KANAŁ YOUTUBE PO NASZYMU

KLIKNIJ A POSŁUCHEJ

Witóm Was pieknie na moji strónie o gwarze Ślónska Cieszyńskigo.

 

Tóm strónke żech srobiuł po to, coby każdy, kiery sie interesuje naszóm cieszyńskóm reczóm móg tu cosi nalyźć dlo siebie, abo cosi dopisać. Myślym se, że ta strónka bydzie poczóntkiym czegosi nowego, możne, że sie nóndóm jacysi ludzie kierzi bydóm tu dopisować swoji opowiadania, abo jakisi inksze rzeczy aji ze swojigo życio. Na strónke cały czas cosi dodowóm i chcym, coby coros barży rosła. Życzym wszyjstkim wszeckigo dobrego, czytejcie, oglóndejcie, a czasym aji do mie napiszcie.

 

Pozdrawióm. Tómek Sochacki.     

 

Fórt cosi na strónie robiym…

 

Cobyjście se nie pomyśleli, że yny tak żech cosi srobiuł, a terazy uż yny szmatłóm s rynkami w kapsach, a bambelóm sie po zogrodzie. Bo sóm tacy, co tam prawióm a aji to piszóm po forach. Baji terazy kóńczym dział o Małyszowi, a potym sie bierym za słownik, bo go chcym dopisać, bo kupa ludzi sie do mie głosi, że nie wiedzóm jako je co po naszymu, a chcieli by to skóntrolować. Majóm recht. Jak się cosi pisze po naszymu to trzeja potym ludzióm rzyc co je co, bo nie każdy umi naszóm rzeczóm rzóndzić. Terazy móm wiyncyj czasu, bo żech smiyniuł robote, a nie muszym w nij siedzieć łod rana do wieczora tóż wiyncyj bydzie nowych rzeczy na strónie. Posdrowióm was wszysjtkich pieknie. Tómek .   

 

Wszeckigo nejlepszego na ty Godni Świynta a na Nowy Rok,

 

Cobyjście sie s familijami po chałupach pospołu radowali,

Cobyjście na rok mieli wszeckigo moc,

Bes uroku, godnie, coby Wóm ziymeczka łobrodziła, reż, łobili, pszyniczke, łowies,

Coby sie Wóm dziecka chowały a Was posłuchały, dobre noty do chałupy se szkoły nosiły,

Coby sie Wóm krowa łocieliła, świnia łoprosiła, koza łokociła,

Coby Waszo gaździno była fórt tako kulato jako je, a dobre jodło Wóm warziła,

Coby Wasz chłop po aryndach kupa nie chodziuł, a przi chałupie robiuł,

Coby sie Wóm cera dobrze wydała, a synek se wzión szykownóm niewiaste,

Cobyjście mieli pełnóm piwnice aji na Grómnice,

Cobyjście mieli pełnóm stodołe aż do prziszłego lata,

Bożego Błogosławiyństwa, niech sie wóm wszyjstkim darzi!

To Wóm winszuje admin – Tómek Sochacki

 

Od Łucyje do Wilije  

 

Eszcze terazy ponikierzi starzi ludzie, a Górole w Beskidach dowajóm se pozór, jaki je czas przes trzinost dni – od Łucyje do Wilije. Każdy dziyń je jako jedyn miesiónc w roku. Jo żech se też pisoł, a esi sie to sprawdzi, to uwidzymy na rok.

Styczyń – bydzie suchy, bes śniega a deszczu. Bydzie pieknie, a słóneczko bydzie zaglóndać zza chmor. Bydzie dojść ciepło.

Luty – bydzie szpatny, bydzie padoł deszcz a deszcz ze śniegym, ale bydzie ciepło. Słóneczko bydzie mało świycić. 

Marzec – nie bydzie padać, bydzie ciepło, słóneczko bydzie zaglóndać zza chmor.

Kwieciyń – bydzie padoł deszcz, ale słónko bydzie zaglóndać. Może być chłódnij, jako w marcu.

Moj – Bydzie piekny, słónko bydzie świycić, mało deszcza, ciepło.

Czerwiec – bydzie ciepło, bes deszcza, abo mało deszcza, słónko bydzie świycić.

Lipiec – bydzie ciepło, bes deszcza, abo mało deszcza, słónko bydzie świycić.

Siyrpiyń – ciepło, sucho, mało chmor, słóńce świyci.

Wrzesiyń – bydzie zima, bydzie padoł deszcz, słóńca mało.

Pażdziyrnik – bydzie pieknie, słóńce bydzie zaglóndać, mało deszcza, abo ganc nic. Bydzie jednako chłódno. Zacznie padać śniyg.

Listopad – bydzie zima, bes deszcza a śniega, abo mało popadze. Słónko bydzie zaglóndać zza chmory.

Grudziyń – chłódnawo, mało śniega, słóneczko bydzie zaglóndać. Godni Świynta by miały być biołe.

 

Nejpiekniejsze cieszyński słowo

 

Jak czytóm rostomajte portale w internecie, to fórt widzym, że gdosi pisze, coby wybrać nejpiekniejsze cieszyński słowo. Naszo rzecz je tak bogato, że mómy same piekne słowa, w tym całym wybiyraniu, idzie raczy o to, coby nónść taki, kiere je nejbarży oryginalne. Słówka s nimieckigo – knefel, ajzybaner, lebo rajfeszlus, to sóm słówka podobne do tych, kiere majóm Niymcy we szlabikorzu. Cesta, maródka, abo szpinawy – sóm s czeskigo. Yny s tymi słowami czeskimi, to se muszymy dować pozór, bo kiejsi hań downij, jak my eszcze żyli w plymiónach, to „Czesi” a „Polocy” mieli tóm swojóm rzecz barży podobnóm. Inakszy Niymcy, bo óni sóm Germanie. Tóż dobre, ale terazy spadki do tych naszych cieszyńskich słówek. Podle mie nejbarży oryginalne słówko to je WYNOTWIAĆ, abo WYNOKWIAĆ. To je taki nasze i isto yny nasze słowo. Ale każdymu sie podobo co inkszego. Piszcie kamraci do ksiyngi gości kiere słówka mocie nejbarży radzi. Srobiymy se s nich pote takóm liste.    

 

Winszowani na Nowy Rok . Od Łucyje do Wilije.

 

Wszeckigo dobrego Wóm przejym na tyn Nowy Rok. Coby był lepszy jako tyn, kiery uż przeszoł. Przejym Wóm gor zdrowio, bo jak je zdrowi to sóm aji grejcary.

Od Łucyje do Wilije:

Rok tymu żech sie dziwoł za łokno dwanost dni od Łucyje do Wilije, a pisołech jaki bydzie latojś czas. Terazy oto zajś żech zaglóndoł jako je na polu, a popisołech se to na każdy miesiónc, tóż:

Styczyń – Bydzie bioło, ale śniega bydzie tak ganc akurat. Mróz bydzie, ale śniega nie bydzie kupa padać. Słónko bydzie lyniwe, a nie bydzie chcieć wylazować zza chmor. Na cestach lecy kany zomiynty.

