LEKCYJA PIYRSZO – ABECEDA A RACHOWANI.
Dziecka szlabikujcie na kożdo całóm abecede a bydziecie jóm chned umieć.
Cieszyńsko abeceda:
A – a amoleta
B – by baniok
C – cy cmer
Ć - ćy ćmok
D – dy deka
E – e efoj
F – fy fachtla
G – gy grudza
H – hy hajbisz
I – i ibercyjer
J – jy jetelinka
K – ky kacabaja
L – ly lasztówka
M – my modrziczka
N – ny nasiyniorka
O – o okorek
P – py parzok
R – ry rowniok
S – sy sałasz
SZ – szy szaflik
Ś – śy śmiźla
T – ty tlołka
U – u uherka
W – wy wachtorz
Y – y yny
Z – zy zakrzos
Ź - źy ździuch
Ż - ży żber
A terazy bydymy rachować od jedyn do dziesiynć:
1 – jedyn sztyry wajca
2 – dwa dwa miechy
3 – trzi trzi kokoty
4 – sztyry sztyry zogłowki
5 – piynć piynć kreplików
6 – szejś szejś uherek
7 – siedym siedym kurczoków
8 – osim osim chłostoli
9 – dziewiynć dziewiynć chroboczków
10 – dziesiynć dziesiynć floków
LEKCYJA DRUGO – MOJA FAMILIJA
W moji familiji sóm:
Mama, Mamulka, Matka
Tata, Foter, Tacik
Brat
Siostra
Starzik, starziczek
Matka, Starka, stareczka
Ujec
Ciotka
Mamulka a Tacik to sóm moji Tatowie. Brat a siostra to też sóm jej ich dziecka. Starzik a Stareczka to sóm Tatowie mojich Tatów. Ciotka a Ujec to sóm dziecka od Starzików.
Mój Tacik sóm ajzybanerym.
Moja Mamulka sóm gaździnóm.
Mój brat siostra a jo chodzymy eszcze do szkoły.
Starzik sóm nejstarsi we familiji, cały żywot robili na szachcie.
Starka też uż sóm starzi, cały żywot byli gaździnóm.
Ujec a Ciotka robióm na gróncie.
A tak bydymy odmiyniać czasownik być:
Jo je synek jeżech synek/synkym joch je synek/synkym
Tyjś je dziołucha jeżech dziołucha/dziołuchóm
Ón je hawiyrzym, óna je gaździnóm, óno je wrzawe
My sóm galanio
Wyjście sóm myndrocy
Óni sóm owczorze , Óny sóm przeciwne
A terazy czasownik mieć:
Jo móm dziesiynć roków
Ty mosz potargany kabot
Ón mo szykownóm babe, óna mo piynć wajec, óno mo dwa roki
My mómy kupa gróntu
Wy mocie jutro kolynde
Óni majóm szumne kobzole, Óny majóm po patnost Roków
Óny majóm po patnost roków
Mama uż prziszli s pola. Tacik łorajóm pod kopcym. Ujec jechoł spuszczać s chłopami jedlym na byka. Ciotka niesóm kapkym patyków w dzichcie. S bratym a siostrom my dzisio byli u starki. Starziczek kurzóm fajkym. Starka rzykajóm po cichu w izbie.
LEKCYJA TRZECIO – CHAŁPA, RACHOWANI, WYKANI
W chałupie miyszko cało moja familija. Postawił jóm tacik mojigo starzika isto ze sto roków tymu, kiej starucno chałupa s drzewa sgorała . W jednej izbie na legierze spióm Mamulka s Tacikiym, a wedle na miyjszych legierkach bra a siostra. Jo spitym ze Starków w drugij izbie. Starziczek umrzili łóńskigo roku. W kuchyni dycki jymy wszyscy pospołu śniodani, obiod a wieczerze. Na ścianach sóm powieszane świynte obrozki przi kierych Stareczka se rzykajóm. W zimie Tacik chajcujóm pod blachóm, a Mama na nij warzóm łobiod a insze jodło. W chałupie dycki je porzóndek, a wszelko musi być poukludzane. Inakszy je krawal bo Tacik na nas poska nie żałujóm.
Tak bydymy odmiyniać czasownik być w czasie przeszłym:
jo był/była jo żech był/była joch żech był/była byłech/byłach był żech/była żech
Tyjś był/była był żejś/była żejś
Ón był óno było óna była
My byli/były byli my/były my
Wyjście byli/były bylijście/byłyście
Óni byli óny były
A tak czasownik mieć w czasie przeszłym:
Jo mioł/miała miołech/miałach mioł żech/miała żech joch mioł/joch miała
tyjś mioł/miała mioł żejś/miała żejś
ón mioł óna miała óno miało
Mieli my miały my
Wy jście mieli/miały Mielijście/miałyjście
Óni mieli óny miały
Terazy rachujymy dali do dwacet:
11 - jedynost jedynost kaczyc
12 – dwanost dwanost fazoli
13 – trzinost trzinost roków
14 – szternost szternost trusioków
15 – patnost patnost kostek
16 – szesnost szesnost bajtlów
17 – siedymnost siedymnost barónów
18 – osimnost osimnost becoków
19 – dewatnost dewatnost chapardzioków
20 – dwacet dwacet goiczków
Starka, Starziczek, Mama, Tacik, a aji Ciotka a Ujec sóm łod nas starsi a majóm we familiji chyre, tóż kiejsi sie do nich prawiło WY. Tacik siedzóm. Mamulka byli. Starka rzykajóm. Starziczek bydóm kurzyć fajkym. Ujec łobracajóm siano. Ciotka kopióm we wołkach. Dycki sie do nich rzóndziło we trzeci osobie liczby mnogij. Tak sie rzóndziło aji do cudzych – paniczko dejcie mi tóm taszke. Panoczku póćcie dali. Terazy sie uż tak w Polsce nie prawi ale za Olzóm eszcze ja.
