Pore legynd o śmierci, o nieboszczykach, o czarownicach i o straszydłach...
Jak Hołómek ze śmiercióm rzóndziuł
Stary Hołómek szeł s aryndy od Tramera, a było to uż nieskoro w nocy. Naros słyszy, że kole niego gdosi idzie. Choć było ćma, miesiónczek kapke blyszczoł, tóż było widać słaby ciyń wedle niego. Ale człowieka nie było widać. Dobry wieczór, gdóż to je, stejizbiok? – pyto Hołomek. Ale to, co kole niego szło, nic nie prawiło, yny szło krok za krokym wedle Hołómka.
– Cożeś je guchy czy niymy? – zajś do niego prawi. Ale tyn nic.
Prow, cojś jest za jedyn. A tyn fórt nic, yny idzie z Hołómkym. Stary, że mioł cosikej wypite, myśloł se, że tamtyn nie chce ś nim rzóndzić, tak go sprzezywoł i prawi se mu tak:
– Na wiysz co, guptoku, myślołech żeś je móndrzejszy. Przeca w nocy cie nie poznóm. Idymy isto społym s aryndy. Myślołech, że se po ceście podrzistómy, ale kieżeś jest taki hónorny i sy mnóm nie chcesz rzóndzić, nie bydym.
Uż sie też wiyncyj nie odzywoł. Jak przyszli na krziżówke, tyn chłop skrynciuł w inkszóm stróne, bo to było słychać po chodzie. Hołómek podziwoł sie za nim i naros uwidzioł, że to jakisi wielkolud, cały bioły, a chudy jak szczypa. S daleka sie coroz wiyncyj bielił i choć było ćma, fajnie go teraz było widać. A wtynczas psy po dziedzinie zaczły strasznie szczekać a wyć. A tyn wielkolud szoł ku chałupie starego Pilorza, co był obłożnie nimocny, prawie na umrziciu. Wtynczas też Hołómek se wszymnół, że to była śmierć. Dziepro chłop sie najod strachu i ani sie nie spamiyntoł, jak sie snalos w chałupie, ledwo żywy ze strachu. Na drugi dziyń Pilorz uż był mortwy.
Jako Tacik wiyźli śmierć na wozie
Tacik też roz wiyźli śmierć na wozie. Przisiadła sie bez pytanio. Kónie jóm, ale zaros poczuły i zaczły forskać. Tacik wziyni za lice (opraty), śmigli karwaczym i kónie pognały. S boku pozorowali, jaki ta baba miała strasznie zepsute zymby i chude a dłógi palce. Dojechali do gospody, kaj była muzyka.
– Stój – zawołała baba – Stanyli. Baba biere Tacika i kludzi ku dwiyrzóm.
– Dziwej sie przez kluczowóm dziurke, co sie bydzie robiło s tym nejpiekniejszym synkiym na sali. Tata sie dziwali, a óna wlazła do postrzodka. Wszyscy tańcowali. Śmierć se stanyła s boku i jak tyn synek tańcowoł kole ni, óna go śmigła takim ciynkim próntkym po spaniu. Ón sie chyciuł za głowe, ale tańcowoł dali. Jak go flinkła po trzeci, przewróciuł sie i skónoł. Śmierć wylazła i prawi: „terazy możesz jechać”. I straciła sie.
Śmierć po biołu
Było to wtedy, jak Tata eszcze byli swobodni. Chodzowoł do jednego gazdy, kaj były trzi dziołuchy. Był uż wieczór, jak szoł przes zogrode. Naros widzi, a trzi dziołuchy tańcujóm po biołu. Myśloł, że to były ty cery ty od gazdy.
– Cóż wóm tak wiesioło? – spytoł.
