Budownictwo Śląska Cieszyńskiego

Na Cieszynskóm Ziymie dojść nieskoro zaczli przichodzić ludzie. Rosły tukej gynste lasy, a yny ledzy kany były jakisi małe miydzki, lebo bażiny. Nejprzód dziedziny sie zaczły robić na północy, a dziepro potym sie zaczły posuwać na połednie, ku goróm, na grónie, a coros wyżyj. Tukej w goraliji sie dobrze chowało bydło, kozy, a owce. Bo nejprzód ludzie tak gospodarzili – mieli yny bydło. Czas w gorach jednako sie rod smiynio, tóż ludzie musieli pomyśleć, coby sie kansik schrónić, a zagnać tam aji owce, a bydło. Wtynczas człowiek wymyśluł sałasz, kiery był piyrszóm takóm prymitywnóm chałupkóm dlo pastyrzy. Przes długi czas pastyrze w Beskidach mógli pajść owce kany chcieli, a rómbać se tela drzewa wiela potrzebowali. Jednako w roku 1756 ustawa „leśno”, w kierej było napisane, że uż dali tak nie bydzie. Ludzie sie zaczynajóm miyndzy sobóm wadzić, a schodzóm sie rostomajte kómisyje, je kupa breweryji. W roku 1800 porobili granice miyndzy Gorolami, a Kumoróm Arcyksiyncio, a potym eszcze miyndzy sałaszami. Wyraz sałasz dzisio sie wszyjstkim kojarzi s kolybóm, w kierej baca miyszkoł s pasterzami. Hań downij jednako prawiło sie sałasz na miedze miyndzy lasami, na kierej były szopki, a koszory, a na kierej pastyrze pajśli swoji owce. W starucny papiórach je napisane, że kiejsi w Beskidach bywało trzicet sałaszy, kiere miały do grómady dwa a dwacet tysiyncy morgów. Nejmiyńszy ś nich mioł dwiesta morgów.

W roku 1853 na sałaszach było piynć a dwacet tysiyncy owiec, a dwa tysiónce kóz. Potym jednako sałasze zaczynajóm sie pómału tracić, a dzisio uż sóm yny tak kansik ledzy kany na gorach. Baca pospołu s pastyrzami miyszkoł w szopce – w kolybie. Nejprzód kolyba była ajnfachowo. Miała dach dwuspadowy, kiery siedzioł na kołkach wbitych do ziymi, a na wyrchu był swiónzany. W postrzodku nad odewrzitym fajerym – watróm, wisioł na lańcuchu kocioł do warzynio żyntycy. Pod ścianóm stoła stolica, na kierej społ baca. Po drugij strónie fajera na legierze s liści paprotki spali pastyrze. Paprotka je snoci dobro prociw błechóm. Wedle była kumorka, w kierej były rostomajte garce na szałasie. Jak sie podojiło owce, to sie wlywało mlyko – żyntyce na koryta. Wysznio, lepszo worstwa mlyka sie mianowała hórda. Jodali jóm pastyrze s owsianymi plackami. Gorszym żyntyce sie wlywało do obłóniek, a wiózło do chałupy. Robiło sie ś nij syry. Na płocie wisiała trómbita, na kierej owczorz groł rano, a wieczór, a czasym aji na larmo, kiej prziszli krajść na sałasz miechorze – sbójnicy. Przed kolybóm stoła halbijka – buda dlo psa. Kolybe szło lahko przeniyjść s jednego miejsca na drugi. Przenosiło sie jóm dwa aji trzi razy do roka, coby była bliży koszorów. Potym jak uż kolyby miały kamiynnóm podmurówke to sie jich uż nie przenosiło. Na sałasie były rostomajte garce, a narzyndzio – kocioł, szafliczek, obłónka, szościek, cedzka, sbiyraczka, lizok, kónewka, szkopiec, krynżydło, czyrpok, gielata, putyra, kapelnik, hadra do cedzynio mlyka – buzarka, a inksze. Ponikiere ty nazwy (gielata, putyra, obłónka, buzarka), sóm pochodzynio wołoskigo. Przynióśli ich na Cieszyńskóm Ziymie pastyrze wołoscy, kierzy wandrowali wyrchami małych Karpat, a hań downij doszli pospołu ze swojimi owcami do