LEKCYJA SZTWORTO – KOLE CHAŁUPY, RACHOWANI
Kole naszej chałupy je chlyw, masztal a stodoła. We chlywie sóm kury, kokoty, trusioki a kaczyce. Sóm tam aji krowy, cieliczki a byk. W masztali stoji kóniczek, kiery we świynto cióngnie kolasym – baji na dożynki. Wedle w corku sóm baróny a kozy.We stodole je siano – w sómsieku a na piyntrze. Stojóm tam eszcze stare żdziorba kiere mioł Starzik. Wedle stodoły je aport. Kole chałupy sóm wołki ze ziymiokami, ostrwie ze sianym, a reż s pszynicóm. Pod lasym je wyndzok, w kierym Tacik wyndzóm szpyrki po zabijaczce. Od chałupy idzie miedza aż ku dziedzinie, kany chodzymy do szkoły.
Rachowani kiery je kiery:
1 – piyrszy
2 – drugi
3 – trzeci
4 – sztworty
5 – piónty
6 – szósty
7 – siódmy
8 – usmy
9 – dziewiónty
10 – dziesiónty
11 – jedynosty
12 – dwanosty
13 – trzinosty
14 – szternosty
15 – patnosty
16 – szesnosty
17 – siedymnosty
18 – osimnosty
19 – dewatnosty
20 - dwacaty
Czas prziszły czasownika być:
Jo bydym
Ty bydziesz
Ón, óna, óno bydzie
Wy bydziecie
My bydymy
Óni, óny bydóm
A terazy czasownik mieć:
Jo bydym mioł
Ty bydziesz mioł/mieć
Ón bydzie mioł Óna/óno bydzie mieć
My bydymy mieć
Wy bydziecie mieć
Óni, óny bydóm mieć/mieli
Czasowniki w czasie przeszłym w piyrszej osobie liczby pojedynczej idzie odmiyniać rostonajcie na trzi sposoby:
Jo rachowała trusioki.
Rachowała żech trusioki.
Rachowałach trusioki.
Dycki to słowo rachowała zustowo. Wszecki trzi formy sóm dobre.
A terazy baji tańcować:
Jo tańcowoł na muzyce.
Tańcowoł żech na muzyce.
Tańcowołech na muzyce.
Zajś to tańcowoł zustowo.
Czasym eszcze je zaimek sie przi czasownikiu, a wtynczas sóm sztyry formy:
Jo sie dziwała przes łokno.
Jo żech sie dziwała przes łokno.
Dziwała żech sie przes łokno.
Dziwałach sie przes łokno.
Terazy eszcze czasownik spamiyntać sie.
Jo sie spamiyntoł dziepro na drugi dziyń.
Jo żech sie spamiyntoł dziepro na drugi dziyń.
Spamiyntoł żech sie dziepro na drugi dziyń.
Spamiyntołech sie dziepro na drugi dziyń.
A jak przi czasowniku je zaimek se to to wyglóndo tak:
Jo se spómniała nieskoro.
Jo żech se spómniała nieskoro.
Spómniała żech se nieskoro.
Spómniałach se nieskoro.
LEKCYJA PIÓNTO – ZABIJACZKA
Zabijaczka to było dycki wielkucne świynto. Jak eszcze kormik był szumny to Tacik wiedzieli, że bydzie miynsa a szpyrek na długi czas. U nas dycki zabijo Ujec, a Foter uż łod rana chowali cosik w bintfelu – jakómsik flaszkym gorzołki. Parzok a blachym trzeja było roschajcować uż wczas rano. Na blasze sie warziła woda we wielkucnych garcach na preswórszt , a w parzoku woda na oparzyni bagóna. Miynso sie dowało do chłódnego – baji do szpajski. Kole dziesióntej była Swaczyna a kawa, a potym uż do wieczora masorz robiuł jelita, szynki a preswórszt. We wielkim garcu na blasze bulkała perdelónka. Wszyndzi wóniało korzyniami a warzonym miynsym. Po zawijaczce Tacik wyndzili szpyrki we wyndzoku pod lasym. Hej, zabijaczka to było dycki wielkucne świynto.
Labializacyj je wtynczas jak do słowa kiere sie zaczyno do samogłoski o sie przilepi samogłoska u . Nie we wszystkich dziedzinach na Cieszyńskij Ziymi óna była. To przilepióne u sie czyto a mówi jako ł.
Łokno je odewrzite do korzón.
Łoto łóńskigo roku my mieli kupa kaczyc.
Łodewrzij ty dwiyrze bo tu je duchota.
Ło kierej mosz Tyn cug?
Łod rana był jakisi pitómy.
Rachowani od 21 do 49
Od 21 do 49 sie rachuje na dwa sposoby. Piyrszy je taki, że nejprzód sie prawi cyfre kiero je zapisano po dziesióntkach, potym literym a, a potym dziesióntkym. Rachować idzie aji tak, że sie prawi nejprzód dziesióntkym, a potym cyfre kiero je dali:
21 – jedyn a dwacet dwacet jedyn
22 – dwa a dwacet dwacet dwa
23 – trzi a dwacet dwacet trzi
24 – sztyry a dwacet dwacet sztyry
25 – piynć a dwacet dwacet piynć.
26 – szejść a dwacet dwacet szejść
27 – siedym a dwacet dwacet siedym
28 – osim a dwacet dwacet osim
29 – dziewiynć a dwacet dwacet dziewiynć
30 – trzicet
…
40 – sztyrycet
…
49 – dziewiynć a sztyrycet sztyrycet dziewiynć
Liczba mnogo: w liczbie mnogij w rzeczownikach, kiere sie kóńczóm na współgłoske t na końcu może być samogłoska o. Adwokat – adwokacio. Kamrat – kamracio. Je tak aji w liczebnikach: dwa, trzo, sztyrzo.
LEKCYJA SZÓSTO – GODNI ŚWIYNTA
Szczynści na szczynści na tyn to tu Nowy Rok, cobyjście tu byli zdrowi cały Boży Rok!
To nóm Boże dej!
W każdym kóntku po dziecióntku, a na piecu troje, a cobyjście nie powiedzieli, że je kiere moje!
To nóm Boże dej!
Cobyjście byli zdrowi i wiesieli, jako w niebie annieli!