Luty – Śniega miyni, słónko lyniwe, ale barży bydzie świycić jako we styczniu. Ciepło, zacznie sie śniyg topić a na polu bydzie bryja.

Marzec – Słónko fórt lyniwe. Śniyg się stopi, a wszyndy bydzie stoć woda. Rzyki mogóm wylywać – dowejcie pozór. Bydzie cepło, trowa bydzie chcieć pómału wylazować. Bydzie padoł deszcz.

Kwieciyń – Bydzie dojść ciepławo. Wszyndzi bydzie kupa marasu a wody, bo śniyg sie stopi. Słónka bydzie mało, ale bydzie zaglóndać zza chmor. Bydzie padoł deszcz.

Moj – Mało słóńca, kupa chmor. Bydzie padoł deszcz. Mokro a wilgno.

Czerwiec – kupa chmor, mało słóńca, mało deszcza.

Lipiec – Małó słóńca, kupa chmor, bydzie parno. Mało deszcza.

Siyrpiyń – Wiyncyj słóńca, jako chmor. Fórt parno. Bydzie popadowoł deszcz.

Wrzesiyń – Słóńca mało, parno, kupa chmor, kupa mgieł. Zima.

Paździyrnik – Chłódno. Mało słónka, kupa chmor. Mało deszcza.

Listopad – Kupa słóńca, mało chmor. Ciepło, może popadować deszcz. Bes śniega.

Grudziyń – Szpatnie, kupa marasu. Ciepło, czasym wyglóndnie słonko. Bes śniega.

TVN „Ugotowani” – po naszymu: „Uwarzyni”…

Posłuchejcie kamraci. Dzisio do mie zwóniła paniczka s telewizyji TVN, kiero robi taki pragram „Ugotowani”, po naszymu: „Uwarzyni”. Pytała sie mie esi nie znóm jakisich ludzi, kierzi by chcieli do tego programu iść. Za jakisi czas – ale eszcze w moju – chcóm srobić tyn program u nas kole Cieszyna. To ni ma żodno sranda. Tóż posłuchejcie, gdo umi warzić – gor nasze cieszyński jodło – umi wyrzóndzać po naszymu, a chciołby zarobić jakisi grejcar (główno nagroda je piynć tysiyncy złotych), niech sie do mie głosi. Jo warzić nie umiym – choć cieszyński recepisy znóm – tóż ni móg bych do tego programu iść, bo bych se yny narobiuł ostudy na dziedzinie. Znóm jednako ludzi, a gor paniczki, kierzi s bele czego poradzóm uwarzić taki cuda, że sie wszeckim uszy ruszajóm jak to jedzóm, a niejednymu sie eszcze po brodzie kidze.

Mój telefón je: 696 341 137   696 341 137 , a mail: tomaszsochacki@wp.pl

I pamiyntejcie: to ni ma sranda, bo apryla uż było, a jo se s ludzi błozna nie robiym.

 

Cosi mało wiela o ksiónżkach

 

Łoto niedowno żech se spómnioł, że funguje cosi takigo, co sie mianuje ksiónżkóm. Dlo tych co nie wiedzóm: to je taki sztus archów papióru miyndzy kartónym. Na tym papiórze sóm napisane rostomajte informacyje. Jo eszcze je s tej generacyji, kiero ksiónżki czytała, ale dzisiejszego czasu uż wszecko je na szkle, a młodzi yny palcami zwyrtajóm, coby poczytać co nowego we świecie. Niby sie człowiek może tymu dziwować, ale eszcze ze sto roków tymu ksiónżka to był fórt luksus, a gdo jóm mioł to był tak jak dzisio gdosi s tabletym. Yny je tako róznica miyndzy papiórym a eletrycznym pudełkiym, że coby wychledać jakóm informacyje w ksiónżce to trzeja kapke czasu, bo sie człowiek musi podziwać do elstra, podle abeceda, potym trzeja poswyrtać palcami po archach, czasym dojść kupa, ale jak człowiek uż nóndzie to co chledoł, to je przeogrómnie rod. Je też tak, że jak uż sie cosi dozwiy s ksiónżki, to potym to lepszy lezie do czepani. Ty stare ksiónżki, a gor taki ganc starucne, kiere sie łotwiyro ros za czas, wóniajóm przeszłościóm, a sóm rade, że ich eszcze gdo otwiyro. Tóz móm taki apel do młodej generacyji – technika technikóm, bo świat musi ijść do przodku, a żodyn go nie bydzie haltowoł – ale trzeja kapkym wypostrzodkować tradycjym a nowe wiecy. Chcym sie chycić za dzioł Płyniesz Olzo – tam nóndziecie rostomajte informacyje s etnografije a folkloru. Posdrowióm kamraci.

 

Blajsztyft a arch papióru

 

Dycki jako pamiyntóm, żech rod rysowoł. Stykło mi żech mioł blajsztyft a kónsek archu papióru. Nejprzód żech rysowoł wojoków, a rostomajte wojny a bitwy, gor kredkami. Pote nieskorzi zaś jakisi zómki, gory a chałupy. Łoto niedowno żech zajś chyciuł blajsztyft do rynki a narysowołech chałupke w goraliji. Jeżech rod że aji mój mały synek chyto się rysowanio, bo jak człowiek rysuje, to odganio łod siebie problymy a smutki. W dziale moji rysunki bydym wciepowoł to co żech rysowoł kiejsi a aji terazy. Obiecujym Wóm że bydym cosi pisoł na strónce, coby na nij było dycki cosik nowego.  

  

Kiejsi arynda, terazy fejs...

 

Jak se spómnym, to kiejsi hań downij, jak człowiek uż wszecko mioł porobióne w chałupie, to sie zazwóniło po kamratach, abo baji sie posłało krótki bryft - SMS, a jak sie gdo ozwoł, to człowiek sie oblyk a obuł a szpacyrcugiym sie szłapało ku aryndzie. W Małych Kóńczyc jich mómy pore: Strażok, Zómek, u Jarziny, a kiejsi była eszcze u Szczyrby kole krziża, a na Karolince. W gospodzie było dycki wiesioło, bo każdy cosik drzisnył nowego: co, kany, a kiej sie stało. Człowiek nie musioł sie łożrać, a i tak było fajnacko. Ty czasy uż sóm za nami. Terazy, jak sie gdo chce s kim widzieć, to wlazuje na fejsa. Oto niedowno mi aji kamrat, s kierym żech kiejsi chodzowoł na piwo, posłoł wirtualny krygiel s browarym a pianóm na dwa palce..