naszych Beskidów, a zaczli pajść owce na sałaszach. Pastyrze stawiali eszcze koszory – rajczule s tynin (poszczypanych deszczułek), na polanach, kany spało bydło. Koszory sie przenosiło s jednego miejsca na drugi skuli tego, coby owce nawożały miedze, a lepszy rosła trowa. Każdy koszor mioł trzi czynści – dwie były dlo owiec, a jedna dlo krów. Do mniyjszej czynści przed dojynim gnoł owce synek – pyczarzik. Na kóniec zaganioł dycki owce biołóm, bo srobiuł inakszy, to dostowoł czornego szpatnego syra. Przed dziuróm w płocie – stróngóm, siedzioł owczorz, a dojuł mlyko owcze do gielaty. Nad głowóm mioł mały daszek, coby go nie popadoł deszcz. Kolyby miały rostomajte funkcyje. Jedne były taki ajnfachowe, a w nich sie mógli schrónić owczorze przed wiatrym ,a deszczym. S gałynzi, a żerdzi sie robiło takóm ajnfachowóm kónstrukcyj dachu dwupołaciowego, na kieróm dowało sie gałynzie, czasym wielkucne kónski kory ze strómów – łuby. Taki kolyby stawiali pastyrze, kierzi fórt wandrowali. Jak sie uż pastyrze dorzóndzili s Kumoróm Arcyksiyncio o grunt, a aji sami pastyrze miyndzy sobóm, to uż sie kolyb nie przenosiło s miejsca na miejsce, bo uż to ni miało synsu. Musieli pajść bydło na jednym miejscu a naforocić dlo niego pasze, jodło, na zime, a na lato. Wtynczas zaczło sie stawiać porzóndne, mocne kolyby, w kierych było aji cieplij. Hań downij pastyrze sie musieli brónić przed wilkami, niedźwiydziami, ale czasym aji przed złymi ludziami, kierzi sie chowali po lasach. Downe kolyby miały dach oprzity o ziym, a ty nowsze go majóm podniesióne do wyrchu, a oprzity na niskawych ścianach, kiere sóm srobióne s grubych kloców s drzewa, lebo s kamiyni. Dach miały przikryte szyndziołym. Taki kolyby eszcze do dzisio sóm na Kozubowej. Kole kolyb były aji małe stodółki na siano – budy. Pod kóniec września, kole Michoła, kolyby, a koszory sie robiły prózne. Pastyrze robili rozsod. Na szałas przichodzili gazdowie, coby swoji owce, a krowy zagnać do swoich chałup. Na szałasach uż nie zwóniły zwónki, kiere sie wieszało na karkach owiec a krów. Ponikiedy w zimie, jakisi zabłónkany letnikorz, lebo narciorz se nalos tukej dach nad głowóm. Za Niymców w tych kolybach sie chowali partyzanci, bo mieli w nich ciepło, a żodyn jich nie widzioł. Z takich starucnych szałasów, o kierych pamiyntajóm eszcze starzi ludzie zustały yny resztki na Kozubowej, Girowej, w nawisu – Jasiyniu, a w Gródku. Na Kozubowej było pore szałasów – na Polynicy, na Gródkowej, na Zorymbku, Na Strymszy, a w Dziurawym. Wielkucne, a szumne szałasy były kiejsi na Ropiczce, Połomie, Czantoryji, Jaworowym, Girowej, Upładzie, a eszcze na inkszych polanach w gorach. Dzisio kolyba, a owce, kiere sie kole nij pasóm to uż je rzadki widok. Gorole zaczli chledać roboty w Trzyńcu, abo na Karwińsku, a mieli s tego wiyncyj grejcarów, niż s pasynio owiec. Jak uż Gorole mieli kolyby, a szałasy to zaczli stawiać klety. To były taki szopki, kiere miały szejść ścian, pokryte dachym, podobnym do piramidy, kiery sie opiyroł na sztyrech bocznych ścianach. Ty ściany sie robiło s kulatych belek, kiere się ukłodało jedna na drugij. Ty belki miały wyciynte kóńce, lebo abo srómbane do połówki. Taki belki ze srómbanymi kóńcami założone jedna za drugóm to był srómb.