To nóm Boże dej!
Coby sie Wóm darziło, mnożiło, kapusta, groch, żito, reż, psziniczka też!
To nóm Boże dej!
Cobyjście mieli pełne pudła, cobywóm gaździno przi piecu nie schudła!
To nóm Boże dej!
Cobyjście mieli tela byczków, wiela w lesie smyreczków, a tela cieliczek, wiela w lesie jedliczek!
Cobyjście mieli tela liści na kapuście, wiela ludzi na odpuście!
To nóm Boże dej!
Kurek pełno grzynda, hej kolynda, kolynda!
Jak chcymy rzyc, że gdosi cosik mo baji, że Janka mo cerym, to wtynczas to bydzie tak: Janczyna cera. Koszula Tacika – Tacikowa koszula. Grónt od Jury – Jurów grónt. Synek od Mamy – Mamin synek. To je starucno forma, kierej uż ni ma w jynzyku literackim, a mianuje sie óna przimiotnik dzierżawczy.
Starzików mantel
Starczyn Kabot
Tatowe bótki
Mamine kopyce
Ujcowe bróny
Ciotczyne skoski
Kóńcówka ch je czasym w czasie teraźniejszym czasownika być: Przecach je staro, Jużech ci prawiuł. Ale to samo idzie rzyc: Przeca żech je staro, Już żech ci prawiuł.
Użech nie poradził śnim wydzierżeć.
Musiołech odynść.
Stanyłach ze zadku.
Widziałach to s łokna.
W rzeczownikach żyńskich miynkkotematowych w dopełniaczu je starucno kóńcówka e – baji: do piwnice, ze studnie.
Zaniós żech miech do piwnice.
Nacióngłach wody ze studnie.
Zanióśli trówłe do marownie.
Zakludziuł kónia do masztale.
W bierniku kole form babe, studnie je eszcze babym, studniym, kopaczkym, koszulym. Tak prawióm Górole kole Jabłónkowa.
Dej mi tóm kopaczkym.
Ściepej tóm zmazanóm koszulym.
LEKCYJA SIÓDMO – WIELKANOC
Prziszli my tu prziszli, pod wasze okiynko,
Żeby was posdrowić miło gospodyńko,
Goiczek zielóny, pieknie przistrojóny.
A na tym goiczku malowane wajca,
Sóm też tam dziołuszki szykowne do tańca,
Goiczek zielóny, pieknie przistrojóny.
Siedzóm se gaździnka na małym stołeczku,
Piastujóm dziecióntko w biołym zogłoweczku,
Goiczek zielóny, pieknie przistrojóny.
Zdało sie nóm zdało, że w polu gorało,
A to gaździneczce liczko zakwitało,
Goiczek zielóny pieknie przistrojóny.
Zdało sie nóm zdało, że sie w polu mroczy,
A to gazdoszkowi czerniły sie oczy,
Goiczek zielóny pieknie przistrojóny.
Dejcie wy nóm dejcie, co nóm dać i chcecie,
Bo nóm trza ijść dali, dobrze o tym wiycie,
Goiczek zielóny, pieknie przistrojóny.
Jabłónkowani to je inakszy sziakani lebo siakani. Sziakajóm gor Górole kole Jabłónkowa ale słychać go w rzeczy aji w Istebnym, Kóniokowie a Jaworzince. Polego to tym, że miyszajóm sie do kupy spółgłoski dziónsłowe – (sz, cz, ż, dż) s (ś, ć, ź, dź) a robióm sie nowe – śz, ćz, źż, dźż. Jak kole Cieszyna sie prawi szczekać, to Górol Jabłónkowski rzeknie śzćzekaćz, lebo ściekać.
Szare siano – sziare sziano.
Żółto ziymia – żiółto żiymia.
Czorne ziele - ćzorne ćziele.
Uś miesióńciek downo zesieł a jo jescie nie spała
Na tebie jech mój synećku na tebie jo ćakała
Nie spała jo prześłej nocy ani śtwierci godziny
Bo mi jyny mój synećku śły ło tebie nowiny
Śły nowiny nowinećki a śły jedna za drugóm
Dej zie Bozie rana doćkać co mi ludzie powiedzóm
W Goraliji sie prawi miasto kopaczka – kopaćka. Miasto cz je ć. Miasto sz je ś – skubać – śkubać. Miasto rz je ż – rzóndzić – żóndzić.
Czopka – ćopka.
Czakać – ćakać.
Czorny – ćorny (ciorny)
Szkubaczka – śkubaćka.
Szczynści – śćynści
Szpyrka – śpyrka
Rzyka – żyka
Rzóndzić – żóndzić.
Rzitowi – żitowi
LEKCYJA ÓSMO – GALANIO
Kany sóm ty czasy, kiej my na zolyty chodzowali. To nie było jako terazy, że synek przidzie a biere dziołuchym na muzyke a ani sie nie spyto jejich Tatów. Kiejsi sie szło na zolyty dycki w Piontek, Abo w sobotym, jak było w polu wszecko porobióne. Dziołucha ze synkom se tak nie szła do lasa, abo na miedze se siednóć. Młodzi se siedli na ławie pod chałupom, lebo do izby a wyrzóndzali. Dziepro potym nieskorzi synek wzióń dziołuche na muzyke. Po muzyce jóm musioł jednako odkludzić do chałupy, przed nocóm. Jak uż było tak daleko że sie mieli fest ku sobie, to sie robiło smowy. Tatowie wyrzóndzali jako to wszecko bydzie – wiesieli, jaki dziołucha dostanie wiano, gdo co kupuje a tak dali. Zolyty sie potym dycki fajnie spóminało.
Rzeczowniki, kiere sie kóńczóm na K lebo na G sie odmiynio w narzyndniku na dwa sposoby. Kóńcówka – YM je starszo, a – IYM je nowszo spolszczóno.
Bóg – Bogiym, Bogym.
Krok – krokiym, krokym.
Synek – synkiym, synkym
Starzik – starzikiym, starzikym.
Rachowani dziesióntek do sto:
10 - dziesiynć
20 - dwacet
30 – trzicet.
