były szyndzioły, a po nich sie czołgoł grómotrzask, kiery mioł chronić chałupe przed pierónami. S cesty sie szło na chodnik, kole chodnika była miydzka a na nij pieknie naszczypane piyńki s lasa i chołda karkoszków, kiere starka dycki nasmykała. Dwa malusińki okiynka były obłożóne drzewym i zasłaniały wszecko, jak sie człowiek chcioł kapke podziwać na świat. Pod dachym wisiała drabina i hoki na chytani drzewa, jak była w lecie powódź. Do naszej chałupy sie chodziło przes wysoki próg. Dymbowe dwiyrze, kiere ni miały zómka szły do siynie. W siyni były drzewiane schody na wyrch, kole nich stoła putnia na wode, żarna na mielyni obilo, łopata i brzozowo mietła. Potym były dwiyrze do izby, w kierej sie warziło, jadło, spało i miyszkało. Ta izba była przestróno, na sztwierć izby był wielki piec s trómbóm na pieczyni chleba, abo kołoczy. Powół s desek uż był czorny, a miyndzy tragarzami dziury były zalepióne celinóm, coby sie nie suła szpina do izby. Na postrzodku powołu, na tragarzu był wydłubany rok, kiej tóm chałupe stawiali. Kole niego było wydłubane eszcze kółko i napisane IHS. Na tragarzu sie kredom dycki pisało kiej sie kiery urodziuł, kiej kiery umrzuł, a aji kiej sie krowa biegała. Na postrzodku powołu w tragarzu był aji wbity hok do wieszanio zabitego babucia. Dłaszka była bez desek, s gliny, to byłą tako celina rosbabrano s czyrwiónóm i s wajcami, udeptano jak na gumnie. Dłaszke sie zamiatało i szłapało sie po nij fórt tóż była wyglancowano jak bótki wojoka. Od dwiyrzi na wszeckich ścianach wisiały obrozki świyntych. Na nejlepszym miejscu, tak że zaros człowiek uwidzioł wisioł starzików patrón – Świynty Jozef. Pod oknami, kaj było nejwiyncyj widno stoła stolica, a pod nióm trówła s rostomajtymi szkarbołami. Miyndzy oknami wisioł Świynty Kryspin – patrón wszyjstkich szewców – bo mój starzik byli szewcym. Naprociw dwiyrzi wisioł wielki krziż, a pod nim lampka, w kierej sie dycki poluł ogiyń. Pod krziżym był eszcze wielkucny dymbowy stół. W jednym kóncie stoł kredyns, a w drugim legier s pierzinami. Kole ścian i kole pieca były małe stolice. Przi stole stoły sztyry stołki. Bliży pieca wisiały godziny, pod nimi była malowano trówła. Przi tej trówle stoł drugi kredens a w nim były poukładane gorki i glinioki. Nad piecym starka dycki wieszali jakisi miyszki s zielinami, abo suszyli pokrziwy. Na murku od pieca były łyżki. Na progu był przibity grejcar i podkowa na szczynści.
Downe żywobyci
Na dziedzinie, w każdej chałupie gazdowie i dziecka wczas stowali, dyć roboty dycki było moc. Pole trzeja było obrobić na czas, a przi chałupie też fórt sie naszła jakosik piloba. To je procny chlyb – tak prawili starziki. Óni downo pomrzili i spoczywajóm na kierchowie. A dziśka inksze czasy. Toż podziwejmy sie, jaki to było żywobyci za młodych roków starki i starzika. W lecie wszyjscy dómownicy stowali hónym, kie sie yny słóńce pokozało nad chrostami za potokym. Myli sie w laworze i gibko oblykali szaty na każdo. Dziołuchy sie czosały przed zdrzadłym, plótły binkosze i wiónzały maszki na kistke. Wszyjscy sie rychtowali czym rychlij i każdy patrził swoji roboty. Gaździno naporynczyła starszej dziołusze, coby rożła ogiyń pod blachóm. Sama wziyna szkopiec i pospołu z młodszóm ceróm poszła do chlywa dojić krowe. Dziołucha sie dziepro prziuczała i nie była obeznano s bodlawóm Malinóm. Nie dała se pozór i krowa flinkła ji chłostym po gymbie i nastómpiła na noge. Dziołucha sie slynkła, klejzła na krowińcu, pizła mamie do szkopca i uloła kapke mlyka. Zaczyna jowejczeć i podyrdała ku chałupie. S dzieckami było dycki moc ostudy. Mama w kuchyni ocedziła mlyko do glinioka i zaniósła do piwnice. Na piecu postawiła wczorajsze mlyko, s kierego rychli posbiyrała śmietónke i dała zawarzić na szwołki. Poszła zozdrzić na nimocnóm ciotke, co mieli swojóm izbeczke w giblu. Dziołuchy nie dały pozór i mlyko uskipiało. Gazda hónym pojod chleba ze szpyrkóm i leberkóm, wypiuł duszkiym dwa gorczki kawy s mlykym, do kapsy w kabocie wraził kónsek brutwanioka ze szmolcym na swaczyne i poszoł do pola. Poklepoł kose i zaczón kosić prziłóg za potokym. W chałupie gaździno i dziecka fórt cosik mieli do roboty. Chłapiec nejprzód poszeł po obili na wyrch do fachu. Wzión se baterke, bo tam je dycki ćma. Nabroł owsa do sztwiertki, slos opaternie po schodach i posuł kuróm do korytka kole stodoły. Jak dziołuchy pośniodały, to ta młodszo chyciła sie szkrobanio ziymnioków na obiod. Gaździno namoczyła prani do żbera. Dziwo sie, a pod blachóm ćma – wszyjstko wygorało. Przikozała chłapcu, coby wzión cieślice i narómboł karkoszek. Nale tyn naszoł yny jakisi wilgłe chrości. Ogiyń yny bełknie i gaśnie. Chłapiec poszoł po drugi. Prziniós suche szczapy i w kiblu wónglo s piwnice. Gaździno ciepła do pieca stare papióry i poloła brynym, coby sie to rychli rospoliło. Postawiła na blasze owiynzine w garcu. Dziywcze grzoło w łogniu cegliczke do biglowanio. Potym naszkróbione cychi, cyszki i płachty pokropiło wodóm i biglowało. Młodszo cera ukłodała prani na stusek do odmaryji. Chłapiec wykludziuł krowe i jałówke s chlywa i poszoł pajść na miedze za zogónami. Starka siedzieli przi oknie, ficowali stare fusekle i prziszywali knefle ku jakli. Dycki im było zima, tóż mieli na plecach hacke. Na nogi wzuwali kopytka, bo ich oziómbało i krynciła ich rewma w nortach. Gaździno posłała cere po wajca i przikozała, coby niechała na gnioździe podkładek. Dziołucha wziyła po chodniku mlyka s chlebym dlo psa i wykidała mu to do szolki kole budy. W połednie gazda i chłapiec prziszli na obiod. Była owiynzio polywka s nuglami i francki z trzicieliny, pieczóne na fandli. Gazda jod faszyrki s dynstowanóm kapustóm. Staro koczka nuchciła pod stołym, plóntła sie pod nogami i czakała na jakisi podnoski. Jak poobiadwali, starsze dziywcze wloło s garca, co stoł na blasze, ciepłej wody do lawora, wziyno myjke i hónym pomyło garce i miski. Gaździno gichła pumyje do ampra, ciepła tam pore ziymnioków i zaniósła babuciowi do corka. Potym poukludzała kram w kuchyni i siyni, a deliny wydrziła kartaczym. Dziywczynta poszły biylić prani na miedze, co go mamulka rano wyprali. Gaździno wziyna do kosza wajec, szwarny kónsek kołocza ze syrym i wyndzónej szónki, i poszła s nowiyckóm do bratówki, co miyszkała po sómsiedzku. Za półdrugo godziny była naspadek. Ni mógła tam być deli, dyć jóm fórt góniła robota. Wziyła dziełchy i pospołu poszły na zogóny przebiyrać ćwikle, póki je dobry czas. Od czwortku miesiónczek je w kole i isto zaś gichnie deszcz, abo krupy, bo je fórt parno. Po połedniu gazda odchyboł krowóm gnój s chlywa. Zakiyl sie bydło nie pasło w rajczuli, oba z chłapcym wziyli cieślice, klepocz i kastlik z gwoździami i poszli sprawić płot. Synek se nie doł pozór i piznył sie klepoczym do palca, jak przibijoł lajśniczke do dwiyrek. Kiej sie zećmiło, wszyjscy byli dóma. Starsze dziywcze hónym prziniósło szczap na podpołke i srobiło ogiyń pod blachóm. Gaździno wziyna ze szpajski jelita i upiykła w piecu na brutwani, a zakiyl sie piykły, poszła dojić krowe. Głodne dziecka chyciły sie jedzynio okrajków s kołocza, co był upieczóny na niedziele i popijały to dojankóm. Gaździno wloła śmietónke do maśniczki i ubijała masło. Starka rożli lampe na nafte, pochladali w podstolu jeglic i zaczli sztrykować kopytka. Dziełchy chycily sie szycio spodków, coby były szumne, jak pujdóm ku muzyce. Godziny wartko żynóm i trzeja sie było pomyć, oblyc nocne koszule, porzykać i ijść do łóżek. Legli na zogłówku, abo strużok, a przykryli się hrubóm pierzinóm. I tak uciekały dziyń za dniym i rok za rokiym. Robota fórt góniła i trzeja było gibko sie zwyrtać, coby nastarczyć do wieczora i coby wszyjstko było, jak sie patrzi. Robotny gazda i gaździno, pókil byli zdrowi, dycki mieli pełne rynce roboty. Jak sie podzioły młode roki, to starzicy byli na wymowie i póki mógli, fórt sie plyntli kole chałupy i cosik pumogali. Taki było hań downi żywobyci.