– Ha ha ha...Bydóm ludzie umiyrać. Jedni bydóm jeść gliniec – prawi piyrszo, drudzy biedrziniec – prawi drugo, a trzecim nie bydzie nic – prawi trzecio. A tata im na to:
– Dyć tak nie krakejcie. Cóż im możecie srobić. Ale óny nic nie prawiły dostoł, bo znikły naros. Wlos kapke wylynkany do izby gazdy, a tu Matka w płaczu, bo ta nejmłodszo cera umiyrała. Ty trzi taniecznice to były śmierci.
W wigilijnóm noc
Za oknami, kiere były ozdobióne mrozym i biołymi kwiotkami było uż ganc ćma. Pod blachóm w piecu poluł sie ogiyń, wóniało świóntecznym jodłym, szło se pospómninać hań downe czasy i tych, co uż umrzili. Prziszła grudniowo noc, jedyno tako w roku, kiej wilk sie godzi s człowiekiym, ludzie se podowajóm rynce na zgode i wyboczajóm se krziwdy i to, co kiery kómu ubliżuł. To jedyno tako noc, kiej sie wyprawiajóm cuda, góry sie otwiyrajóm i skarby zakopane w ziymi idzie nalyźć, ale trzeja mieć czyste serce. Zwierzynta rzóndzóm ludzkim głosym, a nad światym chóry annielski śpiywajóm: „pokój ludzióm dobrej woli”. W to wszyjstko nie wierzuł Tómanek, wielki gazda na dziedzinie, słuszny, móndry, mioł hyr na dziedzinie, a ludzie go mieli radzi. Śmioł sie s tych wszyjstkich ludzi, kierzi wierzili w ty cuda, a był ś niego wielki błoźniorz. We Wilije ni móg usnónć i fórt sie obracoł s boku na bok, choć było uż nieskoro. Tropiły go jakisi mory, i sjawy, i nie dowały mu usnónć. Oczy sie mu uż kleiły, bo był smordowany, ale naros usłyszoł że cosi rzóndzi: „Czymu nie idziesz, ni mosz opowogi”? zimne poty mu wystómpiły na czoło i musioł sie uciyrać rynkowym koszuli. Długo ni móg dónść do siebie. Wszymnół se, że isto sie mu to zdało, ale zaros zajś cosi zaczło rzóndzić: „ni ma żeś ciekawy, co bydóm rzóndzić?” Dyć dzisio to je tako jedyno okazja w roku, zajś trzeja bydzie czakać dwanost miesiyncy. A możne to ni ma prowda, co ludzie rzóndzóm – trzeja sie przekónać. Gazda nie wydzierżoł. Po cichu, coby nie obudzić baby, wylos s łóżka, obuł se bótki, galaty i oblyk se kożuch. Zaświyciuł maszynke, podziwoł sie na godziny, było za piyńć dwanost. Serce mu przeogrómnie waliło, tak że musioł se rynke dać ku piersi, bo sie boł, że mu wyskoczy. Po cichu wylos na pole. Wioł taki zimny wiater. Gazda zacisnął na siebie kożuch, podziwoł sie eszcze czy żodyn go nie widzi i poszoł kole ściany, jak ciyń do masztale. Śniyg skrzipioł pod bótkami, a w oczach gazda mioł strach. Chłop sie przilepiuł do dwiyrzi, był jak mortwy. Wszyndzi dokoła było cicho, jak nie wiym co. Yny kóń dychoł, że go było słychać i lańcuch co chwile zazwóniuł. Tómanek chcioł eszcze uciyc, ale nie poradziuł, mioł nogi jak s ołowiu. Czuł jakby wrosnół w ziymie, a czas sie cióngnół przeogrómnie. Każdo minuta była jak sto roków. Naros Tómanek przestoł dychać. Zdało sie mu, że słyszy całóm armie aniołów, kierzi śpiywali w rostomajtych jynzykach. Śpiywały wiesiołóm kolynde: „W żłobie leży, gdóż pobieży kolyndować małymu...”. Tómanek klynknył na kolana. Zaczón sie bić w piersi, to była ta godzina cudu, kiero prziszła. Zdało sie mu, że usłyszoł ludzki głosy, kiere szły s masztale, kaj stoła pora jego szumnych kóni, kierymi sie chwoluł przed całóm dziedzinóm. Piękniejszych kóni żodyn ni mioł. Pokój tej chałupie i naszymu gazdowi, kiery był dlo nas dobry – rzóndziły se miyndzy sobóm – krziwdy nóm nie robiuł, dycki nóm doł żrać i nigdy nie zapómnioł nas wypucować. Ja, ja, mosz recht – prawi drugi – yny szkoda, że musi dzisio umrzić, bo tak mo przeznaczóne. Ja, ja – prawi zajś piyrszy kóń – za trzi dni odwiezymy naszego gazde na kierchów. Naros wszyjstko dokoła ucichło, nie było słychać ani annielskij muzyki, yny gwiozdki blyszczały se na niebie spoza chmor i dziwały sie na świat. Tómanka naszli wczas rano w piyrsze świynto Bożego Narodzynio. Był cały twardy, sztywny w kolanach i dziwoł sie ku niebu, jakby chcioł uwidzieć ty chóry anniołów, co śpiywały:”pokój ludzióm dobrej woli”.