40 – sztyrycet.
50 – pindziesiónt.
60 – szejdziesiónt.
70 – siedymdziesiónt.
80 – łosimdziesiónt.
90 – dziewiyndziesiónt
100 – sto
Liczebniki 21 – 100
21 - Jedyn a dwacaty, dwacaty piyrszy
22 – dwa a dwacaty, dwacaty drugi
23 – trzi a dwacaty, dwacaty trzeci
…
30 – trzicaty
40 – sztyrycaty
50 – pindziesiónty
60 – szejdziesiónty
70 – siedymdziesiónty
80 – łosimdziesiónty
90 – dziewiyndziesiónty
100 – setny.
W dopełniaczu liczby mnogij rzeczowników miynkkotematowych je kóńcówka – ICH.
Kónie – kónich
Ludzie – ludzich
Kości – kościch
Zady – zadnich
Miasto ę, ą w jynzyku literackim w cieszyńskij rzeczy je – YN, - ÓN, - ÓM
Ręka – rynka
Pięć – piynć
Gęś – gynś, gyjś
Sądzić – sóndzić
Sąsiad – sómsiod
Wąs – wóns.
LEKCYJA DZIEWIÓNTO – SZKUBACZKI
Szkubaczki to było szkubani piyrzo kiere paniczki na Cieszyńskij Ziymi robiły dycki na jesiyń. W chałupie, kany była dziołucha na wydaniu sbiyrały sie gaździnki a szkubały gynsi pióra, coby młoducha miała s czego suć zogłowki a pierziny na wiano, kiere sie
potym nieskorzij dowało do trówły – takij drzewianej skrzinie. Każdo młoducha musiała mieć wiano, coby ji chłop nie wyczytoł, że nic ni miała. Matka młoduchy pozywała na szkubaczki swoji przocielki, kiere siodały do stoła a dowała jim na poczynstne kołocz, czornóm kawym, a po kónsku buchty. Gazda zachajcowoł pod blachóm, a w bintfelu mioł schowanóm gorzołkym, kieróm czynstowoł baby, jak jich w karku szkrobało, a aji chłopóm, kierzi też czasym prziszli a nasrowali gaździnki. Na sztubaczkach sie szło dycki cosik mało wiela dozwiedzieć, śpiywało sie pieśniczki a aji rzykało. Jak sie trefiuł jakisi szykowny muzykant to zagroł na hóślach abo na gajdach. Kiejsi ludzie ni mieli radija ani telewizora, tóż to była dlo nich tako rozrywka. Tóż ludzie sie wiyncyj dzierżeli po kupie, a wszyjscy se pómogali. Terazy uż każdy je yny dlo siebie a paniczkóm sie czasym nie chce ani wylyźć s chałupy coby przerzóndzić s gaździnami s tej izby, bo raczy bydóm rzóndzić przes kómórkym…
Kole Cieszyna w ponikierych dziedzinach sie używo w czasownikach a rzeczownikach współgłoski J przed S, a Ś.
Miłość – miłojść
Radość – radojść
Prziniyść – pziniyjść
Wszystko – wszyjstko
W czasownikach kiere sie zaczynajóm od spółgłoski Z a po nij je spółgłoska, w ponikierych dziedzinach miasto Z je S.
Zjechać – sjechać
Zwiós – swiós
Zmazać – smazać
Zdzierżeć – sdzierżeć
Zmylić – smylić.
Rachowani do 1000:
100 – sto
200 – dwiesta
300 – trzista
400 – sztyrysta
500 – piyncet
600 – szejset
700 – siedymset
800 – osimset
900 – dziewiyncet
1000 – tysiónc
Liczebniki 100 – 1000 robi sie tak, że nejprzód sóm stówki a potym cyfra, od 21 – 49 sie prawi nejprzód stówki a potym ostatnim cyfrym przed dziesióntkami, abo tak jak w jynzyku literackim:
110 – sto dziesiynć
116 – sto szesnost
125 – sto piynć a dwacet sto dwacet piynć
234 – dwiesta trzi a sztyrycet dwiesta trzicet sztyry
586 – piyncet osimdziesiónt szejść
746 – siedymset szejść a sztyrycet siedymset sztyrycet szejść
LEKCYJA DZIESIÓNTO – WIESIELI
Wiesieli sie zaczynało kiej żynich prziszoł ze starostóm do chałupy, w kierej miyszkała młoducha. Musioł jóm wykupić, ale nejprzód chcioł biołóm biyrke, babucia a cieloka a potym mu przikludzili małóm drużkym a dziepro na sóm kóniec młoduchym. Jak uż młodzi byli pospołu w chałupie to Tatowie jich bogosławili a przikozali jako majóm żyć. Po błogosławiyństwie sie śpiywało pieśniczke Ojcowski Dóm. Po kojściele wiesielnicy jechali do aryndy, a młoducha ze żynichym do chałupy żynicha po błogosławiyństwo. Dziepro wtynczas sie zaczło tańcować a jejść. Kole północy były łoczepiny. Młoducha dostowała czepiec, kiery ji oblykały na głowym wydane paniczki. Uż nie była swobodno ale wydano, bo miała na głowie czepiec. Jak jako baba miała dziecko za panny to nieśmiała oblykać czepca, ale sfijała warkocz ze zadku głowy – tymu ludzie na nióm że je zowitka.
W czasownikach, kiere sie kóńczóm na – NÓĆ, abo –NYĆ w czasie przeszłym może sie srobić na końcu – NÓŁ, abo - NYŁ.
Siednóć – siednył, siednół,
Legnóć – legnył, legnół
Stanóć – stanył, stanół
Klepnóć – klepnył, klepnół
W czasownikach takich jako chodzić, widzieć, w czasie teraźniejszym na czynści Ziymi Cieszyńskij je odmiana chodzym, chodzisz, widzym, widzisz. W czynści bliżyj goralije – je forma chodzim, chodzisz, widzim, widzisz.