 

Stary kościół

 

Stareczka se siedli na ryczce kole okna. Rynkóm odsunyli firange, podziwali sie za okno, na polu fukoł jesiynny wiater, ze stróma uż spadły łostatni liści. Na placu żodnego nie było, gowiydź siedziała we chlywie pochowano, bo sie boła zimnicy. Kocury we waszkuchni czakały, aż gazda zachajcuje pod blachóm. Dwiyrze sie łodewrziły,  stanyła w nich mało Haniczka a prawi: "starko byłach dzisiok w kościele, a wiysz ón uż je taki stary, że się isto zwali a kiejsi sie doczkóm, aż bydóm stawiać nowy". Stareczka się uśmiychnyli pogłoskali wnuczkym po głowiczce a prawióm: "Wiysz moji dziecko, jo też kiejsi hań downij byłach mało tako jako ty terazy. Też sie mi zdało, że tyn kościół je starucny a że długo nie wydzierży. Ale nejprzód mie w nim łokrzcili, pote żech sie w nim brała ze starzikym, łokrzciłach swoji dziecka, pote óny wydowały sie w nim a żyniły, krzciły zajś swoji dziecka a terazy wiym, że niż mie bydóm chować to mie wniesóm w trówle do tego kościoła, a farorz bydzie w nim rzykoł nady mnóm cobych miała wieczne spoczywani". Haniczka sie yny podziwała na starkym, nie chciała wierzić w to co wyrzóndzo. Pote eszcze starka prawi: "My tukej sóm yny na chwile, a tyn kościół tukej stoł a bydzie eszcze stoł kupa roków. Nasze krziże przi grobach na kierchowie się obalóm, a w tym kościele fórt bydóm krzcić, żynić sie a rzykać nad trówłami".

 

Bulczónka po mojimu

 

Eszcze jak żech był swobodny, a musiołech se sóm warzić, to żech se wymyśluł takóm polywke, kieróm każdy chłop bes baby se może lachko uwarzić.   A aji jak mo babe, to se jóm może uwarzić, jak sie s  nióm powadzi. Jo na tóm polywkym prawiym bulczónka, choć recepisów na bulczóne je kupa. Bulczónka to je polywka ze ziymioków, kiero musi se pómału bulkać, na małym łogniu. Na Cieszyńskij Ziymi sie prawiło na takowe jodło – ajntop, bo sie to jodało a nic wiyncyj na łobiod.

Przi niedzieli a przi świyncie sie jadło polywke a drugi. Na każdo ludzie byli zarobióni, tóż gaździnki warziły wartko jodło, kiere miało być ajnfachowe, a chłopóm szmakować. Niży mocie recepis na bulczónke po mojimu, ale każdy se jóm może warzić jako sie mu uzdo.

 

Narychtujcie:

 

Garniec – sztyry litry;

Wodym – nejlepszy ze zdrzódła;

Knobloch;

Udko s kurczoka, abo jakisi inksze miynso, jaki kiery mo rod;

Trzi kostki na rosół;

Majyrónek, fynikiel, laurowy listek, pieprz w zorkach, sól;

Pore ziymioków;

Nugle;

Marekwia, pietruzieli.

 

Do garca wloć trzi litry wody. Minso pokroć, ziymioki, marekwie, pietruzieli też, a pote wciepać do garca s wodóm. Jak się woda zacznie warzić to ujónć gazu, a wciepać wszecko inksze co żeście narychtowali. Warzić pómału, polywka musi bulkać na małym łogniu. Garniec przikryć deklym, ros na jakisi czas pomiyszać warzechóm. Bulczónka je lepszo na drugi dziyń, jak się zoleży. Jak wychłódnie to jóm idzie wrazić do chłódka, baji do szpajski.

 

Co mogóm a czego nie śmióm wiesielnicy – dlo tych co sie bydóm wydować, abo żynić :

 

1. Wiesieli sie zaczyno ze zaczóntku, a kóńczy sie, kiej Młoducha a Żynich usnóm.

2. Ci, kierym sie nie podobo kany siedzóm przi stole, bydóm mieć na drugi dziyń całóm salym yny dlo siebie. 

3. Gdo przidzie na wiesieli gdosik nasrany, to go bydymy roswiesielać. Jednako jak sie nóm to nie podarzi, to wiesielnika bydzie trzeja wykludzić.

4. Wiesielnicy nie śmióm stawiać na stole próznych sztamperli, każdy wiesielnik musi pić gorzołkym, coby młodym sie darziło.

5. Wiesielnicy nie śmióm kopać w nosie kómusi inkszymu, grzebać mu widelcym w uchu, pić przes słómkym sómsiada, a nie śmióm uciyrać masnych palców w oblyczki kogosi inkszego. 

6. Nie śmi sie chodzić pod stołym a chytać wiesielników po nogach, coby nie było za niedługi czas jakigo rozwodu.

7. Sztamperle nie śmióm być prózne. Dlo tych próznych sie bydzie loć, coby wiesielnicy w nich nie uwidzieli dna.

8. Ci, kierzi bydóm fanzolić, a stracóm temat, bydóm go mógli na drugi dziyń odebrać, kiej sie bydzie zamiatać salym.

9. Chłopi majóm aspóń roz zatańcować ze swojimi paniczkami. To je yny pore minut zwyrtanio, a jak se zatańcujóm, to sie nie bydóm pote wadzić.

10. Jak gorzołka sie wyleje na oblyczki to sie nic nie robi, doniesymy nastympnóm flaszkym.

11. Żodyn nie śmi sie wiyncyj pić gorzołki, jak sie nie poradzi rzyc: „ciupała siykiyreczka, naciupała szesnost, gdo nie wierzi niech to smierzi, że tego je szesnost”. Pote eszcze trzeja  porachować sylaby.

12. Nie śmi sie sturkać, wywracać oczami, ani kopać pod stołym przocieli, coby sie uż kludzili ku chałupie.

13. S wiesielo wiesielnicy mogóm brać yny dobre wspóminki, nic wiyncyj.

14. Ci, kierzi uż idóm ku chałupie muszóm wziónść ze sobóm swojich chłopów a swoji paniczki. Wiesielnicy nie śmióm sie wymiyniać swojimi połówkami. 

 15. Jak kiery wiesielnik se wszymnie, że je sóm na sali, to znaczy, że wiesieli sie uż skóńczyło.

16. Ci wiesielnicy, kierzi myślóm, że mógli by srobić lepsze wiesieli, bydóm musieć taki zrobić do pół roku.

17. Każdy wiesielnik musi se to poczytać, a jak bydzie robił wszecko co tukej było popisane, to wiesieli bydzie fajnacki, a żynich s młoduchóm bydóm radzi.  

 

Godni Świynta a Nowy Rok 2017

 

Wszeckigo nejlepszego Wóm przejym na Godni Świynta a na Nowy Rok. Starkóm a Starzikóm, zdrowio, a cobyście co nejdługszy żyli, aji wiyncyj jako sto roków, bo Waszo móndrość je potrzebno nowym generacyjóm. Coby sie Wóm gazdowie mnożiło, a rodziło, na zogrodzie, na polu a we chlywie. Coby Wóm Gażdzinki kury kupa wajec nanosiły, a s wajec kurzóntka sie wylyngły, a coby Was chłopy posłuchały a do aryndy moc nie chodzili. Dziecka, cobyście posłuchały Tatów a Starzików, bo nie chcóm dlo was źle. Cobyście sie we szkole dobrze uczyły a posłuchały rechtorów. Coby Wóm wszeckim Pón Bóczek błogosławił. Rzykejcie do niego a bydzie Was mioł we swoji opiece. Wszeckim przejym coby tyn 2017 rok był aspóń tak dobry jako tyn, a coby nie był gorszy. Nie wodźcie sie, wyrzóndzejcie ze sobóm, nie yny przes kómputer a telefón, ale gor jak sie spotkocie. Pogódźcie sie jak żeście sóm powadzóni, pamiyntejcie o borokach a o tych kierzi sóm nimocni, bo jak je zdrowi to je wszecko. Zdrowio Wóm przejym na każdy dziyń, yny se go nie psujcie cygaretlami a gorzołóm. Gorzołym idzie pić ale po kapce. Eszcze roz wszeckigo nejlepszego na ty Godni Świynta a na Nowy Rok. Miyjcie sie pieknie. 