Dach mioł kształt kwadratu – kleta miała wszecki ściany jednako długi. W postrzodku klety wszyjstko było w jednej izbie – ludzie a bydło miyszkali pospołu. Na postrzodku był fajer, od kierego szoł hyc. Rospolało sie go na plackoczach. Spało sie na ziymi kole fajera, tak jak w kolybie. Ludzie w tamtych czasach mieli w gorach życi ciynżki a twarde. Musieli se sami wszecko stawiać, rychtować, czasym kombinować coby przeżyć. Wszyjstki gorki, aji meble a inksze rzeczy se musieli robić sami. Ty rzeczy nie były dycki piekne, ale były silne a wydzierżały długi roki. Miasto stoła mieli sztyry kołki wbite do ziymi, na kiere dowali wielkucny plackocz. Krótki pnioki mieli jako stołki, a we ścianach powbijane kołki to była rechla. Pniok wydłubany w postrzodku to był gornek, potym czyrpok, a pniok rosłupany przes poły to było korytko, do kierego sie loło mlyko. Potym nieskorzi prziszły czasy, w kierych ludzie zaczli wycinać strómy, a robić na gruntach. Wtynczas musieli kansik se postawić chałupe na stałe, a dbać, coby sie jim lepszy żyło, bo aji żywot uż nie był taki ciynżki, jako kiejsi.

Przes Cieszyńskóm Ziymie szły cesty z północy na połednie, a s zachodu na wschód, po kierych wandrowali handlyrze, a wojocy s dalekich krajów. Ludzie na cieszyńskim byli robotni, ale też przeogrómnie ciekawi świata. Co było dobrego, a co sie jim przydało to mieli w chałupach, potym nieskorzi sami jechali daleko do inkszych krajów, a prziwożali rostomajte rzeczy. Tymu w Cieszyńskij chałupie kupa rzeczy było obcych. Jak uż ludzie zaczli robić na gróntach to zaczli stawiać coros lepsze chałupy, a aji coros lepszy sie oblykać. Potym lónty zaczło sie aji zdobić, coby były szumniejsze. Człowiek miyszkoł w chałupie, a w zimie, kiej roboty było miyni, zaczón myśleć, jako kapke prziozdobić to, co mioł kole siebie. Ty ozdoby widzioł w przirodzie – lasy, miedze, pola, tóż s ptoszków, kwiotków, kłósek, zaczón robić piyrsze ozdoby na meblach, lóntach a inkszych rzeczach. Chałupy to uż nie sóm klety, ale przestrónne jednoizbówki s dachym dwupołaciowym, przikryte szyndziołym. W postrzodku była siyń, kiero grodził chałupe na dwie czynści – jedna dlo familije, a drugo dlo bydła, a gowiedzi. W takich chałupach uż je wiyncyj okiyn, coby w postrzodku było wiyncyj świyżego luftu a światła. Wlazuje sie do takij chałupy przes wiynksze a szumniejsze dźwiyrze. Powół, kierego nie było w kletach, je po to, coby w chałupie było ciepło, a przijymnie. Miasto odewrzitego fajera na postrzodku izby, je nolepa, kiero miyni dymi. Inkszy je aji stół, kiery mo blat lipowy, a miasto pnioków sóm stołki s żydlami. Pod ścianóm je szyroko stolica, na kierej sie idzie aji wyspać. Lepsze lónty uż nie wiszóm na kołkach, ale ukłodo sie jich w trówle. Drzewiane łyżki uż nie leżóm jako kiejsi na nolepie, ale opucowane sóm poukłodane w łyżniku. Aji gliniane miski, a żbónki sóm poukłodane na ścianie za rechlóm. Wszecki ty rzeczy se ludzie robili sami. W tej samej chałupie, w izbie sie wychowało pore pokolyń we familiji. Ty wszyjstki rzeczy sie srosły s ludziami, a miyszkały pospołu s całóm familijóm. Gor w gorolskich chałupach ta wiara, że stół, lebo stolica sóm