Hań downij na dziedzinie
Hań downij to były czasy, ja, ja, mój Boże. Jak se człowiek pomyśli, to nie do uwierzynio, jak sie smiyniło. Jak żech chodziła do szkoły, to zeszytów my ni mieli, kaj też tam. Pisało sie na tabliczkach rysikym, a jak sie tabliczka zapisała, to sie jóm utrziło chadróm i pisało sie na nowo. Przed rakuskóm wojnóm było dojść biydy na dziedzinie. Jak sie szło do szkoły, to sie nabrało kapke fazoli, abo bobu do płóciennego miyszka, a chłapcy do kapsy, abo kónsek chleba, przeważnie suchego, a jak u kogo było lepi, to s masłym. Nosiło sie też placek z kukurzice, abo ze ziymioków i to było na swaczyne. Prziszło sie ze szkoły, to było trzeja wyganiać krowy na posiónek i posało sie aż do ćmoka. Przi tym pasiyniu, to se dziecka chocioż kapke użyły. Pasało sie czasym w pańskich rajczulach. Paśli tam ponikierzi ci, co na pański chodzili i dostali od sprawcy pozwolyni. Wiynksi chałupnicy, abo siedlocy pajśli se na swojich gónach, abo na miedzach. Dziecka, co pasły do spółki w rajczulach, sbiyrały sie dycki do grómady i bawiły sie. Grały rostomajte gry, na schowki, na lajdy, kiczkerle, abo se srobiły ogiyń, pieczoków napiykli i tela miały uciechy. Krowy sie pasły same. Nie dej Boże, jak sie pobódły. A czasym to sie bódły do upadku, ani ich rosegnać s kupy nie szło. Nejgorsze, jak se rogi sraziły, abo jedna drugi ubliżyła. Jak była krowa cielno, to aji spómietała, jak dostała rogiym. Możecie se myśleć, co sie potym robiło. Mie sie to nejgorsze, dziynki Bogu nie przitrefiło, ale sie mi też nieros pobódły. A potym tóż tatulek mieli kij w robocie. Nejwiyncyj ostudy s krowami to my mieli na jesiyń po Świyntym Michale. Obili było zebrane, zielina ze ziymioków na poły ususzono, a czasym aji ziymioki były s pola zebrane, to krowy mógły chodzić, kaj sie im podobało. Tóż sie gziły, a chodziły, jako chciały, a dziecka nie wiedziały se ś nimi wrotu. Pasło sie też wtedy kaj przipadło. Je też taki powiedzyni: „Po Michale paś aji na powale”. Na dziedzinie chodziło sie boskym. Jo miałach jednóm pore bótków, to sie szło w nich yny w niedziele do kojścioła, a potym żech ich ściepowała. Jak sie szło do miasta, brało sie bótki pod paże, szło sie boso, a dziepro przed samym miastym sie obuwało. Jak nóm tatulek na zime kupił bótki, to sie musiało w nich pore roków pochodzić. W biydniejszych rodzinach, kaj było wiyncyj dzlecek, kupiło sie pore bótków nejstarszymu, a jak drugi dziecka dorosły, to jedyn po drugim w nich chodziły, powiyl sie do cna nie rosleciały. Jodało sie też rostomajcie. Jak było kónsek miynsa, to w niedziele, abo od wiynkszego świynta. Pamiyntóm, jak też tatulek, abo mamulka prziwiyźli czasym s miasta kónsek wórsztu, abo preswórsztu, a eszcze żymełke ku tymu, to była okropno uciecha, dziecka miały
świynto. Przes tydziyń sie jodało byle jak. Ziymioczónke, kapuśnice, bryje, abo czoskule – nazywało sie jóm „chudo jewa”. Wiela razy my jodali polywke s pokrziw, fazole zasmażóne i na sucho s mlykiym, abo maślónkóm, abo aji bób. Warziło sie też krupice s mlykiym, abo ściyrke s mónki, napiykło sie stryków, a czasym aji s krupice na blasze. Jak sie srobiło kapke masła w maśniczce, to nejlepsze były ziymioki s takóm świyżutkóm maślónkóm. Ros za dwa, abo i trzy tydnie piykło sie reżny chlyb w piekarszczoku. Upiykło sie naros szejść, abo osim bochynków, zoleży jaki gdo mioł wielki piekarszczok. S reszty ciasta, co sie zeszkrobało s dziyżki, okróm nociasty, piykło sie podpłómyk. To był taki mały chlebiczek, a wsodzało sie go do pieca na ostatku. O niego to dziecka robiły miyndzy sobóm nejwiyncej krawalu. Nejwiynkszo biyda doskwiyrała dycki na przednówku, jak sie łóński obili skóńczyło, a nowego eszcze sie nie zebrało. Wtynczas to aji czasym chleba chybiało. We wojne światowóm było eszcze gorzi. Mónki było mało, bo obili sbiyrali do wojska, tóż sie piykło chlyb s kukurzice, a jak chybiło, to sie przidowało rzozu, abo sie mleło żołyndzie. Tojście mógli wiedzieć, jaki tyn chlebiczek wyglóndoł – gorski, że ani go bardzo zjejść nie szło, a okropnie sie kruszył. Ale głód to je nejlepszo prziprawa. Kawe, takóm zbożowóm, jako terazy je we sklepach, my pili yny w niedziele. A to sie też przeważnie samymu robiło. Upoliło sie w trómbie jynczmynia, dało sie cygoryje i to sie mleło w młynku. Jak była wielko biyda, co ani cygoryje nie było, to sie dodowało kapke upolónych żołyndzi. Ale nie wszyjstkim biyda tak doskwiyrała. Siedlocy, to sie dycki lepi mieli. Jak prziszli rekwirować do wojska, to se tam dycki cosi pochowali. Yny tych biydoków to do cna oszkubali. Czasym też było aji wiesioło. Jakżech była młodo, to żech przeogrómnie rada chodzowała na muzyki. Kiejsi na muzykach bawili sie yny starsi. Bogatsi gazdowie mieli swoi hónorowe miejsca w zolu za stołami, a ta bydniejszo gowiydź siodała na ławach pod ścianóm kole dwiyrzi. Ale też yny starsi. Smarkoczy to tam nie uwidzioł. Gdo ni mioł osimności roków, to sie na muzyce ni mioł co pokazować. Chyba jakby go gdo nie znoł, a był wyrośnióny, to mu mógli uwierzić, że mioł wiyncyj. A choć sie miało uż tych osimnoście skóńczóne, to sie też szło s tatulkami. Za dziecka chodziło sie yny na wyblyszczki pod okna. Jak było wiesieli s muzykóm, to sie szło na czakaczki. Czakało sie na polu, pod oknami, a jak starostowie czynstowali, to sie też czasym dostało kónsek kołocza, abo aji półke. Tóż to był człowiek rod. Mało sie też zdarziło, coby sie na muzyce nie pobili. Nejwiyncyj zajś o dziołuchy. Nejwiynkszo praczka była dycki, jak na muzyke prziszli pachołcy s inkszej dziedziny. Do nas chodzili syncy s Wiślice, s Kiczyc, s Drogomyślo, abo eszcze s dalsza. Chodzili dycki całóm grómadóm, coby sie mógli lepij brónić. Ros zakatrupili u nas człowieka nożami. Jednymu wyloli oko i do śmierci chłop zustoł kalykóm. Tóż jak też prziszła tako banda na muzyke, to uż lepi było zawczasu sie wytracić. Jo też moc chodziła po chałupach na szkubaczki, abo na łuskani fazoli. To sie robiło dycki na jesiyń (jak sie uż wszyjstko s pola skludziło i nie było uż takij roboty) i przes całóm zime. Zebrało sie dycki pore bob, siodało sie kole stołu ku piyrzu, baby fulały i tak sie wiesioło szkubało. A rzóndzynio było dycki moc, jako to baby. Gazet to kiejsi tak nie było jako teraz, a nie wszyjscy też umieli czytać, tóż na takich szkubaczkach sie człowiek dowiadowoł, co we świecie słychać, bo każdo gaździno cosi wiedziała. Nejraczy to my wyrzóndzali o duchach, nocznicach i rostomajtych straszkach. Potym, jak sie uż sbliżało ku północy, to my sie boły ijść do chałupy. Jezeryjo, to dycki było ostudy. Jak byli syncy w chałupie, to nas musieli odkludzać. Terazy to sie ludzie s tego śmiejóm, bo w to nie wierzóm, ale kiejsi naprowde straszyło. Mie też ros postraszyło, a było to w połednie. Szła żech kole wierzbiny, a był tam taki kowiór s wodóm, a dojść tam było głymboko. Akurat w kojściele przezwóniło klynkani na połednie, a przez połednie i o północy chodzóm dycki duchy i straszki. To je ich czas. Tóż szła żech kole tego kowiora, dziwóm sie a na strómach siedziały taki małe karzełki w czyrwiónych czopeczkach i mrugały na mie. Strach mie wzión, boch sie smiarkowała, że to były utopce. Móglijście widzieć, jak żech uciekała, żegnała żech sie ze strachu. A na tych szkubaczkach było godki co niemiara. Plotkowało sie też, że na żodnym suchej nitki nie zustało, bo baby se dycki rade poplotkujóm. Na kóniec szkubaczek gaździno upiykła kołocza, poczynstowała gorzołkóm, tóż było wiesioło aż hej.