W naszej cieszyńskij rzeczy inakszy sie odmiyniajóm ponikiere imiesłowy bierne:
Zasioto pszynica
Pokroty chlyb
Wylote mlyko
Obleczóny chłop
W jynzyku literackim ni ma takich form jako:
Ludzie wyndzióni s kojścioła
Umrzity człowiek
Terazy odmiyniymy czasownik oblykać sie w czasie teraźniejszym:
Jo sie oblykóm
Ty sie oblykosz
Ón, óna, óno sie oblyko
My sie oblykómy
Wy sie oblykocie
Óni, óny sie oblykajóm
W czasie przeszłym:
Jo żech sie oblykoł/oblykała, joch sie oblykoł/oblykała, oblykołech sie/oblykałach sie, joch żech sie oblykoł/oblykała
Tyjś si oblykoł, oblykoł żejś sie
Ón sie oblykoł, óna sie oblykała, óno sie oblykało
My sie oblykali, Oblykali my sie
Wyjście sie oblykali, oblykalijście sie
Óni sie oblykali, oblykali sie, óny sie oblykały, oblykały sie
W czasie prziszłym:
Bydym sie oblykoł/oblykała
Bydziesz sie oblykoł/oblykać
Ón sie bydzie oblykoł, óna/óno sie bydzie oblykać, bydzie sie oblykoł/oblykać/oblykała
My sie bydymy oblykać, bydymy sie oblykać
Wy sie bydziecie oblykać, bydziecie sie oblykać
Óni/óny sie bydóm oblykać
LEKCYJA JEDYNOSTO – W CIESZYNIE
Cieszyn to je starucne miasto. Ani muj Starzik uż nie pamiyntajóm gdo go kiej postawiuł. S naszej dziedziny do Cieszyna ni ma daleko, tóż Starka chodzóm pieszo na torg we strzodym a w sobotym przedować mlyko, syr a śmietónke. Spadki dycki sie stawiam do obchodu, a kupióm cukier, tej, a nóm dzieckóm jakisi bómbón. Ros za czas Tacik nas bieróm do Cieszyna, kiej jadóm s wozym po wóngli. Jak my sóm szykowni to nóm aji kupióm ajntryt do kina, na jakisi fajny film. W Cieszynie my ros aji byli se srobić fotografijym, na kierej sóm my dziecka a Tatowie. W mieście je wiyncyj chałup, a wiyncyj ludzi jako u nas na dziedzinie. Paniczki sie inakszy oblykajóm, barży paradnie, ale kupa s nich nosi wałaski oblyczki, jako u nas. Po cestach jejżdżóm tramwaje a kupa kolasów. Jak sie bydym dobrze uczyć, to możne mie Tacik poszlóm do gimnazyja cobych był chytrzejszy.
Na połedniu Cieszyńskij Ziymi je czasym tak, że o małych dziołuszkach prawióm w rodzaju nijakim:
Haniczka było biydne
Jewka poszło do szkoły
Zofija srobiło porzóndek
Marysia odewrziło dwiyrze
W Wiśle paniczki same o sobie prawióm w rodzaju mynskim:
Hanka prziniós nafty
Zofija prawiuł mi
Mania srobiuł buchtym
Sztefka zachajcowoł pod blachóm
Naszo rzecz w każdej dziedzinie je kapkym inakszo. Niżyj je porównani jako Tyn sóm tekst wyglóndo we trzech dziedzinach:
PRUCHNO: We strzode żech był w Cieszynie. Kupiułech Ujcowi zdrzadło. Weź putnie, a prziniyś wody ze studnie. Muszym sie śpiychać, bo chcym s jechać s Tatóm na Baranióm. Jeszczech tam nie był. Rożnij lampe, bo uż je ćma. Jutro abo pojutru bydymy siyc. Dobróm kosóm sie wartko siecze. Jo rod siekym, bo móm nowóm kose. Jano chrómie, musioł go kóń kopnóć.
WISŁA: We strzode byłech w Cieszynie. Kupiułech łujcowi zdrzadło. Weź putnie, a prziniyś wody ze studnie. Musze sie śpiychać, bo chce jechać Tató na Baranió. Jeszcze żech tam nie był. Rożnij lampe, bo uż je ćma. Jutro abo pojutru bydemy kosić. Dobró kosó sie gibko kosi. Jo rod kosze, bo mó nowó kose. Jano chrómie, musioł go kóń kopnóć.
KÓNIOKÓW: We strzodym żech był w Cieszynie. Kupiułech łujcowi sdżadło. Weź putniym, a pżiniyś wodym ze studnie. Musim sie śpiychać, bo chcym jechać s Tatóm na Baranióm. Jeściech tam nie był. Rożgnij lampym, bo uż je ćma. Jutro abo pojutru bedymy kosić. Dobróm kosóm sie hute kosi. Jo rod kosim, bo móm nowóm kosym. Jano chrómie, isto go kóń kopnół.
JEKCYJA DWANOSTO - SZACHTA
Mój Ujec robióm na szachcie w Karwinej. Kiejsi Hań downij Karwina to była mało dziedzina przilepióno do Frysztota, ale jak se wszymli, że pod ziymióm je wóngli, to nastawiali szachtów, a porobili byty a Karwina sie przeogromnie rosrosła. Ujec robióm na szachcie uż długi roki. Miyszkajóm w Kaczyc, tóż jejżdżóm na szychtym na kole. Inksi chłopi, kierzi miyszkajóm dali jejżdżóm arbajtrym. Ujec jadóm wczas rano, przes ramie majóm przeciepanóm taszkym ze śniodanim, a na gowie czopkym. Robota na szachcie je ciynżko, Ujec przijyżdżajóm dycki po połedniu, jedzóm łobiod a idóm se kapkóm legnónć. Pote stowajóm a idóm dali robić – odbywajóm, siekóm trowym, a wszecko inksze co trzeja srobić.