tak jako ludzie była fest głymboko zakorzynióno. To je aji taki pómału do płaczu, bo ludzie szanowali rzeczy baji trówle malowanóm po Starce, żywotek po Prastarce, półke kieróm srobiuł Starzik, chałupe, kieróm wystawiuł Tacik, abo stół kiery srobiuł Ujec. Ale to ni ma taki zwyczajny stół, bo mo rzazane nogi, kiere sóm roskroczóne, stoji w kóncie izby, a nie dotknyła sie go piłka, ani hebel, wszecko Ujec srobiuł siykiyrkóm, a i tak je gładki jako zdrzadło. Ale tyn stół je ciynżki, tóż poznać, że drzewo na niego było łupane. Mo podstoli, w kierym gazdowie majóm pochowane rostomajte rzeczy, a żodyn inkszy tam ni mo prawa zaglóndać. Wszyjscy go szanujóm, jak gdo powiy, coby go wyciepać, bo je stary, to taki stół zacznie strzylać takigo gizda, a strzygo do trzecigo razu. Abo jak gdo na niego do kłobuk, to też ciepnie na ziym takigo podciepa – umi sie taki stół szanować. Jak gdo mo umrzić, to też strzylo w takim starym stole. Cało chałupa była w życiu Gorola ważno, a potym jak uż był starucny to posłuchoł, esi nie strzylo w powole, esi uż nie idzie jego godzina, kiej trzeja umiyrać. Tako chałupa je jako żywo – fórt strzylo, schnie, lebo skrzipi jak wieje wiater.

Każdo familija, kiero miała chałupe była poważano, tóż też każdy tóm chałupke aspóń małóm chcioł mieć. Jak kiery ni mioł swoji chałupy to był kumornikiym – miyszkoł u kogosik. Kumornicy byli Nejhudobnejsi ze wszyjstkich , kierzi miyszkali na dziedzinie. Podle chałupy, a tego co było w postrzodku, szło poznać wiela gdo mo grejcarów, a kim je. Były eszcze na dziedzinach małe chałupki, w kierych miyszkali chałupnicy. Ni mieli óni swojigo gruntu, ale robili we fabrykach, abo na szachtach. Chałupa rodzinno na Cieszyńskij Ziymi to była świyntojść, óna była jak kojściół, śpiewało sie przeca: „Ojcowki dom to istny raj…”. Kupa wierzyń, a obrzyndów sie odprowiało kole chałupy. Nie śmiało sie zaczónć stawiać chałupy w pióntek, abo trzinostego dnia miesiónca. Belek w ścianach musiało być dycki nie do pory, inakszy nie było w chałupie błogosławiyństwa. Do nowej chałupy sie wnoszało nejprzód chlyb, a sól, a ci kierzi w nim mieli miyszkać musieli przekroczyć próg prawóm nogóm. Coby do chałupy nie strzeluł pierón na szczycie dachu sie dowało grómotrzask – takóm zieline. Jak na polu była sumeryja, to sie stawiało na okno grómnice. Trzeja było stoć daleko od okna, coby pierón kogo nie zabiuł. Na chałupie, nad dwiyrzami, pod dachym na fróntowej ścianie wieszało sie świynte obrozki, kiere miały chrónić przed nieszczynściym. Jak gdo uwidzioł miesiónczek przes okno, lebo spod okapu to był zły znak. Przeogrómnie szanowało sie kuchynny piec. Ogiyń, kiery sie w nim poluł był jak żywo duszyczka, nie śmiało sie do pieca napluć, deptać po nim, coby sie nie pogniywoł a nie spoluł całej chałupy. W goraliji był taki zwyk, że po Wiliji sie dycki smiótło kónszczyczki jodła ze stoła a chynyło do pieca, coby też wiedzioł że sóm Świynta. Jak sie prziniósło do chałupy małego kocura, abo psa to sie go brało a szmyrało o piec, coby nie uciekoł, a był przi chałupie. Eszcze pore słów o stole. Stół to był nejważniejszy mebel w chałupie. Był świynty, bo na niego sie dowało chlyb, na