świynto. Przes tydziyń sie jodało byle jak. Ziymioczónke, kapuśnice, bryje, abo czoskule – nazywało sie jóm „chudo jewa”. Wiela razy my jodali polywke s pokrziw, fazole zasmażóne i na sucho s mlykiym, abo maślónkóm, abo aji bób. Warziło sie też krupice s mlykiym, abo ściyrke s mónki, napiykło sie stryków, a czasym aji s krupice na blasze. Jak sie srobiło kapke masła w maśniczce, to nejlepsze były ziymioki s takóm świyżutkóm maślónkóm. Ros za dwa, abo i trzy tydnie piykło sie reżny chlyb w piekarszczoku. Upiykło sie naros szejść, abo osim bochynków, zoleży jaki gdo mioł wielki piekarszczok. S reszty ciasta, co sie zeszkrobało s dziyżki, okróm nociasty, piykło sie podpłómyk. To był taki mały chlebiczek, a wsodzało sie go do pieca na ostatku. O niego to dziecka robiły miyndzy sobóm nejwiyncej krawalu. Nejwiynkszo biyda doskwiyrała dycki na przednówku, jak sie łóński obili skóńczyło, a nowego eszcze sie nie zebrało. Wtynczas to aji czasym chleba chybiało. We wojne światowóm było eszcze gorzi. Mónki było mało, bo obili sbiyrali do wojska, tóż sie piykło chlyb s kukurzice, a jak chybiło, to sie przidowało rzozu, abo sie mleło żołyndzie. Tojście mógli wiedzieć, jaki tyn chlebiczek wyglóndoł – gorski, że ani go bardzo zjejść nie szło, a okropnie sie kruszył. Ale głód to je nejlepszo prziprawa. Kawe, takóm zbożowóm, jako terazy je we sklepach, my pili yny w niedziele. A to sie też przeważnie samymu robiło. Upoliło sie w trómbie jynczmynia, dało sie cygoryje i to sie mleło w młynku. Jak była wielko biyda, co ani cygoryje nie było, to sie dodowało kapke upolónych żołyndzi. Ale nie wszyjstkim biyda tak doskwiyrała. Siedlocy, to sie dycki lepi mieli. Jak prziszli rekwirować do wojska, to se tam dycki cosi pochowali. Yny tych biydoków to do cna oszkubali. Czasym też było aji wiesioło. Jakżech była młodo, to żech przeogrómnie rada chodzowała na muzyki. Kiejsi na muzykach bawili sie yny starsi. Bogatsi gazdowie mieli swoi hónorowe miejsca w zolu za stołami, a ta bydniejszo gowiydź siodała na ławach pod ścianóm kole dwiyrzi. Ale też yny starsi. Smarkoczy to tam nie uwidzioł. Gdo ni mioł osimności roków, to sie na muzyce ni mioł co pokazować. Chyba jakby go gdo nie znoł, a był wyrośnióny, to mu mógli uwierzić, że mioł wiyncyj. A choć sie miało uż tych osimnoście skóńczóne, to sie też szło s tatulkami. Za dziecka chodziło sie yny na wyblyszczki pod okna. Jak było wiesieli s muzykóm, to sie szło na czakaczki. Czakało sie na polu, pod oknami, a jak starostowie czynstowali, to sie też czasym dostało kónsek kołocza, abo aji półke. Tóż to był człowiek rod. Mało sie też zdarziło, coby sie na muzyce nie pobili. Nejwiyncyj zajś o dziołuchy. Nejwiynkszo praczka była dycki, jak na muzyke prziszli pachołcy s inkszej dziedziny. Do nas chodzili syncy s Wiślice, s Kiczyc, s Drogomyślo, abo eszcze s dalsza. Chodzili dycki całóm grómadóm, coby sie mógli lepij brónić. Ros zakatrupili u nas człowieka nożami. Jednymu wyloli oko i do śmierci chłop zustoł kalykóm. Tóż jak też prziszła tako banda na muzyke, to uż lepi było zawczasu sie wytracić. Jo też moc chodziła po chałupach na szkubaczki, abo na łuskani fazoli. To sie robiło dycki na jesiyń (jak sie uż wszyjstko s pola skludziło i nie było uż takij roboty) i przes całóm zime. Zebrało sie dycki pore bob, siodało sie kole stołu ku piyrzu, baby fulały i tak sie wiesioło szkubało. A rzóndzynio było dycki moc, jako to baby. Gazet to kiejsi tak nie było jako teraz, a nie wszyjscy też umieli czytać, tóż na takich szkubaczkach sie człowiek dowiadowoł, co we świecie słychać, bo każdo gaździno cosi wiedziała. Nejraczy to my wyrzóndzali o duchach, nocznicach i rostomajtych straszkach. Potym, jak sie uż sbliżało ku północy, to my sie boły ijść do chałupy. Jezeryjo, to dycki było ostudy. Jak byli syncy w chałupie, to nas musieli odkludzać. Terazy to sie ludzie s tego śmiejóm, bo w to nie wierzóm, ale kiejsi naprowde straszyło. Mie też ros postraszyło, a było to w połednie. Szła żech kole wierzbiny, a był tam taki kowiór s wodóm, a dojść tam było głymboko. Akurat w kojściele przezwóniło klynkani na połednie, a przez połednie i o północy chodzóm dycki duchy i straszki. To je ich czas. Tóż szła żech kole tego kowiora, dziwóm sie a na strómach siedziały taki małe karzełki w czyrwiónych czopeczkach i mrugały na mie. Strach mie wzión, boch sie smiarkowała, że to były utopce. Móglijście widzieć, jak żech uciekała, żegnała żech sie ze strachu. A na tych szkubaczkach było godki co niemiara. Plotkowało sie też, że na żodnym suchej nitki nie zustało, bo baby se dycki rade poplotkujóm. Na kóniec szkubaczek gaździno upiykła kołocza, poczynstowała gorzołkóm, tóż było wiesioło aż hej.
Herkules mnie mianowali...
Herkules mnie nazywali, bo żech umiała za trzóch srobić i za trzóch zjejść. Siłech niesamowitóm miała, miech s ziymiokami, pindziesiónt kilo, to żech tak yny wciepała na pleca. Mój Tacik pochodził z Ustrónio, był nejwiynkszy w całej dziedzinie i mianowali go Cholewa Wielki. Cało naszo „rasa” była tako wielko. Jo żech miała meter siedymdziesiónt osiym. Tata był straszny śpiywok i po nim móm tyn dar. Bo jak żech krowy pasła, toch przi krowach śpiywała. A śpiywałach tak okropnie, że mie aż było ku tartaku do Ustrónio słyszeć. A w Ustróniu uż wtymczas byli letnikorze, to były poczóntki, eszcze w szopach spowali. Żodyn nie chcioł ijść jejść do chałupy i gaździno była nieszczynśliwo, bo Milka śpiywo i trzeja im wieczerze nosić pod kasztan. Panoczkowie s miasta chodzili po miedzach posłóchać mojigo śpiywanio. Mielimy chałupe na Gojach i trzi krowy, a przeszło trzi hektary. Nie było rajczul s czego porobić i sie musiało na porwozie krowy pajść. A krowy, jak sie pasły po miedzach, to sie urywały na ziymnioki i trzeja ich było dycki wachować. Wiyncyj młodych pastyrzi razym śpiywało, to było helokanio:
Helo, helo, Janiczku nadobny
A jako ci sie pasie
A jako ci sie pasie
Helo, helo, Janiczku nadobny
S krowami wygnali
Swaczyny nie dali
Śpiywać mi kozali
Mie sie śpiywać nie chce
Yny sie mi jejść chce
Helo, helo, Janiczku nadobny!
Jak my, taki bajtle, uż do szkoły chodzili, to kiery mioł krowy, od maja uczuł sie yny od jednej do sztwortej po połedniu. We szkole pore roczników było w jednym oddziale i każdy musioł zrobić szejść klas. Szkoły były religijne, naszo przi katolickim kojściele. Noty my mieli od jedyn do piynć, jedyn to była ta nejlepszo. Uczyli nas polski, a za Austryje godzine nimieckigo. Uczyli nas tej prowdziwej historyji, geografiji, religiji, kaligrafii. Na rachunkach my brali yny dzielyni, mnożyni i cosi s ułamków. Do szkoły my brali tabliczke, rysik i gómbke. Przewiónzowało sie przez piersi szatke, do trójkónta słożonóm i sie elemyntarze w ni nosiło, kiere my jedyn od drugigo pojczowali. Kapke bogatsze dziecka nosiły ruksaki. Na swaczyne nóm ojcowie naciśli do kapsy bobu, pieczek, aji fazoli. Uczyli nas starzi kawalerzi, a jak my byli spórni, to my dostowali lej, to od Ziyntka abo od Kurusa. Przeogrómnie bolało, jak na rynke bili, a eszcze barży na rzici. Mie sie fórt gupoty dzierżały i jak mie Ziyntek bjuł kijym, to jo sie eszcze tymu śmioła. Śpiywu mie uczuł Chroboczek, niezawodny, straszny śpiywok, kiery był też organistóm. I ón mie od trzeci klasy broł śpiywać ku organóm do kojścioła. Chcioł mie dać do szkoły muzycznej, ale ojciec prawił: „A czy ni mo roboty dóma? Tóż krowy sóm, koń je, a óna do szkół póndzie?!”.
Po szóstej klasie uż nas kapke ubywało s chałupy. Dziołuchy szły do państwa na szkoły – to je na słóżbe. Trza im było wynś s chałupy, coby sie też czegosik nauczyły – warzynio, sprzóntanio, ścielynio łóżek podle listwy. Ale ledwo takóm dziołuche obsnechtali, uż sie wracała ku ojcóm, bo na wiosne była robota w chałupie. Tata był kowolym. Chodziuł robić do huty do Trzińca, jak w Ustróniu kuźnie zawrzili. Jan Wantuła, tyn pisorz, też chodziuł s chłopami s Gojów piechty przes Czantoryje i Lysznóm, przes Cisownice i Tuł. Dobre dwie godziny sie szło, rano tata wychodziuł kole sztwortej, pół pióntej. Tam byli na siódmóm, robili do drugi, a spadki do chałupy sie nie wszyjscy wracali, ponikierzy yny na niedziele. Spowali tam w barakach, abo na ziymi. Ojciec był móndry, „Gwiazdke Cieszyńskóm” czytoł i straszny był ś niego polityk, patryjota, a twardy katolik. Szkryfoł po gazetach czyrwiónym ołówkiym: „nie targać!”, a skyrs tego tatowego czytanio yny s mamóm piekło było:
– „Mama – prawiuł tata – wiysz, jaki norechty przidóm? Bydóm w Hameryce rzóndzić i śpiywać, a my to bydymy widzieć i słyszeć!”
A mama na to:
– „Ty eszcze płacisz za ty chandry! Lepszy byjś dziecku bómbóna kupiuł!”