Jako sie nieboszczyk pomściuł na kopidole
Było to w kierejsi dziedzinie kole Skoczowa, ale kaj, to wóm nie powiym, bo tyn, co to wyrzóndzoł, to nie pamiyntoł. Użech też zabył, gdo mi to wyrzóndzoł, bo to było dojść downo. Wedle fary miyszkoł tam kopidoł, co też mioł strasznie rod gorzołeczke. A był ś niego przeogrómny wiłogłów, tóż dycki sie go też gupoty i błozna dzierżały. Roz sie też zasiedzioł dłógszy w aryndzie s chłopami przi sztamperlu, a jak sie uż miało ku wieczorowi, spómnioł se, że musi eszcze wykopać grób na jutro, bo dopołednia mioł być pogrzyb. Tóż wzión se eszcze sztwiertke u aryndziorza na gebyno, bo uż ni mioł grejcarów, wraził do kapsy i poszoł na kierchów kopać tyn grób. Przi robocie od czasu do czasu łyknół se s flaszki, zakurzuł se skrynta z machorki i kopoł dali. Jak dziura była uż prawie wykopano jak trzeja, na samym dole pod łopatóm natrefił na czaszke jakigosi nieboszczyka, co tam uż przedtym downo był pochowany. A ćma sie uż zrobiło, tóż prziświyciuł se maszynkami, obezdrził czaszke, a że była jeszcze cało i dzierżała sie kupy, wycióngnył jóm na wyrch i postawiuł na kupie wykopanej ziymi. Siednół se też wedle ni, skryncił zajś cygaretle, zapoluł maszynke, a potym wraził tóm zapolónóm cygaretle czaszce do zymbów. Na, zakurz se stary – prawi kopidoł do tej czaszki – bojś uż isto, boroku downo cygaretli w gymbie ni mioł. A jo se za tyn czas łyknym kapke s flaszki. Ale tobie gorzołki nie dóm, bo uż mi wiela nie zustało. I wycióngnył flaszeczke s kapsy, pocióngnył se godnego szluga, a reszte zajś schowoł. A jak sie zajś podziwoł na te czaszke, widzi że cygaretla fajczy sie ji w zymbach, a s dziury, kaj nieboszczyk mioł nos, wychodziuł dym jak u kurzoka. Dziwne to było kapke chłopu, ale że mioł uż cosi w czubie, a nie był też strachliwy, tóż se nic s tego nie robiuł. Ale nie było mu wcale do śmiychu, tóż zaś prawi tak: No, ale uż mosz dojś, bo mi całóm cygaretle wykurzisz, a tabaki uż ni móm. Teraz pujdziesz se zajś dali spać. Wycióngnył cygaretle ze zymbów czaszki, potym jóm doł spadki do grobu, przisuł ziymióm, wzión łopate na pleca i poszoł do chałupy. W nocy sie mu fórt śnił kościotrup, a rano, ledwo sie obudziuł, poczuł w gymbie taki przeogrómny smród od dymu s cygaretli, jakby mu fajczorz duchoł do gymby. Ani śniodani mu nie szmakowało i choć sie napiuł, nic nie pumógło. I tak uż było cały dziyń. Ni móg ani jejść, ani pić, bo nic mu nie szmakowało, yny mioł pełnóm gymbe smrodu. Jak co sjod na siłe, abo wypiuł, bo już przeca był głodny, to zaroz wyrzigoł i nacióngało go, a wszecko mu smerdziało cygaretlami. Ani gorzołka mu nie pumogała, ani żodne zieliny. Potym dycha go zaczła dusić i tak strasznie hórckoł, że płuca mu chciało wytargać. Mynczył sie tak chłopisko, za jakisi czas go zadusiło i skónoł. Tak to nieboszczyk pomściuł sie na kopidole za zniewage, że ś niego błozna zrobił i nie doł mu spoczywać na wieczny spoczynek.