kiery trzeja było ciynżko robić. Nie śmiało sie na stole siadować, smiyniać pieluchy małymu dziecku, ani siadać do roga stoła. Stół był przeogrómnie ważny przi Wiliji, krzcinach, abo inkszych świyntach we familiji. Legier też ludzie szanowali. Żodyn obcy nie śmioł se na nim siednónć, bo tyn gdo w nim spi nie bydzie poradziuł usnónć. W legierze sie spało, ale dowało sie aji do niego chlyb, coby nie uschnył, abo jodło coby nie ochłódło. Hudobniejsi ludzie chowali w słómie siynnika grejcary. Hań downij w goraliji był taki zwyk, że wiesielnicy styrkali pod zogłowek prezynty dlo młoduchy, a żynicha. Hań downij stawiało sie gorolski chałupy s hrubych, nieociosanych belek s jedli, lebo ze sosny, kiere sie ukłodało we wiyniec. Coby sie ty belki lepszy dzierżały kupy, trzeja było jich na kóńcach srómbać do połówki. Stawiało sie wtynczas chałupe na srómb. Tyn srómb musioł być silny, coby sie chałupa nie roslazła. Tóż ludzie wymyślali rostomajte srymby, a na cieszyńskim były trzi: na rybi chwost, na obłap, a na zómek. Belek było dycki we ścianie nejmiynij piynć, a nejwiyncyj dziewiynć. Belka, kiero był nejniżyj, przi podmurówce to była przicieś. Koło nij był czasym murek – przilepek. Ściany były wielki na dwa a pół, lebo trzi metry. Belka na samym wyrchu to była płotwia, abo srómb. W nióm były zapuszczóne krokwie, kiere były we wiynźbie dachu. Do krokwi sie przibijało łaty, a do łatów szyndzioły. Jak uż chałupa była gotowo, to do dziur pomiyndzy belkami sie nacisło mchów, coby nie wioło. Nad oknami od jednego roga chałupy do drugigo szła belka – zawiyrka. Na zawiyrce były oprzite tragarze, kiere szły w poprzyk chałupy. Tragarze były trzi, sztyry, abo piynć, zoleżało jako wielko je chałupa. Nejważniejszy był tragarz w postrzodku na kierym była wydubano gwiozda, rok kiej chałupa była stawiano, a czasym eszcze inksze ozdoby. Na tragarzach leżały deski – powół. We szparach miyndzy deskami powołu, były postyrkane listewki. Okna w chałupach hań downij były małe, nejprzód kwadratowe, potym prostokóntne. Były w nich sztyry lebo szejść małych szybek. Downij okna sie zasłaniało takóm zasuwóm, kiero szła w rowkach. W starych chałupach okna były dycki od stróny chlywa a stodoły – isto tymu, coby gaździno a gazda mieli fórt na oku gowiydź na placu. Każdo chałupa miała dźwiyrze, kiere nieros były przeogrómnie szumne, bo przeca jak sie gdo na nich podziwom, to musioł wiedzieć, gdo w chałupie miyszko. Dźwiyrze siedziały w ścianie na dwóch słupach, kiere były s boku. Ty słupy to były taki belki hrube na patnost lebo dwacet cyntymetrów, a jak były wysoki to zoleżało od dwiyrzi. Były zapuszczóne kóncami w dolnóm belke ściany. Na tych dwóch słupach był oprzity trzeci słup, kiery był leżmo. Tam kany sie łónczyły słupy dowało sie psy – taki kónski drzewa, kiere ponikiedy były szumne a szło jich wysunónć. Zdało sie, że dwiyrze majóm półokróngły kształt. Taki sdobióne dwiyrze do chałupy sie robiło w gorach od Podhalo, aż po Beskidy – Jabłónków, a Ligotke Kameralnóm. Robiło sie jich aji w ponikierych dziedzinach pod Cieszynym. Dwiyrze Otwiyrały sie na czopach, kiere wlazowały do dwóch piyntek – takich wygiyntych belek.