Kiejsi my żyli strasznie skrómnie, jadło sie warzóne, abo pieczone ziymioki mlykiym, abo kiszkóm po wirówce przilote, groch, fazole, reżny chlyb i zupe – wodziónke s ziymioczkami. My, dziecka, to miynsa nie dostali, ale tata ciynżko robiuł i mioł każdy ros owiynzi rosół. Mie to tak wóniało, że bych sie mu tego była chyciła. Chałupe my mieli drzewianóm i niskóm. Mieli my dwie izby, w jednej miyszkoł starzik, i kuchynie. Do chałupy przistawióny był chlyw. Stodoła była mało, naprzeciw chałupy. Do nij sie szło przes plac, a pod stodołóm była piwnica. Chałupa była w postrzodku wybiylóno wopnym i popyrskano kolorowymi kropkami, srobiónymi piórkiym – taki sdobiyni. S niskij siyni szły schody, kiere przes taki małe dwiyrze kludziły do chlywa. Do chlywa dochodziuł eszcze ustymp – drzewiano deska s dziuróm. Jak sie chałupe stawiało, to sie musiało mieć zdrowe, wysuszóne drzewo, na jesiyń sie go ścinało. Jak cieśla budowoł, to go na kanty ukłodoł, potym go przetykali mchym s maltóm. Potym sie robiło wiynźbe. Do świyntego rogu sie dowalo ksiónżke, różaniec, obrozki świynte sie wieszało na ścianie. Jak sie przekraczało próg nowej chałupy, to sie wieszało pod wyngłym kucianki s palm i brzozowe gałynzie, coby opatrowały przed pierónami. Ale nejprzód sie chałupe witało chlebym i solóm. Jaki meble były? – S zapuszczónego drzewa, to sie aji samymu legier robiło, bo też cudów nie trzeja było. Na takim łóżku s desek był strużok ze słómóm reżnóm, abo owieśnióm, miasto materaców, i pierziny. Yny ojcowie spali na łóżku. My na nolepach, przi piecu, tam sie sztyrzo smieścili. Na sianie, na piyntrze, zaczón brat spować, jak ku dziołusze chodziuł. Cyganiuł, że tam spi, a chodziuł ku dziołusze na noc. Ros w nocy sie też mama chciała podziwać, czy Jozef spi na piyntrze, ale spadła na sieczkarnie i strasznie sie połómala, bo szła po ćmoku. Downij nie było światła, to my mieli latarnie, abo taki „janiczki”, w kierych była nafta, abo świyczka. Po drugi mama uż tam nie lazła – czy był dóma czy ni. W kuchyni my mieli wielki drzewiany stół. Na boku stoła odmaryja – kredyns na talyrze. Mieli my też szafe – niby na chadry, ale wyprawe dziołuchy sbiyrały w trówłach – skrziniach. Jo miała rzeźbiónóm i malowanóm w zielóne kwiotki. Deliny my uż mieli w izbie, ale u starzika fórt było ubite z gliny taki klepisko. Całóm zime sbiyrało sie chrust, rómbało go i podkłodało pod blache, piyrzi szkubało,
fazole i bób łuskało, mleło sie na żarnach. Nic w chałpie sie nie robiło do przijymności, nejwyżyj kwiotki na oknach: georginy, astry, zuzki. Dziecka nosiły lónty s kryncónego papióru – takigo jak drelich. Był taki modry, szyty grubymi niciami, dziecka w tym chodziły aż do zedrzicio, bo tego nie szło prać. Tako biyda była! Hań downij sie cepym młócilo. A potym sie obili dowało do burdaka, coby sie oczyściło s plewów. Ty plewy leciały pod maszyne. Jo żech dycki przi żniwach za chłopa robiła. Pojczowalimy burdak od takigo starszego gazdy, i potym my musieli to u niego odrobić. I przi swaczynie tyn starszy gazda prawi: „Milka, narychtuj majtki, bo cie chłopi majóm zawiónzać do ostatnigo snopa, a ci ty majtki seblyc! Dostanóm za to po półce!” Trzo chłopi, jo jedna, jakoch mógła, toch sie zabezpieczyła i czakała, aż mie przewrócóm. Gryzłach, plułach, kopałach, dropałach, alech sie nie dała! Miałach całe pleca sine, bo żech sie obiła o betón we stodole. A stary gazda sie tak okropnie śmioł! Jak prziszoł czas, cobych sie wydała, to nasze poznani schłopym było połónczóne s takimi gupotami. Bo niby jo sie synkowi podobała, a ón mie ni, bo był miynszy ody mie. I ón był strasznie ciekawy, czy sie sy mnóm ożyni. Jo miała wtynczas osimnost roków. A óni z kamratami mieli taki stół do wywoływanio duchów. To musioł być stolik okróngły bez grzebyków, klejóny, rynce musieli mieć wszyjscy na nim i sie za ty rynce dzierżeli. A jedyn, co w ty duchy wierził, wołoł: „Duchu, duchu, powiydz, czy sie za niego wydo, czy ni?” A jak sie wydo, to sie udźwignie stół, a jak ni, to zustanie stoć. A jak za miesiónc ni, to bydzie próbowoł za rok, za dwa. To była tako wróżba andrzejkowo. I wyszło, że sie za dwa roki za niego wydóm. I wydałach sie. Ale musiałach być dycki bez kłobuka i na niskim krómfleku. My szczynśliwie żyli, chłop nie chodziuł po gospodach i rod mie mioł. Jo była tymperamyntno, ón kapke flagmatyczny, a tak my sie dobrze rozumieli. Eszcze rada wyrzóndzóm jedno, a to je ganc prowda: Roz prziszli do kojścioła na krzest ożrali potkowie. A nie spytali sie ojców, jako tymu dziecku dać na miano. Na sumie sie farorz pyto: „Jako mu docie na miano?” a potek na to: „Jezeryja, my sie nie spytali!”. Tóż farorz doł im ksiónżke s litanijóm wszyjstkich świyntych. A tyn zajś nie umioł czytać. I se prawi tak: „Nale wielebniczku, co bydymy tela chledać? Dejmy mu Chryste Eleisón!”…
O ciotce Banotce
Hań downij, hned po wojnie, jak było trzeja, chodzowało sie po kwiotki do ciotki Banotki. Uż nie pamiyntóm, jak miała na miano, bo wszecy jóm tak nazywali. Była to samotno, bezdzietno wdowa, mało, chuderlawo, rużowo na licu. Wżdycki miała szateczke na głowie a chodzowała w dłógich lóntach przeposanych zapaskóm. Miyszkała za miastym sama w swoji chałupce z zogrodóm przi potóczku. Na kónszczyczku gróntu, kiery obrobiała yny kopaczkóm, sadziła se ziymnioczki, fazole, kapuste, bób, pietruzieli, sznytloch, marekwie i kwaki. Miała to dlo siebie i dlo swoji gowiydzi w chlywku. A była tam koza, barónek, trzi króliki, kohut i pore kurek. W zogrodzie zajś sioła i sadziła moc rostomajtych kwiotków i zielin, o kiere sie moc starała. Rosły tam gwoździki, aji ty turecki, kiere przepieknie wóniały, ale aji i taki, pómarańczowe i żółte nogietki, dalije, piwónie, floksy, lilije biołe i czyrwióne i biołe rużyczki. Były tam też szczypióne krzoki bzu lila i biołej barwy. Banotka sadziła też tam zieliny, na kierych sie znała, w lyczyniu rostomajtych słabości. I tak rosła tam miynta, piełoń, szałwia, boże drzywko, ślaz, krzón, macierzónka, dziurawiec, bałuszónka i wrotycz. Banotka sama żyła i miyszkała skrómnie, ale dycki w izbie miała czysto i wszecko było pieknie poskludzane. Stół przikryty był czystym obrusym, a legier był zaścielóny dekóm, na kierej w leżały jedyn na drugim szumne zogłówki. Deliny były biołe, do czysta wydrzite kartaczym. Przi dwiyrzach, pod ścianóm, stoła ława, dali drzewiano odmaryja, a naprociw był zaś szyfóner, na kierym stoł ołtarziczek, krziżyk i zdrzadełko w ramce. Kole umywalni s laworym i żbónkym stoł amper s czystóm wodom, kieróm Banotka przysmyczyć se musiała s pola, od studni pod daszkiym i s rympołym na lańcuchu. W łódkach na oknach sie pieknie czyrwiyniły pelargónije. Na wybiylónych ścianach wisiały w ramkach świynte obrazy. Wszyndy tu wóniało pieczkami s jabłek i zielinami. Wedle starego pieca kachlowego s blachami do warzynio stoł ograbczok s narómbanym drzewym, szczapkami i patykami. Zaros po wojnie Banotka ni miała eszcze w chałupie elektryki, tóż po ćmoku świyciła ji w izbie petryolka. Choć żodnych wygód w chałupie nie było, to Banotka dycki była rada ze wszyckigo. Nigdy nie narzykała, ale sie do nas uśmiychała i prawiła, że yny czako na nas, na dziołuszki, coby nóm jakisi szumne puketki s kwiotków przirychtować, kiereby my mógły zajś podarować naszym Ojcóm, Mamulkóm, Starkóm abo aji naszym rechtorkóm na kóniec szkoły. Robiła to dycki z radościóm. Eszcze terazy to wszecko pamiyntóm i jak mi kiedy w lecie zawóniajóm bezy, gwoździki, laki abo piwónije, to spóminajóm mi sie nasze wyprawy po kwiotki do ciotki Banotki, downo, downo tymu…