 

Czym bydymy hajcować...?

 

Lato przeszło, liści ze strómów pómału lecóm, jakisi gałynzie s małych strómków sie poobrzazowało, idzie jesiyń, potym zima i zajś trzeja hajcować. Zajś pół roku sie bydzie s kuminów kurzić ale latoś to bydzie kapkym inakszy, bo przeca mómy uchwałym antysmogowóm. Bydzie sie lepszy dychać, ludzie nie bydóm tela kuckać a rano na polu  nie bydzie smogu, ale co nejwyżyj mgła. Mo się hajcować wónglim, suchym drzewym, peletym, abo brykietami. Nie śmi sie polić mułym ani flotym.

Uwidzymy jaki to bydzie a jeśli ludzie to wydzierżóm, bo tóna wónglo uż kosztuje tela co trzi tóny mułu a mo być eszcze drogszo. Starzi ludzie dycki znoszali do piwnice rostomajte hebzi, gałynzie, suche zieliny a liści. Jak się to podpoliło to szło przepolić w cyntralnym coby się w chałupie kapkym zagrzoło, a dokoła wóniało jakby sie pieczoki piykły. Terazy uż się tak nie śmi hajcować, bo trzeja być „eko”. Spytołech sie starszego panoczka moigo sómsiada esi wiy co to znaczy. Ściepoł czopkym, podropoł sie po czepani a prawi: „wiysz co, eko to bydzie wtynczas, jak bydymy hajcować w chałupach i ani jedyn dymek nie wyndzie s kumina”. "Ale to ni ma możne" – jo na to. Ón mi prawi – „wiysz co, jak bydym grzoł eletrykóm, to nie bydzie nic smrodzić”. Jo mu na to: „tóż ja, yny coby tóm eletryke srobić, to trzeja kupe wónglo, czasym mułu spolić w eletrowni, coby się człowiek kapkym zagrzoł”. „Hm, tóż” – prawi panoczek, "zbudujym se wiatrok, abo taki ty szkła, co móntujóm po dachach – s tego bydym mioł sztróm za darmo”. Terazy jo sie podropoł po czepani, bo nie wiedziołech co móm rzyc. Kapkym żech w głowie pogrzeboł a prawiym: „Wiycie co, ale coby srobić ty wiatroki, abo ty szkła na dachu, to trzeja we fabryce, w chucie tóm ocyl a plastik topić, to s tego przeogrómnie kupe idzie smrodu do luftu”. Zaś sie podropoł, wycióngnym cygaretle, zapolił a prawi: „wiysz co, uż móm osimdziesiónt roków, przeżyłech kupe rostomajtych wiecy, s babóm, s dzieckami ze samym sobóm, aji oto s tym sómsiadym, co uż pod dornikiym leży na kierchowie. No i powiym ci, że dycki jakosi było, szło sie s ludziami dorzóndzić, aji s władzóm, nó i aji s farorzym…” Potym jak żech uż szoł do chałupy, to se myślym, tóż przeca s tych hajcowanim też jakosi bydzie, yny trzeja to s głowóm srobić. Plastików uż sie nie poli, bo sóm żółte miechy, do kierych sie jich wciepuje. Rozpolić w piecu czymsikej trzeja, tóż gazety a jakisi papióry człowiek w piwnicy dycki mo. Piec móm ajnfachowy, w chałupie robióny, ale s hrubego plechu. Robił go majster, co się na tym zno, s Małych Kónczyc. Kupiłech wónglo, drzewa suchego kapkym móm, toż sprugujym polić to wóngli s wyrchu, podle tego jak to pokazowoł jedyn taki chytry chłop w Cieszynie na rynku. Jednako tych liści a hezbio a gałynzi a suchych zielin kole chałupy je tela, że czasym po połedniu, uż tak pod wieczór, to wciepym do pieca, a tyn sómsiod przidzie do mie s małóm taszkóm ziymioków a prawi: „Tómku, nie wiysz kaj tu kiery poli lebiody na polu, bo móm takóm chynć na pieczoki…”

 

Czymu trzeja czytać gazety s papióru?

 

Pamiyntóm jak dzisio, że nie było pióntku, coby Tacik nie prziwiyźli s kónzumu chleba a gazet s papióru. Gazeta wóniała farbóm, jak sie jóm odewrziło, dycki sie zaglóndało a szkartowało tam, kany kiery chcioł poczytać to, co dycki co tydziyń czytoł – baji o sporcie, gdo kaj umrził a, kogo na ceście zastawili policajci. Na ty informacyje sie czakało cały tydziyń, choć paniczki po dziedzinie cosi rozprawiały, wyrzóndzały, ale wiyncyj dociepały łod siebie, a potym jak była gazeta to ty wszecki informacyje szło porownać – co było prowdóm a co se fulały miyndzy sobóm. Mieli my takóm sómsiadkym, kiero prawiła, że poradzi gazetym czytać bez bryli, ale sie tak trefiło, że jóm czytała obrócónóm. Żodyn ji nigdy nie prawił, że czyto do góry nogami, bo była przeogrómnie obraźliwo. Widzicie – jakby czytała na tablecie, to by sie ji to samo łobróciło, ale czy idzie tabletym roschajcować pod blachóm?

Moja starka jak czytali gazetym to jóm czytali czasym pore razy za tydziyń, a potym się gazetym roskłodało a dowało na meble, coby kurze nie siodało. Tabletym tego nie srobicie. Starzik jak uż poczytali gazetym, to jóm nie wyciepowali – starzi ludzie byli szporobliwi, jak sie co dało eszcze użyć to to używali – raczy jóm wziyni do ustympu a pote jak uż szli na wielkóm strónym, to nim jóm wyciepali do zyngruby, to eszcze doczytali, co mieli doczytać. Tabletym se zadku nie utrzicie. W lecie dycki lotało wszyndzi kupa much, gor jak kansik było miynso na wyrchu, abo jakisi inksze jodło. Jak sie muchym uwidziało, to się zgibało gazetym a trzaskało się jóm po łepie. Sprógujcie to srobić s tabletym abo s kómórkóm, chyba że mocie takóm uż na wyciepani. S gazety szło srobić czopkym na głowe, jak się malowało izbym, łódke co pływała po stawie, abo samolot a potym się go puszczało do luftu, s tableta tego nie srobicie. Ale mój znómy, starszy panoczek kupuje gazety każdy dziyń. Mo aji tablet, do kierego sie czasym dziwo. Prawi mi oto tak: „Jo na tablecie czytóm co sie na dziedzinie wyprawio każdy dziyń, od pyndziałku do pióntku. Potym bierym tableta w pióntek po połedniu a sprawdzóm, czy ci w tablecie napisali to samo, co ci w gazetach. Jak mi cosi nie siedzi to bierym krziwak, a idym do Zofije s Pasieki a óna mi uż to wszecko powyrzóndzo co a jak…” Wiycie dzisio, jak żech siedzioł a czytołech gazetym, trefiłech na cosik, co mie nasrało. Chciołech napisać kómyntarz, ale sie dziwóm a gazeta przeca ni mo knefli. Ale potym żech jóm powónioł a spómniołech se jak Tacik dycki w pióntek prziwoziuł s kónzumu tych pore archów papióru, kiere ludzie czytali, abo robili s nimi inksze wiecy, bo wiedzieli, że trzeja czakać do pióntku na nowe informacyje, no chyba że gdosi mioł takóm Zofije s Pasieki...