Zaimek dzierżawczy w trzecij osobie mo odmianym przimiotnikowóm:
Jeji chłapiec
Jejigo chlapca
O jejim chłapcu
S jejim chłapcym
S jejim dzieckiym
Jeji cerze
Odmiana rzeczowników przes przipadki:
Mianownik: kto, co dziołucha synek
Dopełniacz: kogo, czego dziołuchy synka
Celownik: kómu, czymu: dziołusze synkowi
Biernik: kogo, co dziołuche synka
Narzyndnik z kim, s czym dziołuchóm synkym, synkiym
Miejscownik o kim, o czym: dziołusze synku, synkowi
Wołacz o! dziołucho synku
Tryb przipuszczajóncy:
Jo bych to srobiuł/srobiła srobiuł/srobiła bych to
Byłbych to srobiuł byłabych to srobiła
Ty byś to srobiuł/srobiła srobiuł/srobiła byjś to
Byłbyjś to srobiuł byłabyjś to srobiła
Ón by to srobiuł srobiuł by to byłby to srobiuł
Óna by to srobiła srobiła by to była by to srobiła
Óno by to srobiło srobiło by to było by to srobiło
My by to srobili/srobiły srobili/srobiły by my to
Byli by my to srobili
Wy byjście to srobili/srobiły srobili/srobiły byjście to
Byli byjjście to srobili Były byjście to srobiły
Óni by to srobili srobili by to byli by to srobili
Óne by to srobiły srobiły by to były by to srobiły
Óny by to srobiły srobiły by to były by to srobiły
LEKCYJA TRZINOSTO – CHAŁUPINKA POD LASYM
Tej starucnej chałupy pod lasym uż nim ma. Uż jóm yny pamiyntajóm mój Starziczek. Dycki była pełno, rodziły sie w nij dziecka, umiyrali w nij ci, co uż byli starzi. Dokoła była zogroda, wedle rajczula, las ji pieknie szumioł pieśniczki, kierych uż dziosio żodyn nie poradzi zaśpiywać. W zimie była bielućko łod śniega, na wiosne wóniało dokoła kwiotkami ze strómów, w lecie sianym, kiere schło na orstewkach, na jesiyń chałupka była malowano na złoto a na strzybno łod liści, kiere leciały ze strómów. Pote tam zustali yny Starziczek ze Starkóm, bo młodzi poszli miyszkać do miasta, do lepszego żywobycio. Jak sie starzi pominyli to chałupe stulali, terazy uż tam je yny miedza, a las fórt szumi jako kiejsi. Tej starucnej chałupy pod lasym uż ni ma…
Na połedniu Cieszyńskij Ziymi – w Goraliji je w rzeczy akcynt inicjalny. Je ón na piyrszej sylabie:
Kopaćka
Narychtować
Fefermyncki
Zogłowek
Starziczek
Na naszej rzeczy przi odmianie czasowników używo sie zaimka jak sie prawi o osobie. Je to ganc inakszy jako w jynzyku literackim:
Jo je kowolym
My łorali sami
Jo widzioł
My rychtowali zabijaczkym
Kóńcówka osobowo je gor w drugij osobie liczby pojedynczej, a mnogij, a przeważnie je ruchomo:
Tyjś je młodszy
Wyjście go widzieli
Tyjś to srobiuł
Wyjście to ukludzili
Terazy sie bydymy uczyć jako sie poznowo na godziny, a jako sie prawi wiela je godzin:
Wiela je godzin?
12:00 – je dwanosto, połednie, północ (piyrszo, drugo, trzecio, sztworto, piónto, szósto, siudmo, usmo, dziewiónto, dziesiónto, jedynosto, dwanosto)
12:15 – je sztwierć na jednóm (dwie, trzi, sztyry, piynć, szejść, siedym, osim, dziewiynć, dziesiynć, jedynost, dwanost)
12:30 – je pół jednej (drugij, trzeci, sztwortej, pióntej, szóstej, siudmej, usmej, dziewióntej, dziesióntek jedynostej, dwanostej)
12:45 – je trzi sztwierci na jednóm (dwie, trzi, sztyry, piynć, szejść, siedym, osim, dziewiynć, dziesiynć, jedynost, dwanost)
Jak prawiymy kiej cosi bydzie, abo było:
12:00 - pełno godzina: o dwanostej, o jednej (drugij, trzecij, sztwortej, pióntej, szóstej, siudmej, usmej, dziewióntej, dziesióntej, jedynostej)
12:15 – we sztwierć na jednóm.
12:30 – o pół jednej
12:45 – w trzi sztwierci na jednóm.
We sztwierć na trzi mi jedzie cug do Cieszyna.
Ciotka majóm prziść w jedynost godzin
We trzi sztwierci na siedym bydymy wieczerzać
Obodwiómy dycki o pół trzecij
Dzisio bydymy śniodać o dziewióntej
LEKCYJA SZTERNOSTO – CIOTKA S FRYSZTOTA
Eszcze jak żech małym synkym, to pamiyntóm jak Foter s Mamóm chodzili do ciotki do Frysztota. Za Olzóm my mieli kupa familiji, ale potym jak srobili granicym, to sie kapkym tyn nasz kóntakt utargoł. Ciotka uż byli starzi jak my tam ku nij chodzili. Wyrzóndzała po naszymu, ale poradziła aji rzóndzić po czesku. Dycki mi dowała jakisi dobroty jak my ku nij prziszli – czekulady, pómarańczki, abo krepliki. Potym jak umrziła to eszcze wiym, że Tacik tam czasym do kuzynów jejżdziuł, ale uż miyni. Ciotka mieli wałaskóm sukniym, umieli wszyjstki pieśniczki po naszymu, a aji rzykali po cieszyńsku. Tacik mi dycki prawiuł, że za Olzóm to je też Cieszyńsko Ziymia, a cióngnie sie aż do Ostrawice. Cieszyńsko Ziymia je jedna, dlo nij ni ma granic, bo tam kany ludzie wyrzóndzajóm po naszymu, tam je naszo ojczyzna.
Terazy kapkym fónetyki:
Po RZ w cieszyńskij rzeczy je przeważnie samogłoska I.