Jako sie kiejsi szporowało
Pamiyntocie ludeczkowie, jako sie hań downi szporowało? Spómnicie se na takóm pieśniczke: „Dostołech też potym kabot na świynta, co nieboszczyk starzik pos w nim cielynta.” No i tak to doista mógło być, że niejedyn młody po starziku kabot dostoł i eszcze był tymu rod. To sie wóm zdo nie do uwierzynio, dyć dzisio niejedyn bajtel każdego roku musi mieć nowóm oblyczke i bótki. Wiycie przeca, że hań downij ludzie byli strasznucnie szporobliwi. Prowda, była biyda i tymu każdy wszycko szanowoł. Ale też był taki nawyk i tak dycki robowali. Choć uż cosi było stare, zedrzite i dziurawe, to eszcze rosmyślali, czy sie tego nie do jako sprawić i dali używać. Nóm by sie zdało, że to ani psu na bude sie nie godzi. Co tu bydym sie nad tym rozwodzić, dyć przeca ponikiery dzisio aji nowe wiecy wychybuje na gromadniczke. Toż pospóminejmy se kapke jako to hań downi szporowali. Oto baji taki papiór, wiela sie go dzisio wychybuje. Jakby żodyn nie pomyśloł, jako dłógo musi drzewo rosnóć. A przeca hań downij sie mało gazet kupowało, a jak uż jóm wszyjscy w chałupie poczytali, to abo sie do ni zawijało swaczyne i eszcze chłop w robocie móg se cosik po drugi poczytać, abo sie jóm postrzigało na kónski i w aporcie na grzebyku niechało. Abo jak gaździno umyła deliny, to dowała na dłaszke stare gazety, coby jóm zaros dómownicy nie poszmatłali, jak przidóm s pola w charbołach od bagna. Gazeta przidała sie też na podpołke, jak rożygali ogiyń pod blachóm. Ponikiery nie wychybowoł gazet, yny schowoł do jaki kiśni i tymu dzisio mogymy ich czytać. Oblyczke też sie dycki szanowało. Każdy mioł insze szróty do kojścioła, a inksze na każdo, a eszcze inksze ku jakisi szpatnej robocie. A że używali oblyczki moc roków, tóż ponikiedy robiła sie dziura, kieróm trzeja było połotać. Fusekle i kopytka gaździno wieczorami ficowała, a knefle do kabotów czy jakli to aji małe dziywcze umiało prziszyć. Dyć przeca łotało sie aji dzichte, abo miyszki na obili, co myszy dycki przegryzły. Ze starych szrótów gaździno przeszywała oblyczke dlo dziecek. Prało sie wszycko ryncznie we wodzie z rospuszczónym szarym mydłym i drziło sie o drzewianóm pralke. Jak woda s mydlinami nie była fest zmazano, to eszcze nióm umyli deliny, werande, abo schódki przed chałupóm. Botków na każdo ludzie hań downi nie obuwali, yny do kojścioła. Dycki po chałupie i po polu chodziło sie boskym, aji po ściyrnisku, chocioż to pichało w szłapy jak diobli. W zimie starka obuwali kiyrpce na kopytka usztrykowane z owczej wełny, a do chlywa ku krowie, czy babucióm, szło sie w drzewiokach. Jak szli stareczka w niedziele do kojścioła, to bótki dzierżeli w rynce i dziepro oto w potóczku, blisko kojścioła umyli se nogi i obuli strzewiki. Podziwejcie sie, wiela mocie w swoich chałupach roztomaitych wiecy. Zdo sie mi, że to sóm same plastikowe żdziorba. A downij ludzie używali drzewiane putnie i żbery na wode. Były też plechowe lawory, garce zieleźne, abo gliniane czepniki na śmietónke i żbónki. Gazda sóm robiuł stół, ławki, łyżniki, drzewiane łyżki, warzeszki i rogule. Fajansowe talyrze i gorczki s rużyczkami czy fijołkami ze strzybnóm piskóm sie kupowało w mieście, abo na torgu. Ponikiedy chodzili z towarym po dziedzinie od chałupy do chałupy, tóż niejedna gaździno mógła kupić aji warzeche czy szpyndliki i kaj jaki wiecy. Nale jak w zieleźnym garcu srobiła sie dziura, tóż sie go łotało, lutowało i eszcze szło w nim warzić pore roków. Glinioki, jak pynkły, abo spadły na deliny, to szporobliwo gaździno posbiyrała ty szkorupy i niechała kansik w szpajsce do czasu, aż po dziedzinie chodził dróciorz. Tyn dycki poskłodoł wszycki kónski do kupy i drótowoł tak, że ani woda ś niego nie ciykła. Nie chcym uż prawić, wiela jedzynio sie dzisio wychybuje. Kiedysi to było nie do pomyślynio, dyć każdy by powiedzioł, że to przeca grzych i tak sie nie godzi robić. Hań downij jak uż co zustało z obiadu, oto baji ziymnioki, to sie przigrzywało i jadło na wieczerze z kiszkóm abo dojankóm. Ponikiedy jakisi skrowki i skurki s chleba ciepło sie gowiedzi abo psu. Dyć jak garce a talyrze myli, to aji pumyje wylywali s lawora do ampra i s jakómsik kłótkóm, abo ziymiokami niyśli babuciowi. Nasi starzicy kłóska na ściyrnisku sbiyrali, coby sie nic s obilo nie zniszczyło, karkoszki w lesie na podpołke i liści na ściółke skludzali całóm jesiyń. I tak by eszcze niejedyn starszy ustróniok móg wyrzóndzać a wyrzóndzać cały wieczór, nale czy to eszcze kiery chce posłóchać?
Spóminki mojij potki
Było to kupa roków tymu, jak naszczywiła mie moja zacno przocielka, kiero mi była hań downij za potke. Rzodki przibuźny, tóż też rozprawiało sie fórt, a fórt i było też i o czym. Spóminała swoji żywobyci, jak sie tu dostała za młodu w nasze stróny, bo pochodziła z drugigo kóńca Polski. Do czasu, aż prziwykła do naszych obyczajów i pojyła naszóm cieszyńskóm rzecz – nie było ji hersko. Prawi – „jako młode dziywcze poznałach jednego gryfnego wojoka, co słóżył we wojsku w mojich strónach. Chodzowoł ku mnie, jak yny dostoł przepustke, a moji ojcowie ni mieli nic prociw tymu, bo to był słószny synek. Wysłóżył swoji, dwa roki minyły gibko, a my sie mieli coroz bardży ku sobie. Straszucnie mi przoł, tóż też zakochani byli my w sobie na amyn. Cóż jednak z tego – borok musioł sie wracać spadki do swojich. Jego ojcowie chcieli mu odporynczyć swój grónt, bo był jedynokiym. Ni mógłach go skyrs tego udzierżeć przi sobie. Wólka nie wólka, trzeja nóm było spakować swoji manatki i pojechać na tóm dziedzine kole Ustrónia. Ojcowie i familia mojigo wojoka godnie mie przijyni i radzi też isto byli, że dostali do chałupy gryfnóm i robotnóm dziołuche. Sprawili nóm zaroz szumne wiesieli, aji s muzykóm w aryndzie. Mieszkali my w jednej połówce chałupy, tej uż murowanej, ale z ordekóm i s drzewiannóm dłaszkóm. W giblu pod kalynicóm mieli my eszcze małóm izbeczke, s kierej żech sie ni mógła nadziwać na ty piekne gory, postrzodku kierych była hrozno Równica. W drugij połówce chałupy, w tej drzewiónce, miyszkali ojcowie mojigo. Dwiyrze s pola ni miały rygla, ale yny klamke i zapore, kieróm sie wycióngało ze ściany na noc, abo jak żodnego ni miało być dóma. Przed tymi dymbowymi dwiyrzami stoła drzewianno wysiodka, s kierej żech była strasznie rada przez lato, jak było fest ciepło. Tam my siedzieli w połednie przy obiedzie, bo nie było nóm tam tak ciepło jak baji w kuchyni. Inksze budynki w obejściu też uż były starszawe i przeważnie stawiane s kamiynio i cegły. Prowie szopa na wozy i gajno na ściyl były drzewianne. Dachy na nich były tak jak połówka chałupy, kaj miyszkali mojigo Ojcowie, przikryte szyndziołami, a stodoła, chlyw i masztol – słómom i papóm. Czakała na nas, młodych gazdów, harówka, bo trzeja było stare budy rozebrać i postawić nowe, wygodniejsze dlo bydła i ludzi. Po wiesielu, jak moja rodzina pojechała, nie było mi za wiesioło. Nie znałach tutejszych obyczajów, ani też mowy cieszyński, tej rzeczy, co nióm w koło rzóndzili. Przez dłógi czas sie mi fórt myliły miana wszelakigo dobytku, czy to w chałupie, czy w obejściu. Nejwiyncyj zajś taki, co żech ni mógła do niczego dopasować, abo też wykómbinować, s czym by sie wiónzały. Na przikład taki miana jak baji łoktusz, forhanga, cycha, szufeca, oblyczki, jakla, trómba, pónclok, amper, rechla, szpajska, lawór, odmaryja i wiela inkszych. Lebo tako powiadaczka: „godziny idóm po zadku”. Z tego mylynio i mojij niewiedzy było wiela szpasu i wiesiołości w moji nowej familiji. Hnetka cosikej podchycili, a potym se sy mie zdrowo robili błozna.