 

Na Świyntej Barbory, o Barborze, Pusteckim a hawiyrzach.

 

Czwortego grudnia bydzie Świyntej Barbory - patrónki hawiyrzi. Barbora jich bróni przed nieszczynściami, coby dycki sie wracali do chałupy do swojich bob a dziecek, kierzi na nich czakajóm. Na szachtach, pod ziymóm, kany yny bynzinowe lampy oświycały hawiyrzóm wónglowe skały, było tak ćma, że sie zdało, że w tym ćmoku cosi siedzi a sie ruszo. Żodyn nie wiy, kiej piyrszy roz jakisi hawiyrz uwidzioł miyndzy czornymi bryłami wónglo Pusteckigo. A go to był Pustecki? Na Górnym Ślónsku mieli w szachtach Śrebnika, Skarbownika, Szarleja, kaj indzi esze na nie go prawili: Zabrzeski, Matusz, Wojtek abo Jyndra. Na Cieszyńskij Ziymi był Pustecki.

Tego Pusteckigo piyrszy roz uwidzioł isto mały Józek Brzózka s Karwinej, kierego foter robił na szachcie. Józkowi było trzinost

roków, jak jego Tacika zabiło - przicisła go wynglowo ściana. Zustoł sóm yny s Matkóm - bez grejcara, bez jodła, bez niczego. Jak boroczek stoł nad grobym Ojca, to wiedzioł, że jich czako terazy biyda. Ala matka Józka - Brzózkowa - sie nie boła żywota, była to baba odważno a twardo. Każdy dziyń wczas rano jeżdziła s Józkiym na opuke na hałde, a wieczór siodała s jegłóm a niciami przi petryolce a szyła sómsiadkóm fortuchy, coby cosik mało wiela

przignać grejcarów, bo miała eszcze pore dziecek, kiere musiała wychować. Miała też dłóg na chałupie, a fantownik fórt groził, że kucze Brzózkowej przedo, a jóm s dzieckami wygóni na hólicym. Józek widzioł wiela razy, jak Mama płaczóm, bo nie chciała chałupy stracić, a płacić dłóg a wyżywić familije, to było dlo nij za ciynżki.

Jednego razu Józek prawi:

- Mamo, móm uż szternost roków, pójdym do hawiyrnie a bydym zarobioł

Matka yny sie uśmiychnyła, pogłoskała chłapca po głowie, a oczy miała całe mokre.

   Za jakisi czas młodego Brzózke wziyni do roboty na szachte. Każde rano szoł s chłopami na szychte, sztygar go doł ku starymu kopaczowi Kotuli, kiery mioł dować pozór na młodego hawiyrza. Józek woziuł na toczkach wóngli do "gospody", kany starsi chłapcy ładowali go do żeleźnych wózków. Chłapiec mioł na szachcie pilobym, hercówkóm suł wóngli do toczek, potym na pleca broł pas a pchoł toczki, kany mu kopacz Kotula pokozoł. Tam to wóngli wysuł, a jechoł zaś spadki. Pas sie mu wbijoł w pokrziwióne pleca,

a na rynkach sie porobiły plynskiyrze, kiere go bolały. Józek czasym se popłakiwoł, ale tak, coby go chłapcy nie widzieli, bo go było gańba. Potym by sie s niego śmioli s miesiónc, a to by była ostuda. Yny Kotula, jak uwidzioł, że Józek beczy, to mu prawił:

- Nie becz Józek, giździe jedyn, jeżeś hawiyrz, rozumisz? dychnij se kapkym a przestóń beczeć.

Potym, abo kozoł synkowi se zrobić pauze, abo odwióz pore pełnych toczek za Józka, bo mioł chłapca rod. Józek przerobiuł na szachcie miesiónc, a kiej prziniós piyrszóm wypłate Matce do chałupy to ji prawi:

- Nie pójdymy precz s chałupy Mamo, jakosi dłóg spłacymy. Oto mocie wypłatym - doł ji kopertym s grejcarami, kiere sóm młodymi rynkami zarobił.

   Józek mioł rod robotym na szachcie, pokochoł jóm, tak jak jego foter, choć wiedzioł, że go zabiło. Jak sie mu chciało beczeć,

to se chned spóminoł, że na chałupie je dłóg, kiery trzeja spłacić, tóż robił eszcze ciynżyj. Jednego dnia na szychcie sie srobiło Józkowi

jakosi dziwnie, w głowie sie mu zatoczyło, przed oczami uwidzioł jakisi czyrwióne koła, a czuł jakby mu gdo do czepani krampoczami walił. powiedzioł o tym Kotuli, a tyn go chned posłoł pod szyb, tóż Józek wzión do rynki hawiyrskóm lampym a szeł przed siebie. Szeł

pómału, stómpoł s nogi na nogym, bo s przodku, kaj robi Kotula do szoli je piekny kónsek chodnika. Myśli se, że isto to za chwile minie, że bydzie móg chned spadki sie wrócić do roboty. Ale Józek je coros słabszy, na czoło wystómpiły zimne poty, nogi sóm ciynżki jakby były ocelowe, a na ciele poczuł gynsióm skóre. Serce mu waliło tak wartko jakby uż s pół godziny gónił - synek sie wylynkoł, co sie sy mnóm robi - pomyśloł. Naroz mu pociymniało w oczach, oprził sie o sztympel, trzeja se aspóń kapke spocznóć. Józek se spómnioł na chałupym - Mame, co warzi wieczerzym, coby se synek porzóndnie pojod, kiej przidzie ze szychty po nocy, braci a siostry, kiere na niego czakajóm, a na kóniec fotra, kiery kansik tukej zustoł.