Dwiyrze sie hań downij zawiyrało na zopore, a dziepro potym na drzewiany zómek, abo na kłódke. W każdym regiónie na chałupach były inksze dachy, na Cieszyńskim też. Hań downij dachy były sztyrospadowe, jak na klecie. Potym chałupy zaczły być coros dłuksze, a dach też sie musioł wydłużać. Ludzie zaczli stawiać chałupy s dachym dwuspadowym, s dwóma szczytami po bokach, a kalynicóm na wyrchu. Taki dachy były na chałupach w całej Europie. Dziepro potym nieskorzi w Beskidach zaczło sie stawiać chałupy kapke inakszy. Oto, jakisi tesorz, kiery był s drzewym sżyty od małego, se wszymnół, że jak sie na boku srymbu do eszcze krokwie, to tako chałupa nie dożyje długich roków, trzeja srómb narzazać, a przes to sie osłabio belki, na kierych je dach – ciynżki gor w zimie jak na niego napadze śniyg. Tóż tesorze jakosik se musieli poradzić. Niechali yny krokwie w postrzodku, kiere były dobrze oprzite o belki, a dwie krokwie, kiere były na kóńcu wyciepali. Dach był przes to krótszy, ale barży wytrzimalszy. Taki krótki dach nie zakrywoł jednako boków chałupy, tóż cosikej trzeja było zajś wymyśleć. Po obu strónach chałupy dało sie dwa niższe, lekki daszki, kiere chroniły tóm czynść chałupy, kiero była nie przikryto. Taki małe daszki to były przidaszki, a plac pod nimi to była – przyźba. Nieskorzi sie robiło przyźby aji w chałupach murowanych. W drzewiónkach przidaszki sie robiło eszcze aji wtynczas, jak uż nie były potrzebne. Przidaszki s dachym łónczyły sie okółkóm, kiero była półokróngło. Tak sie stawiało chałupy w goraliji, ale potym aji na dziedzinach aż po Bogumin. W Jabłónkowie taki przidaszki stoły na sdobiónych słupach, pod kierymi były szyroki podsiynia, w kierych stoli handlyrze, a jak padało to sie pod nich mógli schrónić inksi ludzie. Tak samo były srobióne soboty – przikryte gónki koło przewianych kościołów na Ślónsku. Przidaszki sie robiło aji na starych mynkach pańskich aryndach, kuźniach, stodołach, a na śpichlyrzach. Przidaszki dzieliły ściane szczytowóm na dwie czynści – wysznióm trójkóntnóm, a dolnóm prostokóntnóm. Na wyrchu ściany fróntowej był koszyczek, ale mówiło sie na niego kozubek, kozub, wymbałek, lebo kozubnik. Robiło sie go s gładkich a cienkich listewek a tesorze poradzili go szumnie srobić, podle jich fantazyji. W szczytach robili eszcze jedyn, abo dwa kulate dziury – to były taki okiynka. Ponikiedy kole Jabłónkowa, a na północ od dziedzin Karpyntno, Bystrzica nad Olzóm miasto kozubków robiło sie szczyty ściynte – szutki – to był dach naczółkowy.

Cały dach sie czasym opiyroł na przisłupach, kiere były przi ścianach srymbowych. Ale taki chałup sie moc nie stawiało w Cieszyńskim (Mistrzowie, Żuków). Przisłupy sie dowało ku ścianóm jak sie baji smiyniało dach. Dach na kierym były szyndzioły by nie uniósł dachówki, tóż coby go podeprzić dowało sie przisłupy. Dowało sie jich aji wtynczas, jak wyszni belki we ścianach srymbowych (płotwie), na kierych sie opiyroł cały dach były sgnite. W goraliji – od Słowacyji, po Cierlicko, Stanisławice, a Kocobyndz na dachy sie dowało szyndzioły. Na północy sie dowało reżnóm słóme w snopkach, kiere sie wiónzało przi kłóskach, a obrzezanymi kóńcami dowało na dół. Na dach stodół sie też dowało szyndzioły, choć bywały aji stodoły, kiere sie kryło słómóm. Potym nieskorzi na dachy sie dowało pape, pokrotóm na szory, kieróm sie przibijało do szyndziołów, od kalynicy, do okapu. W nejstarszych drzewiónkach nie było kumina, a warziło sie w kotłach, a w rynnikach, na odewrzitych fajerach. Taki chałupy to były kurloki. Nejprzód były jednoizbowe – po jednej strónie siyni była izba dlo ludzi pospołu s kumoróm, a po drugij strónie chlyw dlo bydła. To były piyrsze, ajnfachowe, a nejłacniejsze chałupy.