Grziby, przikryć, skrziwić, warzić
Grupa RZI może być aji miasto RZE:
Drzić, umrzić
A pochylóne sie smiynio w O:
Czarny – czorny
Miał – mioł
Wygrał – wygroł
Przed spółgłoskóm nosowóm je Ó miasto A, a miasto O:
Pón, sóm, móm, kóń, bróna, ludzióm
O pochylóne sie prawi jak głoska miyndzy O a U:
Próg, wóz, kojściół
E pochylóne sie smiynio w Y, tak po spółgłoskach miynkkich, jak po twardych:
Chlyb, mlyko, biydny, niyśli
Eszcze cosi mało wiela wykaniu. We trzecij osobie liczby mnogij mogymy cosik rzyc jak chcym kogosi o cosikej popytać:
Panoczku! Nalejóm nóm sztamperlik gorzołki.
Ciotko, dajóm nóm kapkym cukru.
Paniczko, pojczajóm mi na chwilym blajsztyft.
LEKCYJA PATNOSTO
Każdy u nas na dziedzinie sie jakosi inakszy mianuje. Miano sie dostowo jak sie człowiek rodzi. Kiejsi w chałupie, a dzisio uż wiyncyj we szpitolu. Kiejsi za Austryje były miana s nimieckigo: Rajmund, Adolf, Francek, ale eszcze aji przed wojnóm za Starej Polski a za Niymców sie dzieckóm dowało taki miana. Potym po wojnie ty miana były barży rostomajte. Przi mianie je nazwisko, kiere uż zoleży łod tego skónd gdo je, a dycki je po naszych Fotrach. Dziołucha jak sie wydo, to potym mo nazwisko po chłopie.
Jak sie o kimsikej rzóndziło po nazwisku, to sie potym prawiło eszcze skónd je, a to zoleżało kany miyszkoł. Baji:
Wawrziczek s gróntu – mioł grónt
Tómica świnkorz – chowoł babucie
Krzympek tralala – groł na trómpecie w orkiestrze
Gróman s pasieki – miyszkoł przi pasiece
Gabzdyl ze sztreki – miyszkoł nad sztrekóm
Kula spod lasa, łod lasa – miyszkoł pod lasym
Na gaździny sie prawiło podle nazwiska a eszcze sie dodowało –ULA, -KA, abo –INO
Wawrzyczek – Wawrziczkula
Kula – Kulino
Tómica – Tómicula
Paprota – Paprocino
Krzympek – Krzympkula
Gabzdyl – Gabzdylka
Bijok – Bijoczka
Gróman - Grómanka
Chmiyl – Chmiylka
Prawiło sie aji na paniczke podle nazwiska a eszcze dodowało –OWA
Gabzdyl – Gabzdylowa
Walica – Walicowa
Franek – Frankowa
Gróman – Grómanowa
Bijok – Bijokowa
Na młode dziołuchy, abo aji na paniczki sie prawiło od kogo sóm:
Maryśka od Wawrziczka
Zofija od Kule
Helynka od Macury
Hanka od Bijoka
LEKCYJA SZESNOSTO
Nejstarsi u nas we familiji sóm Starzik je jim dziewiyndziesiónt roków, starka sóm kapke łod niego młodsi – je jim łosimdziesiónt szejść roków. Jo móm dwóch starszych braci, jednymu je osimnost a drugimu sztyry a dwacet. Nejwiynkszy stróm u nas na zogrodzie to je starucny orzech. Starziczek prawili że go sadził eszcze jejich Foter. Latojś my mieli nejwiynkszóm urode, a krowa sie łocieliła, a miała nejwiyncyj ciciek jako pamiyntóm. Nejwiyncyj mie dycki sere, jak Mama mi prawióm, żech je mały gizd, bo przeca chcym uż być wiynkszy.
Stopniowani przimiotników:
Wielki – wiynkszy – nejwiynkszy
Ciynżki – ciynżejszy – nejciynżejszy
Miynkki – miynkciejszy – nejmiynkciejszy
Mały – miyjszy – nejmiyjszy
Biydny – biydniejszy – nejbiydniejszy
Leki – lekszy – nejlekszy
Długi – długszy – nejdługszy
Stopniowani przymiotników taki jako baji ciynżki, lebo miynkki je podobne, jako w jynzyku staropolskim. Przimiotniki taki jako drogi, lebo długi majóm stopiyń wyższy bez wymian spółgłoskowych, co też je podobne jako w jynzyku staropolskim.
Jak sie pytómy wiela gdo mo roków, to idzie sie spytać na trzi sposoby:
Wiela móm (mosz, mo, mómy, mocie, majóm) roków?
Wiela mi (ci, mu, ónej, ónymu, nóm, wóm, jim, ónym) je?
Jak stary żech je (stary żejś je, stary je, staro je, stare je, starzi my sóm, starzi wyjście sóm, starzi óni sóm, starzi óny sóm)
Odpowiado sie:
Wiela mosz roków? Wiela ci je? Jak stary żejś je? Jak żejś je stary?
Móm dziesiynć roków. Je mi dziesiynć roków.
Wiela majóm roków twój Starzik? Wiela je twoimu Starzikowi? Jak starzi sóm twój Starzik?
Mój Starzik majóm osimdziesión roków. Mojimu Starzikowi je osimdziesiónt roków.
Wiela mo roków twój brat? Wiela je twoimu bratu? Jak stary je twój brat?
Ón mo piynć a dwacet roków. Mojimu bratu je piynć a dwacet roków.
Jak gdosi je tak stary, jako gdosi inkszy to sie prawi:
Ón je tak stary jako óna. Ón mo tela roków jako (co) óna.
Ja je tak stary, jako (co) Jónek.
Wyjście sóm tak starzi, jako ciotka.
Eszcze cosi o mianach:
Jak sie pytómy jako kiery mo na miano, to idzie sie spytać na dwa sposoby:
Jako mosz na miano? Jako ci je?
Jako wóm je na miano? Jako wóm je?
Jako ónej je na miano? Jako ji je?
Odpowiado sie na trzi sposoby:
Mi je na miano Jónek. Móm na miano Jónek. Je mi Jónek.
Ónej je na miano Zofija. Óna je Zofija. Ónej je Zofija.
Starzikowi je na miano Adolf. Starzik majóm na miano Adolf. Starzikowi je Adolf.