Darmo, trzeja iść dali. Rynkóm chledo lampki, oczy mo zawrzite, tóż sturził do nij, ta sie obaliła a zgasła. Dokoła je ćmok, jak w piwnicy bez okiyn. Nigdzi ni ma ani kapki światła, ale synek zno ceste na pamiynć - dyć przeca każdy dziyń tukej chodzi. Zaś idzie do przodku, pómału, noga za nogóm. W słabej rynce sie kolybie lampa, kiero przed chwilóm oślepła. Prawóm rynkóm fórt maco sztymple, a chledo cesty do przodku. Uż nie słychać chłopów, w czornym chodniku je cicho, a w głowie synkowi cosi zwóni, jakby go gdo kładziwkiym walił. Józek przeogrómnie pómału idzie do przodku, pod szyb, ku windzie bo tak mu kozoł Kotula. Coby yny dónść do windy, potym wyjechać do wyrchu, a ku chałupie, ku mamie. Przeszoł uż kole przekopu a szoł dali, po chodniku sturził do krziża zbitego ze szczap, potym sie wylynkoł.

- Gazy! - pomyśloł se Józek, a strach go chycił za kark. Naroz, isto sie to Józkowi zdo, ale ni, to sie mu nie zdo, s chodnika s boku, daleko s przodku migło światło, jakby gdosi kolyboł lampóm. Chodnikiym szoł jakisi hawiyrz. Józek poszeł za nim. To światło było jakisi dziwne, bo jak synek stowoł, coby se dychnónć, to to światło też przistowało, jakby na niego czakało. Długo chłapiec gónił chodnikami za tym światłym, tak długo, że uż nie wiedzioł kany je. Przeca s przodku, kaj fedruje s Kotulóm ni ma zaś tak daleko na podszybi, ale szybu ni ma a ni ma. Naroz to słabiućki światło sgasło. Jako terazy trefić do hawiyrzi?

- Isto Pustecki to był - prawi se sóm do siebie Józek, potym utrził spocóne czoło, o poszczypany sztympel a zaczón beczeć. Tela razy starzi hawiyrze rosprowiali o Pusteckim - terazy wszecki ty historyje sie Józkowi spómniały. 

- Mamo, Mamulko - prawił se w duchu swoji Mamie, kiero terazy w chałupie warzi dlo niego wieczerzym - tak sie bojym, Mamo, tak sie bojym!

   Józek fórt beczoł. Naroz gdosi dotknył jego pleca. Synek rynkowym utrził oczy a obrócił głowe. Stoł przed nim hawiyrz z długóm, siwóm,  brodóm. W lewej rynce dzierżoł zapolónóm lampym ze złota, a w prawej dzierżoł strzybny krampocz oprzity na plecu. Był obleczóny na lepszo, mioł na siebie ancug hawiyrski, na kierym blyszczały szumne knefle ze złota, a na głowie mioł czopke s piórami s kokota.

- Szczyjść Boże! Pustecki! - Prawi Józek, kiery sie cały trzepoł ze strachu.

- Poznołeś mie synku, ale sie nic nie bój! Krziwdy ci żodnej nie srobiym. Umyśliłech se, jako Cie tukej zwabić, coby Ci wynagrodzić Twojóm miłość do Matki a do hawiyrnie. Choć siły eszcze ni mosz tela co chłopi, to robisz jako óni, coby Matce pómóc a zarobiać na żywobyci. Podobosz mi sie synku, a terazy pódź!

Pustecki szoł s przodku, a Józek wylynkany za nim. Mijali prózne przekopy, wlazowali do czornych chodników, przekroczali sztymple, kiere leżały na ziymi, a czym dali szli, to ćmok sie robił coros miynszy, jakby go niechali kansik ze zadku. Kole nich było jasno, jakby słóńce świyciło. Wónglo uż tukej nie było. Długi ściany blyszczały sie od lamp, kiere były powieszóne na powole. Wszyndzi tukej miasto wónglo było złoto a strzybło. S gónku, kiery przeszumnie blyszczoł było słychać jakby hawiyrze fedrowali.

- Słyszysz? - pyto sie Pustecki, a stanył.

- Słyszym - prawi Józek po cichu a też stanył.

- Tam hawiyrze fedrujóm - prawi Pustecki - Wszedcy, kierzi tukej na szachcie zustali, kierych zasuło, nie umrzili, ale tukej dali robióm.

Powiydz o tym tam na wyrchu, powiysz?

- Powiym!

- Powiydz też, że tukej żodyn nie czuje sie urobióny ani zmordowany. Ni ma nieszczynść ani katastrof. Powiysz?

- Powiym!

- I powiydz wszeckim hawiyrzóm eszcze to, że my tukej czuwómy nad wami. Jeśli kogo powoł zawalóny odgrodzi od świata, to my takimu lecymu pómóc. Powiysz?

- Powiym!

- Powiydz eszcze, że wszeckim tym kierzi miłujóm hawiyrnie, my dycki bydymy kamratami, ale tym, kierzi hawiyrni ni majóm radzi, dycki bydymy wrogami. Niech sie wszedcy ludzie zgodzajóm, niech sie jedyn s drugigo nie wyśmiywo, niech jedyn drugimu nie robi krziwdy, a s piersi każdy niech to każdy wytargo s korzyniami, rozumisz? - s korzyniami! Bo niech yny malućki korzónek niecho, to zło na nowo sie rosrośnie a rosbujo. Niech jedyn drugimu je bratym

rodzónym! Powiysz to wszecko tam na wyrchu?

- Powiym!

A terazy uż pójdziesz do swojich. Bydź dycki taki dobry, jaki żeś był po teraz. Miłuj Mame a miłuj hawiyrnie. Nigdy nie zapómnij o ni! Tukej mosz ody mnie cosi, co ci styknie na długo. A Mamie Twoji też.

Kiej to Pustecki mówił, zegnół sie, wzión ze ziymi kónsek złota, wielki jak piynść, a doł go chłapcu:

- Mosz weź! Dej go Matce, niech przedo to złoto a dłóg na chałupie niech spłaci. A Ty uż nigdy tukej na hawiyrnie mi nie chodź, boś je eszcze za młody, rozumisz?

- Ale jo chcioł być hawiyrzym, jako byli mój Tacik - prawi Józek, a Pustecki słyszy, że chłapcu je żol za hawiyrnióm.

- Tóż dobre, jak uż bydziesz wielki a przibydzie Ci siły, to sie stóń hawiyrzym. Terazy żeś je eszcze dzieckiym, do szkoły idź, ucz sie, a za pore roków, jak Ci roków przibydzie to przidź do hawiyrnie, rozumisz?

- Rozumiym! A pieknie dziynkujym za wszecko!

- A terazy pódź, idymy spadki.

Zaś Pustecki szoł s przodku. Józek kroczył za nim. Mijali prózne przekopy, zapadniynte chodniki, skryncali w czorne dziury, a przekroczali sztymple, kiero gdosi pobuloł. Czym dali szli, tym światła było miyni, a wszyndy był ćmok, kiery był coroz czorniejszy. Pustecki stanył a prawi:

- Słyszysz? - spytoł sie Józka a pokozoł rynkóm, kany synek usłyszoł jak gdosi wali krampoczami, hawiyrze wołali na siebie, a gdosi cis wózki do przodku.

- Słyszym! - prawi Józek.

- Tam fedrujóm Twoji kamraci. Terazy uż do nich trefisz. Idź, idź!

Józek chcioł eszcze cosi Pusteckimu rzyc, ale uż go przi nimu nie było. Tóż szoł chodnikiym dali przed siebie. Za chwile prziszoł ku

hawiyrzóm, kierzi kopali wóngli.