Pokuta Hołoty
Jak eszcze dzisio starzi ludzie ,wyrzóndzajóm był ros jedyn taki przeogrómnie nieużyty siedlok, bogaty, co sie nazywoł Hołota. Nie zaznoł, co to je biyda, nigdy za żodnóm usłóge żodnymu nie podziynkowoł, wszyjstko od ludzi za darmo chcioł wycióngnyć a nikómu nie pumóg. Tak że uż potym ludzie ani do niego po pomoc nie szli. I tak żył, chłopisko, wykorzystywoł kogo sie dało. Aż jedna biydno baba miała chłopa, co sie mu przi robocie stało nieszczynści. I wziyni go na wóz i wiyźli go do chałupy. Ale chłopisko uż ducha po chodniku wypuściuł. Przijechali też tam pod tyn kopiec, a że to było przi roztokach wiosynnych, cesta grzónsko i zajś wozym ni mógli wyjechać na tyn kopiec:
Baba w pytke do siedloka:
– Na dyć, gazdoszku, bydźcie tak dobrzi, pumóżcie nóm wycióngnyć wóz.
Ale tyn nieuczynliwy człowiek, jako dycki, swrzeszczoł babe, tóż óna prawi:
– Jak uż nóm nie chcecie pumóc wycióngnyć tego wozu, bo ta naszo szkapa se ni może dać rady, ale aspóń nóm światełka jakigo pojczejcie.
– Co? Eszcze latarnie byjś ody mnie chciała? Czy jo dlo ciebie nafte kupujym, albo świyczki? Co se ty myślisz?!
No, baba poszła. Prawi:
– Bodejbyś ty nigdy nie zaznoł pokoju. Bodejbyś sie tłók po tym świecie.
Tak tam eszcze taki przeklyństwa, jako to downij bywało, wyrzóndzała i poszła. Jakosi uż tego nieboszczyka do tej chałupy dosmyczyli, a siedlok uż tam potym dłógo nie żył. Hnet umrzuł. No i nie minyło wiela czasu, zaczyno sie mówić, że tam pod tym kopcym chodzi tyn siedlok kole tej swoji chałupy ze świyczkami i czako, aż go gdo o światełko popyto, coby poświyciuł i przi tym coby mu podziynkowoł. Bo tako sie rzecz rosniósła, że tak dłógo bydzie pokutować, aż mu gdosi za to światełko podziynkuje.
Tak to dłógi, dłógi roki trwało, także ludzie prziwykli, że jak gdo pod kopcym ugrzóns, to jyny zawołali:
– Hołota spod plota, pódź poświycić, bo je ćma.
I hnet sie światełko sjawiało. To nie yny na tej ceście. Ale i jak gdo w nocy zabłóndziuł polami, niech to było, kiedy chciało. Czy w lesie, jak yny go zawołali, prziszoł w nocy ze światłym i każdego na prawdziwóm ceste wykludzoł.