Jako starzik umioł lyczyć
Mój starzik to był morowy chłop. Umioł aji lyczyć. Kiejsi za Austryje był u Larysza ogrodnikym w parku. Jako dobry ogrodnik umioł rospoznać wszyjstki roślinki, korzónki i wiedzioł, kiero zielinka na jaki lyczyni sie godzi. Tymu też starka nigdy nie chodziła ze swojimi dziołuchami, a miała jich siedym, do dochtora Olszaka, ani do Glajcara czy Rotigla. Była szporobliwo. Każdy grejcar w palcach dwa razy obróciła. A starzik, tyn umioł wylyczyć wszyjstko sóm. Na przikład: Jak kieróm dziołuche bolało ucho, tak nakroł na płosteczki ziymiok, poloł szpyrytusym, prziłożył na bolawe ucho, obwiónzoł chustkóm kole głowy i na drugi dziyń było wszyjstko w porzóndku. Umioł aji naprawiać połómane rynce i nogi. W słómanej rynce palcami swoji rynki pogruchotane kości fajnie poskłodoł, porychtowoł, potym narobiuł takich drzewianych szczypek, kiere prziłożył ku bolawej rynce, owinył ferbantym i za pore tydni było wszystko srośnióne i w porzóndku. Nie potrzebowoł żodnego gipsu. Podle wspómniyń moji mamy na sztudyje lykarski ku starzikowi chodziła nieboga Szwachułka. Nauczyła sie to od starzika moc dobrze. Eszcze dzisio ludzie w Karwinej na nióm spóminajóm. Starzik sie tej rostomańtej medycyny też prziuczoł przi wojsku, bo tam był wojskowym felczerym. Snoci lyczył wojoków lepszy niż ci sztudyrowani dochtorzi. Ros co sie mu przigodziło: Mieli w jednej kómpanije majora, a tyn mioł kónia. Major każde rano robiuł swoji kómpaniji musztre na placu, a siedzioł przi tym na kóniu. Swoji befele, roskazy, wywrzaskiwoł tak głośno, że go było słyszeć i za płotym koszarów. A to wóm było każde rano, świóntek czy pióntek. Czy świyciło słónko, czy padoł deszcz. Nie było rana, coby nie wrzeszczoł: „Kompanijo – haptak! Kompanijo – hinlegn! Kompanijo – aufszten! I tak dali. Wojocy uż tego mieli akurat tak pełne zymby, ale nie wiedzieli jak tymu sekirowaniu zaradzić. Starzik nie musioł w tych musztrach być, bo przeca był w wojskowym lazarecie. Yny to widowoł s okna i było mu strasznie luto wojskowych kamratów jak ś nimi major poniewiyroł. Jednego dnia prziszoł major ze swojim kóniym za starzikym i prawi mu: Wy, felczer, wy mnie teraz posłóchejcie. Jo idym na miesiónc na orlab. Jo wóm tego mojigo kónia niechóm, bo sie jakosi ciynżko ruszo, cosikiej mu chybio. Niech je tyn kóń ganc richtik jak przidym z orlabu. Inakszy wóm pokożym, jak wyglóndo wojna! Taki wojskowy felczer musioł umieć wszyjstko, lyczyć wojoków aji wojskowe kónie. Starzik podziwoł sie na kónia i w duchu se prawi: „Jo cie kóniczku, wylyczym jak sie patrzi. To sie pan major bydóm dziwić, jaki szykowny bydziesz”! Przi tym se wszymnół, że kónisko je pieróńsko wypasióne, bo wyglóndoł jak nadynto krowa, kiero sie nażrała mokrej kóńczyny. Ku tymu lyczyniu majorowego kónia wyreklamowoł u kapitana swojigo kamrata, Lojzika, kiery był w cywilu pachołkiym przi kóniach we dworze. Prawiuł, że inakszy se z tym kóniym nie do rady. I tak sie stało, że starzik zaczón kuracyje kónia. Piyrsze z Lojzikym srobili dlo niego w masztali taki mały corek, coby sie ni móg do boków moc ruszać. Żrać mu dowali ros na dziyń, a wode mu dowali po każdej kuracyji, kieróm ś nim robili piynć, szejść razy na dziyń. Starzik chyciuł kónia za uzde na krótko i wrzeszczoł mu do uszy wszyjstki majorowe befele, kiere dowoł wojsku na placu. Lojzik zajś przi każdym rozkazie spoza winkla przedzioł kónia po zadku łopatóm, abo go pichnył widłami. Kóń przi taki kuracyji stowoł roz na przedni, roz na zadni nogi. I tak to szło od rana do wieczora, podobnie jak to robowoł major ze swojóm kómpanijóm. Kóń dostoł aji pieknóm figure, bo jak go major uwidzioł, jak przijechoł z orlabu, tak starzik dostoł od niego pochwałe. Tak sie przeokropnie majorowi tyn kóń podoboł. Prziszło rano. Pan major siednył na wylyczónego kónia i pojechoł na plac wojskowy robić te swojóm musztre. Wojsko uż tam było, a było tam same bagno i sama kałuża, bo padało całóm noc. I major zawrzeszczoł swoji: „Kómpanijo – ...” Ale dali uż nie dopowiedzioł, bo kóń, jak usłyszoł tyn roskaz, zarżoł, postawiuł sie na przedni nogi, a tymi zadnimi, jak był za miesiónc kuracyje nauczóny, chledoł tej łopaty, abo wideł. A pan major? Tyn wylecioł ze siodła jako Oskarek Feniklowy i szasnył pyskym na ziym, do tej nejwiynkszej kałuże s bagnym. Co zajś robiła cało kómpanija przi tym widowisku, to se możecie uż sami pomyśleć. I tak wylyczuł mój starzik kónia.
Helo, helo, Janiczku nadobny
A jako ci sie pasie
A jako ci sie pasie
Helo, helo, Janiczku nadobny
S krowami wygnali
Swaczyny nie dali
Śpiywać mi kozali
Mie sie śpiywać nie chce
Yny sie mi jejść chce
Helo, helo, Janiczku nadobny!
Jak my, taki bajtle, uż do szkoły chodzili, to kiery mioł krowy, od maja uczuł sie yny od jednej do sztwortej po połedniu. We szkole pore roczników było w jednym oddziale i każdy musioł zrobić szejść klas. Szkoły były religijne, naszo przi katolickim kojściele. Noty my mieli od jedyn do piynć, jedyn to była ta nejlepszo. Uczyli nas polski, a za Austryje godzine nimieckigo. Uczyli nas tej prowdziwej historyji, geografiji, religiji, kaligrafii. Na rachunkach my brali yny dzielyni, mnożyni i cosi s ułamków. Do szkoły my brali tabliczke, rysik i gómbke. Przewiónzowało sie przez piersi szatke, do trójkónta słożonóm i sie elemyntarze w ni nosiło, kiere my jedyn od drugigo pojczowali. Kapke bogatsze dziecka nosiły ruksaki. Na swaczyne nóm ojcowie naciśli do kapsy bobu, pieczek, aji fazoli. Uczyli nas starzi kawalerzi, a jak my byli spórni, to my dostowali lej, to od Ziyntka abo od Kurusa. Przeogrómnie bolało, jak na rynke bili, a eszcze barży na rzici. Mie sie fórt gupoty dzierżały i jak mie Ziyntek bjuł kijym, to jo sie eszcze tymu śmioła. Śpiywu mie uczuł Chroboczek, niezawodny, straszny śpiywok, kiery był też organistóm. I ón mie od trzeci klasy broł śpiywać ku organóm do kojścioła. Chcioł mie dać do szkoły muzycznej, ale ojciec prawił: „A czy ni mo roboty dóma? Tóż krowy sóm, koń je, a óna do szkół póndzie?!”.
Po szóstej klasie uż nas kapke ubywało s chałupy. Dziołuchy szły do państwa na szkoły – to je na słóżbe. Trza im było wynś s chałupy, coby sie też czegosik nauczyły – warzynio, sprzóntanio, ścielynio łóżek podle listwy. Ale ledwo takóm dziołuche obsnechtali, uż sie wracała ku ojcóm, bo na wiosne była robota w chałupie. Tata był kowolym. Chodziuł robić do huty do Trzińca, jak w Ustróniu kuźnie zawrzili. Jan Wantuła, tyn pisorz, też chodziuł s chłopami s Gojów piechty przes Czantoryje i Lysznóm, przes Cisownice i Tuł. Dobre dwie godziny sie szło, rano tata wychodziuł kole sztwortej, pół pióntej. Tam byli na siódmóm, robili do drugi, a spadki do chałupy sie nie wszyjscy wracali, ponikierzy yny na niedziele. Spowali tam w barakach, abo na ziymi. Ojciec był móndry, „Gwiazdke Cieszyńskóm” czytoł i straszny był ś niego polityk, patryjota, a twardy katolik. Szkryfoł po gazetach czyrwiónym ołówkiym: „nie targać!”, a skyrs tego tatowego czytanio yny s mamóm piekło było:
– „Mama – prawiuł tata – wiysz, jaki norechty przidóm? Bydóm w Hameryce rzóndzić i śpiywać, a my to bydymy widzieć i słyszeć!”
A mama na to:
– „Ty eszcze płacisz za ty chandry! Lepszy byjś dziecku bómbóna kupiuł!”
Kiejsi my żyli strasznie skrómnie, jadło sie warzóne, abo pieczone ziymioki mlykiym, abo kiszkóm po wirówce przilote, groch, fazole, reżny chlyb i zupe – wodziónke s ziymioczkami. My, dziecka, to miynsa nie dostali, ale tata ciynżko robiuł i mioł każdy ros owiynzi rosół. Mie to tak wóniało, że bych sie mu tego była chyciła. Chałupe my mieli drzewianóm i niskóm. Mieli my dwie izby, w jednej miyszkoł starzik, i kuchynie. Do chałupy przistawióny był chlyw. Stodoła była mało, naprzeciw chałupy. Do nij sie szło przes plac, a pod stodołóm była piwnica. Chałupa była w postrzodku wybiylóno wopnym i popyrskano kolorowymi kropkami, srobiónymi piórkiym – taki sdobiyni. S niskij siyni szły schody, kiere przes taki małe dwiyrze kludziły do chlywa. Do chlywa dochodziuł eszcze ustymp – drzewiano deska s dziuróm. Jak sie chałupe stawiało, to sie musiało mieć zdrowe, wysuszóne drzewo, na jesiyń sie go ścinało. Jak cieśla budowoł, to go na kanty ukłodoł, potym go przetykali mchym s maltóm. Potym sie robiło wiynźbe. Do świyntego rogu sie dowalo ksiónżke, różaniec, obrozki świynte sie wieszało na ścianie. Jak sie przekraczało próg nowej chałupy, to sie wieszało pod wyngłym kucianki s palm i brzozowe gałynzie, coby opatrowały przed pierónami. Ale nejprzód sie chałupe witało chlebym i solóm. Jaki meble były? – S zapuszczónego drzewa, to sie aji samymu legier robiło, bo też cudów nie trzeja było. Na takim łóżku s desek był strużok ze słómóm reżnóm, abo owieśnióm, miasto materaców, i pierziny. Yny ojcowie spali na łóżku. My na nolepach, przi piecu, tam sie sztyrzo smieścili. Na sianie, na piyntrze, zaczón brat spować, jak ku dziołusze chodziuł. Cyganiuł, że tam spi, a chodziuł ku dziołusze na noc. Ros w nocy sie też mama chciała podziwać, czy Jozef spi na piyntrze, ale spadła na sieczkarnie i strasznie sie połómala, bo szła po ćmoku. Downij nie było światła, to my mieli latarnie, abo taki „janiczki”, w kierych była nafta, abo świyczka. Po drugi mama uż tam nie lazła – czy był dóma czy ni. W kuchyni my mieli wielki drzewiany stół. Na boku stoła odmaryja – kredyns na talyrze. Mieli my też szafe – niby na chadry, ale wyprawe dziołuchy sbiyrały w trówłach – skrziniach. Jo miała rzeźbiónóm i malowanóm w zielóne kwiotki. Deliny my uż mieli w izbie, ale u starzika fórt było ubite z gliny taki klepisko. Całóm zime sbiyrało sie chrust, rómbało go i podkłodało pod blache, piyrzi szkubało,