Bogatsi gazdowie stawiali chałupy, w kierych były dwie izby – izba czorno – kuchyń, a izba bioło. Hań downij dłaszki sie robiło s ubitej gliny, dziepro po piyrszej wojnie sie jich zaczło delować – dować na dłaszki deski. Ledzy kany miasto desek sie dowało belki, kiere sie ociosało siykiyrkóm. Do niedowna sie eszcze tak delowało chlywki, a chlywy. Ponikiedy w chlywach były małe corki, w kierych sie chowało babucie, abo cieloki. Wiynksze chlywki sie stawiało na polu. Nikiere chałupy, gor ty na podmurówce miały eszcze gónek – pawłaczke, kiero było s jednej, lebo s dwóch strón chałupy. Pawłaczka przi chałupie robiła jóm barży paradnóm, a bogatszóm. Przes dwiyrze wlazowało sie do chałupy, do siyni, kany w pitworzcu, w takim corku były rostomajte rzeczy, kiere sie w chałupie dycki przidowały. W siyni był aji piekarszczok – piec, we kierym sie piykło chlyb. Tukej w siyni sie rychtowało żrani dlo bydła, a dlo gowiydzi. Dłaszka w siyni była srobióno s plackoczy - s takich ołupanych kamiyni. Dziepro nieskorzi sie zaczło robić dłaszki s polónych cegłów, lebo s forsztów. Ze siynie szło wylyźć po przewianych schódkach na wyrch na strych. Pod nimi była dziura s klapóm, przes kieróm sie slazowało do piwnice, po kamiynnych schódkach. Ponikiedy sie wlazowało do piwnice przes dziure w kuchyni. Jak podmurówka pod chałupóm była wielko, to do piwnice sie wlazowało s pola. Bywało i tak, że piwnice sie robiło na polu, w brzegu, jak baji gróń był strómy. Hań downij sie stawiało stodoły yny s drzewa. Stoły kole chałupy, a czasym miały jedyn dach pospołu s chlywym. Stodoły ni miały gruntów, a pod ściany sie dowało polne kamiynie – pecki. Stawiało sie jich s gorszego drzewa niż chałupy. Ściany były srobióne s hrubych belek sosnowych, s jednej stróny ociosanych, a skłodanych na srómb. Dziepro potym stodoły sie zaczło stawiać na słup, a ściany szałować hrubymi deskami. We stodole były jedne wielkucne wrota s przodku, a drugi ze zadku. Nad tym wrotami był wyrzazany kónsek, coby fury mógły wjechać do postrzodka, a ponikiedy nad wrotami był taki ruchómy daszek. Na postrzodku stodoły była fest ubito glina – gumno, na kierym sie młóciło, a wioło obili. Sómsieki to były taki wielkucne odgrodzone corki, po jednej, abo po obu strónach gumna, kany sie dowało uschniyntóm słóme, obili, abo siano.

S gumna sie wylazowało po drabinie na piyntro, kany sie dowało wymłócónóm słóme, lebo siano, kiere eszcze porzóndnie nie uschło. Nejstarsze stodoły miały szejść, lebo osiym ścian. Taki stodoły sie stawiało aji w inkszych krajach. Na Cieszyńskim były aji stodoły piyntrowe. Do niedowna taki były eszcze w Bystrzicy nad Olzóm kole cesty do Koszarzisk, a w Pietwałdzie kole poczty. Obydwóch uż ni ma. Przi stodole ale aji przi chałupie było podsiyni (pociyni) – tako szopka kany sie chowało wozy a inksze sprzynty, a ponikiedy aji ściel. Ściel, a sprzynty chowało sie aji w kolni, a ledzy kany w gajnie – w takij małej szopie. Suche liści dowało sie czasym do corków, kiere sie robiło s desek. Corki sie dowało pod pawłaczki. Koło chlywów sie stawiało wielki szopy na siano – brogi. Taki brogi hań downij bywały we wszeckich dziedzinach w Beskidach. Chlyw, stodoła a szopki stoły tak, coby gazda a gaździno mieli do nich jak nejlepsze dojści jak odbywali. Stodoła a chlywy były postawióne szregiym do chałupy. Chałupy sie stawiało na gróniach, na kierych barży świyciło słónko. Ale stawiało sie jich aji w dolinach kole rzyk, abo potoków, na kopcach, lebo na pasiekach miyndzy lasami. Nejwiyncyj chałup na kupie było kole rzyk a potoków – w Piosku, Bukowcu, Bystrzicy nad Olzóm, abo w Gródku. Dziedziny gorolski miały kupa przisiółków, a w każdym przisiółku były dwory, kany było kupa chałup, jedna wedle drugij. Ty dwory sie mianowały u Krynżeloka, u Chydzibiury, abo u Zogaty. Ale aji przisiółki sie rostomajcie mianowały – Bażiny, Czupel, Dzioł, Harców, Przisłup, Polynisko, Susze, Skotnia, Zogórzi, Wydziyrów, Lyski, Bartków, Zadki, Knosple, Wiszczyrzónka, Główczyn, Łatkula, Łacznów, lebo Czierne.