Ale ludzie myśleli se: „Ha, co tam! Jak żejś ty ni mioł takigo serca dobrego ku ludzióm, ku borokóm, to sie trop! „Bo ludzie też umióm być mściwi. Pamiyntajóm dobre, ale złe eszcze dłóżyj. I tak potym zwykli, że żodyn tymu światełku nie dziynkowoł. I uż to tak dłógo, dłógo trwało. Ros też jedyn siedlok szoł i zabłóndziuł. Bo to w adwyncie mgły bywajóm, rostomajte duchy – jak to ludzie prawióm – chodzóm, a tamtyn chłop pocióngnył kapke moc s flaszki i potym do chałupy ni móg trefić. Tóż też zawołoł:
– Hołota spod płota, pódź poświycić, bo je ćma.
Sjawiło sie światełko i pieknie, pieknie wykludziło go aż ku chałupie. Aż ku samymu progu. Jak uż tyn chłop wlos do siyni, to światełko stoi fórt. Tóż ón prawi tymu światełku:
– Teraz cie uż nie potrzebujym. Idź se spadki, skóndeś wylos, cobyjś mi świyciuł. Zajś nie podziynkowoł. I tyn Hołota, tyn duch tego Hołoty sie tak pomściuł na tym chłopie, że jak ón uż był jisty, że już sie mu nic nie stanie, to akurat wtedy wiater duchnył, trzasło dwiyrzami i przibiło mu piynty. I tak od tych piynt sie mu ciało zaczło psuć, długo był nimocny aż umrzuł. Duchy sie też umióm zemścić. I musioł uż kiejsik gdosi tymu Hołocie podziynkować, bo dzisio uż żodyn nie prawi, coby sie tam ze swoim światełkym Hołota sjawioł, bo starzi ludzie uż wymrzili, co to wszecko, ty bojki wyrzóndzali i mało nas uż zustało, co to jeszcze od dzieciyńcych roków pamiyntómy.
Możne to uż je pomiynióne, ale tela, co eszcze pamiyntómy, to eszcze opowiymy, coby ludzie wiedzieli, jak to kiejsi, hań downij bywało.
Czarownice
W jednej dziedzinie pod gróniami chodziuł dziod po prośbie. Wlos do jednej chałupy, gaździno mu dała kónsek chleba i gorczek mlyka. Dziwo sie na gaździnóm, a ona cosikej tako biydno wyglóndała. Pyto sie ji co ji je, czy nie ma nimocno. A óna wtynczas zaczła wyrzóndzać, że na dziedzinie je czarownica, bo krowie mleko odbiyro i krowa mo coros miyni mlyka. Dziod ji prawiuł coby sie nie starała, że ón sie zno na czarach i krasule odczaruje. Prawił ji, coby poszła o północy do izby, seblykła sie do saga, maśniczke wraziła pomiydzy kolana i robiła masło ganc o północy. przy zapalonym świetle. Wtynczas czarownica przidzie i bydzie sie dziwać przes szybe na nióm, to óna pozno gdo to je – ta czarownica na dziedzinie. Poszeł dali do chałupy na kóńcu dziedziny i to samo usłyszoł od gaździnej, że czarownica odbiera mleko jeji krowie, Gwiazduli. To samo powiedzioł coby sie nie starała, że ón wiy jako odczarować Gwiazdule. Doradził ji, coby poszła o północy tam, kaj sie drogi roschodzóm. Tam, kaj sie świyciło światło w chałupie, tam bywo czarownica, kiero jeji mleko od Gwiazduli odbiyro. Óna bydzie ona siedzieć na sztokerdli ganc sago, maśniczke bydzie miała miyndzy nogami i bydzie robić masło, od jeji krowy Gwiazduli. Stejizbianka widzi światło na końcu dziedziny, idzie za okno i widzi sagóm babe, jak robi masło. To co sie tam o północy robiło w izbie, to świat nie widzioł! Ta co była sago, była cało sdrapano, posiniaczono przes swojóm stejizbianke. Drugo co była obleczóno, też stoła sago, bo jeja stejizbianka co robiła masło była silniejszo, młodo i wszecki lónty na nij podrziła, aji włosy miała całe potargane. Jak ludzie usłyszeli taki krawal, to przilecieli, i jich rosłónczyli, coby sie nie pozabijały. Jak sie dowiedzieli, że to dziod narobiuł takóm sumeryje, to polecieli go chledać, ale ón uż był daleko, od dziedziny. Zebroł od tych bob grejcary za odczarowani krów i wieczór uż go nie było. Ludzie na dziedzinie mieli co wyrzóndzać potym przez cały rok, jak ich dziod wyfikoł s tymi zabobónami. Ty dwie gaździny były potym dobre przocielki, na złe i dobre czasy.