fazole i bób łuskało, mleło sie na żarnach. Nic w chałpie sie nie robiło do przijymności, nejwyżyj kwiotki na oknach: georginy, astry, zuzki. Dziecka nosiły lónty s kryncónego papióru – takigo jak drelich. Był taki modry, szyty grubymi niciami, dziecka w tym chodziły aż do zedrzicio, bo tego nie szło prać. Tako biyda była! Hań downij sie cepym młócilo. A potym sie obili dowało do burdaka, coby sie oczyściło s plewów. Ty plewy leciały pod maszyne. Jo żech dycki przi żniwach za chłopa robiła. Pojczowalimy burdak od takigo starszego gazdy, i potym my musieli to u niego odrobić. I przi swaczynie tyn starszy gazda prawi: „Milka, narychtuj majtki, bo cie chłopi majóm zawiónzać do ostatnigo snopa, a ci ty majtki seblyc! Dostanóm za to po półce!” Trzo chłopi, jo jedna, jakoch mógła, toch sie zabezpieczyła i czakała, aż mie przewrócóm. Gryzłach, plułach, kopałach, dropałach, alech sie nie dała! Miałach całe pleca sine, bo żech sie obiła o betón we stodole. A stary gazda sie tak okropnie śmioł! Jak prziszoł czas, cobych sie wydała, to nasze poznani schłopym było połónczóne s takimi gupotami. Bo niby jo sie synkowi podobała, a ón mie ni, bo był miynszy ody mie. I ón był strasznie ciekawy, czy sie sy mnóm ożyni. Jo miała wtynczas osimnost roków. A óni z kamratami mieli taki stół do wywoływanio duchów. To musioł być stolik okróngły bez grzebyków, klejóny, rynce musieli mieć wszyjscy na nim i sie za ty rynce dzierżeli. A jedyn, co w ty duchy wierził, wołoł: „Duchu, duchu, powiydz, czy sie za niego wydo, czy ni?” A jak sie wydo, to sie udźwignie stół, a jak ni, to zustanie stoć. A jak za miesiónc ni, to bydzie próbowoł za rok, za dwa. To była tako wróżba andrzejkowo. I wyszło, że sie za dwa roki za niego wydóm. I wydałach sie. Ale musiałach być dycki bez kłobuka i na niskim krómfleku. My szczynśliwie żyli, chłop nie chodziuł po gospodach i rod mie mioł. Jo była tymperamyntno, ón kapke flagmatyczny, a tak my sie dobrze rozumieli. Eszcze rada wyrzóndzóm jedno, a to je ganc prowda: Roz prziszli do kojścioła na krzest ożrali potkowie. A nie spytali sie ojców, jako tymu dziecku dać na miano. Na sumie sie farorz pyto: „Jako mu docie na miano?” a potek na to: „Jezeryja, my sie nie spytali!”. Tóż farorz doł im ksiónżke s litanijóm wszyjstkich świyntych. A tyn zajś nie umioł czytać. I se prawi tak: „Nale wielebniczku, co bydymy tela chledać? Dejmy mu Chryste Eleisón!”…
O ciotce Banotce
Hań downij, hned po wojnie, jak było trzeja, chodzowało sie po kwiotki do ciotki Banotki. Uż nie pamiyntóm, jak miała na miano, bo wszecy jóm tak nazywali. Była to samotno, bezdzietno wdowa, mało, chuderlawo, rużowo na licu. Wżdycki miała szateczke na głowie a chodzowała w dłógich lóntach przeposanych zapaskóm. Miyszkała za miastym sama w swoji chałupce z zogrodóm przi potóczku. Na kónszczyczku gróntu, kiery obrobiała yny kopaczkóm, sadziła se ziymnioczki, fazole, kapuste, bób, pietruzieli, sznytloch, marekwie i kwaki. Miała to dlo siebie i dlo swoji gowiydzi w chlywku. A była tam koza, barónek, trzi króliki, kohut i pore kurek. W zogrodzie zajś sioła i sadziła moc rostomajtych kwiotków i zielin, o kiere sie moc starała. Rosły tam gwoździki, aji ty turecki, kiere przepieknie wóniały, ale aji i taki, pómarańczowe i żółte nogietki, dalije, piwónie, floksy, lilije biołe i czyrwióne i biołe rużyczki. Były tam też szczypióne krzoki bzu lila i biołej barwy. Banotka sadziła też tam zieliny, na kierych sie znała, w lyczyniu rostomajtych słabości. I tak rosła tam miynta, piełoń, szałwia, boże drzywko, ślaz, krzón, macierzónka, dziurawiec, bałuszónka i wrotycz. Banotka sama żyła i miyszkała skrómnie, ale dycki w izbie miała czysto i wszecko było pieknie poskludzane. Stół przikryty był czystym obrusym, a legier był zaścielóny dekóm, na kierej w leżały jedyn na drugim szumne zogłówki. Deliny były biołe, do czysta wydrzite kartaczym. Przi dwiyrzach, pod ścianóm, stoła ława, dali drzewiano odmaryja, a naprociw był zaś szyfóner, na kierym stoł ołtarziczek, krziżyk i zdrzadełko w ramce. Kole umywalni s laworym i żbónkym stoł amper s czystóm wodom, kieróm Banotka przysmyczyć se musiała s pola, od studni pod daszkiym i s rympołym na lańcuchu. W łódkach na oknach sie pieknie czyrwiyniły pelargónije. Na wybiylónych ścianach wisiały w ramkach świynte obrazy. Wszyndy tu wóniało pieczkami s jabłek i zielinami. Wedle starego pieca kachlowego s blachami do warzynio stoł ograbczok s narómbanym drzewym, szczapkami i patykami. Zaros po wojnie Banotka ni miała eszcze w chałupie elektryki, tóż po ćmoku świyciła ji w izbie petryolka. Choć żodnych wygód w chałupie nie było, to Banotka dycki była rada ze wszyckigo. Nigdy nie narzykała, ale sie do nas uśmiychała i prawiła, że yny czako na nas, na dziołuszki, coby nóm jakisi szumne puketki s kwiotków przirychtować, kiereby my mógły zajś podarować naszym Ojcóm, Mamulkóm, Starkóm abo aji naszym rechtorkóm na kóniec szkoły. Robiła to dycki z radościóm. Eszcze terazy to wszecko pamiyntóm i jak mi kiedy w lecie zawóniajóm bezy, gwoździki, laki abo piwónije, to spóminajóm mi sie nasze wyprawy po kwiotki do ciotki Banotki, downo, downo tymu…
Jako sie kiejsi szporowało
Pamiyntocie ludeczkowie, jako sie hań downi szporowało? Spómnicie se na takóm pieśniczke: „Dostołech też potym kabot na świynta, co nieboszczyk starzik pos w nim cielynta.” No i tak to doista mógło być, że niejedyn młody po starziku kabot dostoł i eszcze był tymu rod. To sie wóm zdo nie do uwierzynio, dyć dzisio niejedyn bajtel każdego roku musi mieć nowóm oblyczke i bótki. Wiycie przeca, że hań downij ludzie byli strasznucnie szporobliwi. Prowda, była biyda i tymu każdy wszycko szanowoł. Ale też był taki nawyk i tak dycki robowali. Choć uż cosi było stare, zedrzite i dziurawe, to eszcze rosmyślali, czy sie tego nie do jako sprawić i dali używać. Nóm by sie zdało, że to ani psu na bude sie nie godzi. Co tu bydym sie nad tym rozwodzić, dyć przeca ponikiery dzisio aji nowe wiecy wychybuje na gromadniczke. Toż pospóminejmy se kapke jako to hań downi szporowali. Oto baji taki papiór, wiela sie go dzisio wychybuje. Jakby żodyn nie pomyśloł, jako dłógo musi drzewo rosnóć. A przeca hań downij sie mało gazet kupowało, a jak uż jóm wszyjscy w chałupie poczytali, to abo sie do ni zawijało swaczyne i eszcze chłop w robocie móg se cosik po drugi poczytać, abo sie jóm postrzigało na kónski i w aporcie na grzebyku niechało. Abo jak gaździno umyła deliny, to dowała na dłaszke stare gazety, coby jóm zaros dómownicy nie poszmatłali, jak przidóm s pola w charbołach od bagna. Gazeta przidała sie też na podpołke, jak rożygali ogiyń pod blachóm. Ponikiery nie wychybowoł gazet, yny schowoł do jaki kiśni i tymu dzisio mogymy ich czytać. Oblyczke też sie dycki szanowało. Każdy mioł insze szróty do kojścioła, a inksze na każdo, a eszcze inksze ku jakisi szpatnej robocie. A że używali oblyczki moc roków, tóż ponikiedy robiła sie dziura, kieróm trzeja było połotać. Fusekle i kopytka gaździno wieczorami ficowała, a knefle do kabotów czy jakli to aji małe dziywcze umiało prziszyć. Dyć przeca łotało sie aji dzichte, abo miyszki na obili, co myszy dycki przegryzły. Ze starych szrótów gaździno przeszywała oblyczke dlo dziecek. Prało sie wszycko ryncznie we wodzie z rospuszczónym szarym mydłym i drziło sie o drzewianóm pralke. Jak woda s mydlinami nie była fest zmazano, to eszcze nióm umyli deliny, werande, abo schódki przed chałupóm. Botków na każdo ludzie hań downi nie obuwali, yny do kojścioła. Dycki po chałupie i po polu chodziło sie boskym, aji po ściyrnisku, chocioż to pichało w szłapy jak diobli. W zimie starka obuwali kiyrpce na kopytka usztrykowane z owczej wełny, a do chlywa ku krowie, czy babucióm, szło sie w drzewiokach. Jak szli stareczka w niedziele do kojścioła, to bótki dzierżeli w rynce i dziepro oto w potóczku, blisko kojścioła umyli se nogi i obuli strzewiki. Podziwejcie sie, wiela mocie w swoich chałupach roztomaitych wiecy. Zdo sie mi, że to sóm same plastikowe żdziorba. A downij ludzie używali drzewiane putnie i żbery na wode. Były też plechowe lawory, garce zieleźne, abo gliniane czepniki na śmietónke i żbónki. Gazda sóm robiuł stół, ławki, łyżniki, drzewiane łyżki, warzeszki i rogule. Fajansowe talyrze i gorczki s rużyczkami czy fijołkami ze strzybnóm piskóm sie kupowało w mieście, abo na torgu. Ponikiedy chodzili z towarym po dziedzinie od chałupy do chałupy, tóż niejedna gaździno mógła kupić aji warzeche czy szpyndliki i kaj jaki wiecy. Nale jak w zieleźnym garcu srobiła sie dziura, tóż sie go łotało, lutowało i eszcze szło w nim warzić pore roków. Glinioki, jak pynkły, abo spadły na deliny, to szporobliwo gaździno posbiyrała ty szkorupy i niechała kansik w szpajsce do czasu, aż po dziedzinie chodził dróciorz. Tyn dycki poskłodoł wszycki kónski do kupy i drótowoł tak, że ani woda ś niego nie ciykła. Nie chcym uż prawić, wiela jedzynio sie dzisio wychybuje. Kiedysi to było nie do pomyślynio, dyć każdy by powiedzioł, że to przeca grzych i tak sie nie godzi robić. Hań downij jak uż co zustało z obiadu, oto baji ziymnioki, to sie przigrzywało i jadło na wieczerze z kiszkóm abo dojankóm. Ponikiedy jakisi skrowki i skurki s chleba ciepło sie gowiedzi abo psu. Dyć jak garce a talyrze myli, to aji pumyje wylywali s lawora do ampra i s jakómsik kłótkóm, abo ziymiokami niyśli babuciowi. Nasi starzicy kłóska na ściyrnisku sbiyrali, coby sie nic s obilo nie zniszczyło, karkoszki w lesie na podpołke i liści na ściółke skludzali całóm jesiyń. I tak by eszcze niejedyn starszy ustróniok móg wyrzóndzać a wyrzóndzać cały wieczór, nale czy to eszcze kiery chce posłóchać?