LEKCYJA SIEDYMNOSTO
Tacik mi prawióm, że do szkoły muszym chodzić cobych nie był łosioł. Tóż chodzym, ale raczy bych łoroł abo kidoł gnój, bo jakosik mi to wszecko do głowy nie wlazuje. Rachowani je najgorsze, bo mómy takigo rechtora, kiery cosik miałczy pod fusym a pote dziecka nie wiedzom co a jak. Nejradszy móm Biologije, bo sie uczymy o rostomajtych zwierzokach. Na geografiji zajś nóm rechtorka wyrzóndzo o całym świecie, jaki je wielkucny, a wiela je na nim rostomajtych rzeczy. Możne kiejsi do świata pudym, ale terazy móm dojść roboty dóma. Na historyji zajś sie uczymy co było kiejsi a uż nima. Jako było sto roków tymu, a jako tysiónc. A jo se myślym, że czort wiy jako było, a wiym jedno, że do szkoły muszym chodzić, a dobre noty do chałupy nosić, bo jak ni, to Tacik majóm hruby posek na mie narychtowany…
Jako sie robi ponikiere słówka:
Rzeczowniki, kiere majóm końcówke –IA sie w cieszyńskij rzeczy czyto a prawi s kóńcówkóm –IJA a –YJA, tak jako kiejsi w jynzyku staropolskim:
Geografia – Geografija
Historia – Historyja
Ortografia – Ortografija
Fotografia – fotografija
Kaligrafia – Kaligrafija
Rzeczowniki, kiere majóm końcówke –JA sie w cieszyńskij rzeczy czyto a prawi s kóńcówkóm –YJ
Demokracja – demokracyj
Fundacja – fundacyj
Demonstracja – demonstracyj
Monstrancja – mónstracyj
Partykuły:
Partykuły w cieszyńskij rzeczy, tak jako w jynzyku polskim to sóm czynści mowy, kiere sie nie łodmiyniajóm. Nejwiyncyj sie używo: na, razy, yny, ni, ani, isto, by, lebo, niech, ja, bodej, a sie.
Na dyć sie podziwej Hanko jako to robi, a rób to do porzóndku.
Na hanej je tyn smiatok, pod dwiyrzami.
Wiela razy żech ci prawiuł, cobyś nie chlastoł.
Wejś do dzichty yny tela, wiela uniesiesz.
Ni, jo ci tela grajcarów nie pojczóm.
Nie było w aryndzie ani Jónka, ani Karła.
Ćmi sie na polu, isto bydzie padać.
Lepszy by było, coby tukej nie chodziuł.
Bydymy to siano wozić wozym, lebo nosić w dzichtach.
Trzeba mu rzyc, niech weźnie dwa ampry.
Ja, a potym żech go widzioł jak szoł miedzóm.
Bodej, dyć ón ni mo w kapsie ani grejcara.
Yny sie na niego podziwej co wywodzo.
Jak sie prawi, że trzeja by było cosik srobić to idzie użyć czasownika mieć:
Mioł bych to dzisio zapłacić.
Mieli bymy tam dzisio zajechać.
Mieli byjście mu rzyc coby tego nie przedowoł.
Miała bych dzisio zónść do ciotki.
Miało by sie to dzisio wybrać.
Miała byjś cosik dzisio dobrego uwarzić.
LEKCYJA OSIMNOSTO
Idzie jesiyń. Wszecko trzeja skludzać s pola. Rzepe sie swożo ku chałupie a dowo do corka do piwnice. Ziymioki też sujymy do corka, ale taki drobniućki, Tata niechajóm na sadzyni na wiosne, a wiynksze bydóm na łobiod. Sóm aji taki, kiere majóm boloki, abo sie jich przeciupało kopaczkóm, dowómy jich ekstra do miecha a bydzie sie jich warzić babuciowi. Rzepe sie też swożo ku chałupie, a wciepuje do corka do piwnice – bydzie się jóm warzić a dować bananowi, coby ś niego urosnół szpyrczok. Zieliny a to wszecko, co zbyło na polach sie poli, a dziecka wciepujóm ziymnioki, kiere naszły eszcze ledzy kany na polu do roschajcowanej kupki trowy – to sóm pieczoki. Jabka, kiere my eszcze niedowno posbiyrali sie dowo do kopki. Marekwie, pietruzieli a ćwikłe sie też dowo do kopki, abo do piwnice sie styrko do piosku. Liści lecóm ze strómów, dziyń je coros krótszy – Starka prawióm, że hned bydzie zima…
W naszej Cieszyńskij rzeczy ni ma imiesłowów. Ponikierzi spolszczajóm naszóm rzecz a styrkajóm do nij imiesłowy, ale tak sie nie śmi robić.
Szpatnie: Brakujóncy dobrze: tyn, kiery chybio.
Wziyna brakujóncy kastrolek. Wziyna kastrolek, kiery chybio.
Szpatnie: Zeszywajónco dobrze: ta, kiero zeszywo
Zebrała zeszywajóncóm nitkym. Zebrała nitke, kiero zeszywo.
Szpatnie: Opisujóncy dobrze: tyn, kiery opisuje.
To je ksiónżka opisujónco jodło. To je ksiónżka, kiero opisuje jodło.
Szpatnie: Inspirujónco dobrze: ta, kiero inspiruje.
Ta ksiónżka je inspirujónco. To je ksiónżka, kiero inspiruje.
Dycki miasto końcówki ÓNCY, ÓNCO, ÓNCE sie prawi czasownik, od kierego pochodzo imiesłów, a przed nim sie dowo zaimek KIERY.
Szpatnie: Piszóncy dobrze: tyn, kiery pisze
To je chłop piszóncy po naszymu. To je chłop, kiery pisze po naszymu.
Eszcze kapkym, o tym, jako sie robi poniekiere słowa:
W ponikierych rzeczownikach, kiere na kóńcu majóm dwie spółgłoski, sie miyndzy nich styrko samogłoskym – przeważnie E:
Teatr: tyjater
Wiatr: wiater
Z Tatr: s Tater
Metr: meter
Piotr: Pieter
Kilometr: kilometer