- Szczynść Boże - pozdrowił jich Józek, a chned poznoł umazanego po gymbie Kotule. 

- Szczynść Boże - odpowiedzieli hawiyrze.

- Józek giździe jedyn, kaj żeś był tak długo? - pyto sie Kotula.

- Dłógo? S Pusteckim żech se kapke pochodził po hawiyrni, a terazy uż sie wracóm do roboty, mi je lepszy.

- S Pusteckim? Lokrystaboga! Toś ty synku sóm cały tydziyń przechodził s Pusteckim! Uż Cie kamracio przestali chledać, bo prawili, że to uż i tak wszecko na darmo. Twoja Matka płacze a targo se włosy s głowy.

- Mama...oto Mamie niesym!...

- Złoto - rykli hawiyrze.

- Doł mi go Pustecki  - prawi Józek, a pokazuje wszeckim złoty kónsek skarbu.

- Złoto, prowdziwe złoto! Dobry je tyn Pustecki! - rozprowiali hawiyrze a kiwali głowami.

- Opowiydz Józek jako to był s tym Pusteckim! - pytoł go kierysi s chłapców. Józek chned wszecko im powyrzóndzoł. Mówił a mówił. Nie zapómnioł ani słowa, wszecko kamratóm powiedzioł, co mu Pustecki przikozoł. Wyrzóndzoł do kóńca szychty, a hawiyrze słuchali a yny kiwali głowami. Kiej Józek wyjechoł na wyrch po szychcie s hawiyrzami, to wiela mioł siły w nogach polecioł do chałupy. Matka go ściskała a była barży rada, że go widzi, jako s tego złota kiere dzierżoł w rynce. Odmiynił sie żywot we familiji wdowy. Matka złoto przedała, popłaciła dłógi na chałupie a eszcze ji dojś zustało na naukym dlo Józka. Przeszło dwanost roków, Józek sie wysztudyrowoł jako inżynier - hawiyrz a robił na tej samej hawiyrni, kany kiejsi spotkoł Pusteckigo.

Wszeckim hawiyrzóm Szczyńść Boże!

 

O Świyntym Mikołoju

 

Downo tymu w Mirze, kany terazy je Turcyja, miyszkoł mały chłapiec. Na miano mu było Mikołoj a był s przeogrómnie bogatej familiji. Jego Tacik a Mama mu dycki kupowali nejlepsze bawidła a nejpiekniejsze oblyczki. Nigdy mu nie chybiało jodła, a to co jod było przeogrómnie dobre. Mikołoj rod sie dziwoł na świat, kiery było kole niego a szkrybił sie, że inksze dziecka ni majóm tela wszeckigo, co ón. Na świecie wtynczas było kupa biydy, ludzie ni mieli jodła, byli nimocni, bo wszyndzi były wojny a woda, wiater a ogiyń drzónzgały wszecko, co posioli abo posadzili. Synek długo myśloł czymu ludzie sie majóm tak źle, a wymyślił, że Pónbóczek mo na świecie tela roboty, że ni mo czasu sie starać o wszeckich ludzi naroz. Umyślił se, że bydzie pómogoł chudobnym. Dycki, jak szoł do kościoła, to broł ze sobóm tela jodła a bómbónów, wiela móg uniyść. Potym to wszecko rozdowoł chudobnym dzieckóm, a widzioł, jak były rade, że od niego cosi mało wiela dostały.

Tacik a Matka Mikołoja widzieli to wszecko, a byli radzi, że majóm takigo dobrego synka. Prawili, że urośnie na dobrego a szykownego chłopa. Kiej Mikołoj uż był wielki, dostoł po Fotrach kupa grejcarów, złota a wszeckigo. Uznoł se, że tego tela nie potrzebuje a zaczón to rozdować chudobnym. O tym co robił, a jaki je pobożny ludzie rzóndzili w całej Mirze. Mieli go tak radzi a taki

mioł wszyndzi taki poważani, że go zrobili biskupym.

Jednego razu Mikołoj szoł hólicóm a jako dycki dziwoł sie na ludzi w mieście. Naroz uwidzioł dwóch chłopów, kierzi sie wadzili. Jedyn chcioł po drugim aż mu oddo grejcary, kiere pojczoł, abo aż mu do za to swojóm cere. Grejcary mioł oddać do rana, abo przikludzić swojóm dziołuche, kiero by szła na służbym. Czasu ni mioł moc, bo słóńce uż zaczło sie chować. Mikołoj polecioł do chałupy, chycił miyszek, w kierym nosił jodło dlo chudobnych, a wciepoł do niego rostomajte drogi wieca ze złota - oryngle, pierściónki a lańcuszki. Kiej uż miyszek był pełny, wzión go a zaszoł pod chałupym chłopa, kiery mioł zapłacić dłóg. Okno było odewrzite do korzón, tóż chynył tyn miyszek do postrzodka. Spadki szoł do chałupy rod jak fazol, że zajś zrobił cosi dobrego, a pómóg Pónbóczkowi pómogać ludzióm. Mikołoj chcioł sie podziwać na piekne cery chłopa, kierymu pómóg. Chcieli jich poznać aji wojocy, kierych biskup niedowno wyratowoł.

Wczas rano chłop, kiery mioł oddać dłóg obudził sie a zaczón beczeć, że jego cery pójdóm na służbe, ale jak wloz do izby, kany okno było odewrzite do korzón, ni móg uwierzić tymu, co uwidzioł. Na dłaszce leżało kupa wiecy ze złota, a chłop nie wiedzioł skónd sie to wziyno. Wiedzioł yny tela, że Pónbóczek sie zlitowoł nad jego nieszczynściym. Stykło mu to, coby zapłacić dłóg a eszcze na wiano dlo cer, kiere poznały trzech wojoków, kierych Mikołoj niedowno wyratowoł. 

   Pónbóczek uż od downa sie dziwoł na to jak Mikołoj pómogoł ludzióm, a przeogrómnie sie mu to wszecko podobało. Chned po tej nocy, kiej Mikołoj pómóg chłopu a jego ceróm, Pónbóczek go zrobił świyntym. Biskup móg dali pómogać ludzióm - bo to mioł nejbarży rod. Dostoł chałupym na północy, kany cały rok spoczywo a zbyro siły, coby we swoji świynto 6 grudnia, móg rozwiyżć prezynta dlo wszeckich dziecek na całym świecie. Dziecka na niego czakajóm, a dziwajóm sie s kierej stróny przidzie.   Jak ku wóm Mikołoj przidzie, a do wóm jakisi prezynt, to se spómnijcie, jako była jego prowdziwo historyja.  