Spóminki mojij potki
Było to kupa roków tymu, jak naszczywiła mie moja zacno przocielka, kiero mi była hań downij za potke. Rzodki przibuźny, tóż też rozprawiało sie fórt, a fórt i było też i o czym. Spóminała swoji żywobyci, jak sie tu dostała za młodu w nasze stróny, bo pochodziła z drugigo kóńca Polski. Do czasu, aż prziwykła do naszych obyczajów i pojyła naszóm cieszyńskóm rzecz – nie było ji hersko. Prawi – „jako młode dziywcze poznałach jednego gryfnego wojoka, co słóżył we wojsku w mojich strónach. Chodzowoł ku mnie, jak yny dostoł przepustke, a moji ojcowie ni mieli nic prociw tymu, bo to był słószny synek. Wysłóżył swoji, dwa roki minyły gibko, a my sie mieli coroz bardży ku sobie. Straszucnie mi przoł, tóż też zakochani byli my w sobie na amyn. Cóż jednak z tego – borok musioł sie wracać spadki do swojich. Jego ojcowie chcieli mu odporynczyć swój grónt, bo był jedynokiym. Ni mógłach go skyrs tego udzierżeć przi sobie. Wólka nie wólka, trzeja nóm było spakować swoji manatki i pojechać na tóm dziedzine kole Ustrónia. Ojcowie i familia mojigo wojoka godnie mie przijyni i radzi też isto byli, że dostali do chałupy gryfnóm i robotnóm dziołuche. Sprawili nóm zaroz szumne wiesieli, aji s muzykóm w aryndzie. Mieszkali my w jednej połówce chałupy, tej uż murowanej, ale z ordekóm i s drzewiannóm dłaszkóm. W giblu pod kalynicóm mieli my eszcze małóm izbeczke, s kierej żech sie ni mógła nadziwać na ty piekne gory, postrzodku kierych była hrozno Równica. W drugij połówce chałupy, w tej drzewiónce, miyszkali ojcowie mojigo. Dwiyrze s pola ni miały rygla, ale yny klamke i zapore, kieróm sie wycióngało ze ściany na noc, abo jak żodnego ni miało być dóma. Przed tymi dymbowymi dwiyrzami stoła drzewianno wysiodka, s kierej żech była strasznie rada przez lato, jak było fest ciepło. Tam my siedzieli w połednie przy obiedzie, bo nie było nóm tam tak ciepło jak baji w kuchyni. Inksze budynki w obejściu też uż były starszawe i przeważnie stawiane s kamiynio i cegły. Prowie szopa na wozy i gajno na ściyl były drzewianne. Dachy na nich były tak jak połówka chałupy, kaj miyszkali mojigo Ojcowie, przikryte szyndziołami, a stodoła, chlyw i masztol – słómom i papóm. Czakała na nas, młodych gazdów, harówka, bo trzeja było stare budy rozebrać i postawić nowe, wygodniejsze dlo bydła i ludzi. Po wiesielu, jak moja rodzina pojechała, nie było mi za wiesioło. Nie znałach tutejszych obyczajów, ani też mowy cieszyński, tej rzeczy, co nióm w koło rzóndzili. Przez dłógi czas sie mi fórt myliły miana wszelakigo dobytku, czy to w chałupie, czy w obejściu. Nejwiyncyj zajś taki, co żech ni mógła do niczego dopasować, abo też wykómbinować, s czym by sie wiónzały. Na przikład taki miana jak baji łoktusz, forhanga, cycha, szufeca, oblyczki, jakla, trómba, pónclok, amper, rechla, szpajska, lawór, odmaryja i wiela inkszych. Lebo tako powiadaczka: „godziny idóm po zadku”. Z tego mylynio i mojij niewiedzy było wiela szpasu i wiesiołości w moji nowej familiji. Hnetka cosikej podchycili, a potym se sy mie zdrowo robili błozna.
Jako starzik umioł lyczyć
Mój starzik to był morowy chłop. Umioł aji lyczyć. Kiejsi za Austryje był u Larysza ogrodnikym w parku. Jako dobry ogrodnik umioł rospoznać wszyjstki roślinki, korzónki i wiedzioł, kiero zielinka na jaki lyczyni sie godzi. Tymu też starka nigdy nie chodziła ze swojimi dziołuchami, a miała jich siedym, do dochtora Olszaka, ani do Glajcara czy Rotigla. Była szporobliwo. Każdy grejcar w palcach dwa razy obróciła. A starzik, tyn umioł wylyczyć wszyjstko sóm. Na przikład: Jak kieróm dziołuche bolało ucho, tak nakroł na płosteczki ziymiok, poloł szpyrytusym, prziłożył na bolawe ucho, obwiónzoł chustkóm kole głowy i na drugi dziyń było wszyjstko w porzóndku. Umioł aji naprawiać połómane rynce i nogi. W słómanej rynce palcami swoji rynki pogruchotane kości fajnie poskłodoł, porychtowoł, potym narobiuł takich drzewianych szczypek, kiere prziłożył ku bolawej rynce, owinył ferbantym i za pore tydni było wszystko srośnióne i w porzóndku. Nie potrzebowoł żodnego gipsu. Podle wspómniyń moji mamy na sztudyje lykarski ku starzikowi chodziła nieboga Szwachułka. Nauczyła sie to od starzika moc dobrze. Eszcze dzisio ludzie w Karwinej na nióm spóminajóm. Starzik sie tej rostomańtej medycyny też prziuczoł przi wojsku, bo tam był wojskowym felczerym. Snoci lyczył wojoków lepszy niż ci sztudyrowani dochtorzi. Ros co sie mu przigodziło: Mieli w jednej kómpanije majora, a tyn mioł kónia. Major każde rano robiuł swoji kómpaniji musztre na placu, a siedzioł przi tym na kóniu. Swoji befele, roskazy, wywrzaskiwoł tak głośno, że go było słyszeć i za płotym koszarów. A to wóm było każde rano, świóntek czy pióntek. Czy świyciło słónko, czy padoł deszcz. Nie było rana, coby nie wrzeszczoł: „Kompanijo – haptak! Kompanijo – hinlegn! Kompanijo – aufszten! I tak dali. Wojocy uż tego mieli akurat tak pełne zymby, ale nie wiedzieli jak tymu sekirowaniu zaradzić. Starzik nie musioł w tych musztrach być, bo przeca był w wojskowym lazarecie. Yny to widowoł s okna i było mu strasznie luto wojskowych kamratów jak ś nimi major poniewiyroł. Jednego dnia prziszoł major ze swojim kóniym za starzikym i prawi mu: Wy, felczer, wy mnie teraz posłóchejcie. Jo idym na miesiónc na orlab. Jo wóm tego mojigo kónia niechóm, bo sie jakosi ciynżko ruszo, cosikiej mu chybio. Niech je tyn kóń ganc richtik jak przidym z orlabu. Inakszy wóm pokożym, jak wyglóndo wojna! Taki wojskowy felczer musioł umieć wszyjstko, lyczyć wojoków aji wojskowe kónie. Starzik podziwoł sie na kónia i w duchu se prawi: „Jo cie kóniczku, wylyczym jak sie patrzi. To sie pan major bydóm dziwić, jaki szykowny bydziesz”! Przi tym se wszymnół, że kónisko je pieróńsko wypasióne, bo wyglóndoł jak nadynto krowa, kiero sie nażrała mokrej kóńczyny. Ku tymu lyczyniu majorowego kónia wyreklamowoł u kapitana swojigo kamrata, Lojzika, kiery był w cywilu pachołkiym przi kóniach we dworze. Prawiuł, że inakszy se z tym kóniym nie do rady. I tak sie stało, że starzik zaczón kuracyje kónia. Piyrsze z Lojzikym srobili dlo niego w masztali taki mały corek, coby sie ni móg do boków moc ruszać. Żrać mu dowali ros na dziyń, a wode mu dowali po każdej kuracyji, kieróm ś nim robili piynć, szejść razy na dziyń. Starzik chyciuł kónia za uzde na krótko i wrzeszczoł mu do uszy wszyjstki majorowe befele, kiere dowoł wojsku na placu. Lojzik zajś przi każdym rozkazie spoza winkla przedzioł kónia po zadku łopatóm, abo go pichnył widłami. Kóń przi taki kuracyji stowoł roz na przedni, roz na zadni nogi. I tak to szło od rana do wieczora, podobnie jak to robowoł major ze swojóm kómpanijóm. Kóń dostoł aji pieknóm figure, bo jak go major uwidzioł, jak przijechoł z orlabu, tak starzik dostoł od niego pochwałe. Tak sie przeokropnie majorowi tyn kóń podoboł. Prziszło rano. Pan major siednył na wylyczónego kónia i pojechoł na plac wojskowy robić te swojóm musztre. Wojsko uż tam było, a było tam same bagno i sama kałuża, bo padało całóm noc. I major zawrzeszczoł swoji: „Kómpanijo – ...” Ale dali uż nie dopowiedzioł, bo kóń, jak usłyszoł tyn roskaz, zarżoł, postawiuł sie na przedni nogi, a tymi zadnimi, jak był za miesiónc kuracyje nauczóny, chledoł tej łopaty, abo wideł. A pan major? Tyn wylecioł ze siodła jako Oskarek Feniklowy i szasnył pyskym na ziym, do tej nejwiynkszej kałuże s bagnym. Co zajś robiła cało kómpanija przi tym widowisku, to se możecie uż sami pomyśleć. I tak wylyczuł mój starzik kónia.