O straszydle
Tu była kiejsi jedna gaździno uż boroczka umrziła. To bez ni sie dziecko nie urodziło, bez ni sie krowa nie ocieliła, świnia nie oprosiła. Wszyndzi była tak potrzebno. I też miała cere, i ta cera sie ji dobrze nie wydała. I miała dziecko, i tyn chłop rok siedzioł w gospodzie, i óna, jako matka, choć miała grónt, tak eszcze ku ni leciała wieczór po robocie sie podziwać, czy to dziecko mo okómpane, abo co. Bo była jakosi nimocno. Aż teraz szła na spadek, uż było cosi po północy. A szła po ceście. A na tej ceście leżoł pies. Taki wielki brytan. Tak że óna ni miała wcale kany przyńść. A óna teraz jednako chciała ijść, a pies sie nie ruszoł. A óna prawi: “Uciecz tu stela”. A ón nic. A nie wiedziała, jak go smianować. Jo uż nie wiym, jak go to smianowała. Smianowała go a tak tóm rynkóm machła, a ón sie ji z te cesty ugnół. A wiyncyj razy szła, a wiyncyj razy tam tyn pies leżoł na tej ceście. I że tam potym postawiyli krziż. Tam nie było tego krziża. To było tu w dziedzinie. Za kaplicóm kónsek.
Straszydło spod kościoła
W jednej dziedzinie przi kościele straszyło. O północy s kierchowa wylazowoł na ceste taki szkaredny karzeł, a jak gdo szeł tyndy tak nieskoro w nocy, to ciepoł na niego kamiyniami. Ros sie też zeszło trzech odważnych ożralców w aryndzie i jak se tak dobrze popili, jedyn sie założył ze swoimi kamratami, że przikludzi to straszydło do gospody. Poszeł ku kościołu i jak sie yny tyn karzeł pokozoł na ceście, tyn go znienazdanio drapnół, ciepnół se go do pieca i prziniós do szynku. Posadził straszydło na stole i dali piuł s kamratami. Błozna se robili ze straszka, ciśli mu gorzołke, tłókli boroka kryglami po głowie, ale tyn nic. Gorzołki nie chcioł, rynkami sie oganioł, ale nic nie rzóndził. Kiej uż było moc po północy, straszek piyrszy ros sie odezwoł i prawi:
– Zaniyś mie tam, skónżeś mie wzión.
Ale chłopi sie ś niego wyśmioli. A tyn, co go prziniós, prawi:
– Siedź tu, kie ci dobrze, lepi se s nami napij.
Ale straszydło pić nie chciało. Za jakómsi chwile zaś sie odzywo:
– Zaniyś mie tam, skóndżeś mie wzión.
A chłop zajś nic, yny sie śmieje i pije dali.
I tak było po trzeci roz. Ale karzeł był uż nasrany. Toż kamratów kapke strach oblecioł i pytali chłopa, aż go już odniesie. Tóż wzión go zajś na pleca i zaniós przed kościół, a ci dwo poszli ś nim. Ledwo karzeł stanół na nogach, strzelił chłopu facke i tyn zustoł mortwy na miejscu. A kamraci ze strachu uciykli. Od tego czasu straszek sie już wiyncyj nie pokozoł.