Chałupy a stodoły sie robiło s rostomajtych strómów. Nejlepsze było drzewo s jedli, bo wydzierżało dwiesta roków a aji wiyncyj. Do dzisia eszcze ledzy kany stojóm na dziedzinach taki starucne chałupy, a kojścioły. Drzewo świyrkowe, s kierego też tesorze stawiali chałupy było łacniejsze, ale tela nie wydzierżało co jodłowe. Drzewa na chałupy trzeja było ściónć na jesiyń, lebo w zimie, a niechać jakisi czas, coby porzóndnie uschło, a nie pracowało. Hań downij tesorze ni mieli grzebyków, a yny drzewiane kołki, a też poradzili wszecko postawić. Taki kołki dłukszy wydzierżały, bo gwoździe sgniły, a kołki dzierżóm do dzisia. W takij chałupie całej s drzewa żyło sie o wiela sdrowszy, jako w murowanej. Oryginalne, starucne chałupy na Cieszyńskim sie uż pomału tracóm. Po piyrszej wojnie ludzie sbulali kupa chałup, a na jich miejscu postawili nowe, murowane. Wtynczas Cieszyniokóm sie zaczło lepszy płóżyć. Aji w chałupach było widać, że ludzie majóm wiyncyj grejcarów, bo se pokupili ganc nowe rzeczy.

Ale piyrsze chałupy na Cieszyńskij ziymi zaczło sie stawiać eszcze w drugij połówce dewatnostego wieku, a to gor skuli tego, że kupa chałup sie poliło, a czasym sie poliły aji całe miasta – baji Jabłónków, Frysztot, lebo Frydek. Zaczło aji chybiać drzewa, bo kupa lasów było wyciyntych na pasieki dlo bydła a owiec. W goraliji było drzewa dojść, ale kupe lasów miała Kumora Arcyksiyncio, a yny kapke s tego mieli Gorole. Chałupy murowane sie stawiało tak, jako drzewiónki – długo siyń szła przes postrzodek chałupy, a po obu strónach były izby, kuchyń a kumory. Schódki na strych a do piwnice były uż osłónióne murym a przikryte. Powół sie robiło s cegłów, a był półokróngły. Ściany sie stawiało hrube – na szejdziesiónt, osimdziesiónt cyntymetrów, a grunta sie robiło s kamiyni zapuszczónych do ziymi. Na placu miyndzy głymbokimi gruntami robiło sie piwnice. Piece też uż były inaksze – miasto gorolskich nolep stawiało sie piece s cegłów, a potym kafloki. Przi takich chałupach sie stawiało aji stodoły na gróntach s pilyrzami.

Chlywy też sie wtynczas stawiało s kamiyni, lebo s cegłów. Dachy sie uż wtynczas nie kryło szyndziołym, ani słómóm, ale papóm, dachówkom, łupkiym, lebo plechami, a nieskorzi eternikiym. Na dziedzinach były aji stare aryndy. Były eszcze ledzy kany na Cieszyńskij ziymi powieternioki, a stawiało sie jich tam, kany fukoł wiater. Starsze powieternioki miały wielkucne skrzydła, w kierych były sztyry ramióna. Inksze powieternioki miały skrzydła krótsze na kole, ale takich było miyni. W goraliji Gorole mleli obili na żarnach. Tam kany był jakisi potok, lebo mało rzyczka to sie stawiało młynki na wode.