 

Godni Świynta a Wilija 2018

 

Godni Świynta a Wilija na Cieszyńskij Ziymi to był czas dlo familiji a dlo przocieli. To były ty dni, kiej wszecy szli do tego Ojcowskigo Dómu - chałupy Starzików a Fotrów. Bo przeca jako w naszej szumnej pieśniczce: "Ojcowski Dóm to istny raj, dar Ojca Niebieskigo..."W
e Wilije dycki uż łod rana trzeja było se dować pozór, coby być jak sie patrzi, bo starzi prawili, że jaki człowiek je tyn dziyń, taki bydzie cały rok. Gor dziecka musiały być posłeszne, bo Mama prawili, że:"na Wilijóm, Dziecka bijóm". Bijóm, jich Fotrowie, jak sóm przeciwne. Godni Świynta ni mógły być bez strómka, kiery sie nosiło s lasa, potym nieskorzi szło kupić taki s plastiku w kónzumie. Kiejsi hań downij jak eszcze nie było strómka, to ludzie wieszali gałynzie jedli abo smreka nad dwiyrzami, na ścianach, abo na powole. Eszcze potym nieskorzi jak uż sie strojiło strómek, to ludzie eszcze wieszali ty gałynzie. Na strómku sie wieszało to, co gaździno mieli na pozoryndziu: orzechy, jabka, pierniki, ciastka, dziepro nieskorzi bómbki, mikołoje, abo gwiozdki. Jak eszcze nie było w chałupach eletryki, to sie na strómku poliły świyczki, yny trzeja było dować pozór, coby chałupa nie zgorała.

   Uż pore dni przed Godnimi Świyntami gazda robił porzóndek kole chałupy - ukludzoł rostomajte wieca, zamiatoł chlyw, plac, omiatoł smiatokym pajynczyny a czasym biylił masztale, abo waszkuchnie. Gaździno ukludzała szpajske kuchyń, myła okna a dłaszki, pómału rychtowała jodło na Wilije. Jak chciała, coby kury nosiły wajca to suła zorka do obrynczy od beczki na kapuste. Jak dziecka były wiynksze, to musiały Fotróm pómogać. W izbie, kany była Wilija musioł być porzóndek - wszecko czyste a poukludzane. Na postrzodku gazda stawioł stół, kiery gaździno przikryła biołym obrusym. Pod niego dała kapkym siana, a pore grejcarów, coby ich nie chybiało przes nastympny rok. W ponikierych chałupach na stoje sie stawiało Betlejymke - małóm stajynke s drzewa. Na stole musiało być wszecko, coby nie trzeja było stować przi wieczerzi. Ludzie wierzili, że gdo stanie przi jodle, tyn piyrszy umrze. Nejprzód ku stole siadoł gazda, potym gaździno, a na kóniec cało familija podle tego wiela kiery mioł roków - od nejstarszego do nejmłodszego. Nejważniejsze przi Wiliji było rzykani. Rzykoł gazda, czytoł Ewangelije - o tym jak Pón Jezus sie urodził. Potym łómoł sie opłatkiym, nejprzód s gaździnóm a potym s resztóm familiji. Jadło sie po cichu, coby wszecy sie szanowali,a nie wadzili sie w prziszłym roku.

   Po Wiliji gazda szoł do chlywa a do masztale, tam dowoł kónióm a krowóm to co zustało s jodła. Dowoł jim aji po kónsku opłatka. Ludzie wierzili, że gowiydź wyrzóndzo o północy we Wilije ludzkim głosym. Wieczór cało familija śpiywała kolyndy, a dziecka chledały pod strómkiym czy tam jim czego Aniołek nie prziniós. O północy zaczynała sie w kościele Pastyrka, a u Wanielików Jutrznia. Tak sie zaczynały Godni Świynta. W drugi dziyń Świónt zaczynali po chałupach chodzić kolyndnicy, na kierych w Goraliji prawili: połaźnicy. Chodzili óni a kolyndowali aż do Grómnice. Na Cieszyńskij Ziymi ani na Świecie, takigo czasu jak Godni Świynta ni ma w całym roku. Ludzie powadzyni sie godzóm a ci, kierzi sie downo nie widzieli jadóm ku sobie.

 

Wszeckigo nejlepszego Wóm życzym,

Bożego Błogosławiyństwa, cobyście w tyn czas byli s familijami, a przocielami Ojcowkim Dómie, kiery je istnym rajym...

 

Winszowani na Nowy Rok 2018

 

Kiej stary rok sie kóńczył, tóż ludzie se spóminali, jaki był a rozmyślali jaki bydzie tyn, kiery idze. Wiela bydóm mieć grejcarów, wiela dziecek sie urodzi we familiji, ale nejważniejsze było to, coby wszecy byli zdrowi, a żeby żodyn nie był nimocny. Spóminało sie umrzitych, kierzi latoś lygli na kierchowie, zaświyciło sie świyczkym a za nich porzykało. Gażdziny rachowały, wiela wajec sniósły kury przez cały rok, a gazdowie wiela cieloków przibyło we chlywie. Prawiło sie kiejsi, że "na Grómnice pół piwnice, tóż gazda sie szoł dziwać, wiela ziymnioków je w corku, czy jich styknie do lata. Starka ze starzikym spóminali, jako to było na nowy rok - dziesiynć, dwacet, pindziesión roków tymu. Czakali na kolyndników, kierzi uż chodzóm od Godnich Świónt. Jak pieknie zaśpiywajóm, do dostanóm dobrego bómbóna.

Cosi sie kóńczyło, a cosik zaczynało, jedni prawili że uż nie bydóm kurzić cygaretli, inksi, że nie bydóm pić piwa ani gorzoły. Chłopi ślubili babóm, że bydóm szykowniejsi, a baby chłopóm, że nie bydóm przeciwne. Dziecka ślubiły Ojcóm, że nie bydóm dorobiać a lepszy sie uczyć we szkole, słuchać rechtorów, a po strómach nie wylazować. A co myślały, a o czym wyrzóndzały zwierzynta a gowiydź? Kónie na nowy rok chciały, miyni cióngnónć, a coby jim gazda dowoł lepsze jodło. Coby jich też czasym, kapke pogłoskoł a poklepoł. Krowy by chciały, coby gaździno jich nie niechowała na miedzy jak je ćma, bo sie bojóm. Kury prawiły, że bydóm niyść wiyncyj wajec, jak jim gażdzino zmiyni kokota, bo tyn co góni po placu uż je fest stary. Ludzie, zwierzynta, wszecki stworzynia chciały, coby ty trzista szejdziesiónt piynć dni było lepszych, abo aspóń takich jak ty, kiere minyły.

Winszujym Wóm wszyckim, cobyście byli zdrowi, bo zdrowi, to je to nejważniejsze. Ci co majóm mało grejcarów, coby jich mieli wiyncyj,  a ci co jich uż majóm kupa, coby sie poradzili dzielić s tymi chudobnymi a nimocnymi. Tym co posioli, coby sie mnożiło, ci co majóm gowiydź coby sie jim lyngły kurczoki, kaczki a cieloki. Coby was dziecka słuchały a były posłeszne. Chłopy bydźcie posłeszni babóm, a baby chłopóm. Szanujcie to co mocie, bo mógło być gorszy. Wszeckim wszeckigo nejlepszego w 2018 roku !

 

Starka ze Starzikiym

 

Starka ze starzikiym se siedli ku oknie przi stole. Stareczka se zawiónzała szatkym na głowie, a Starzik s rechli ściepoł czopkym, a doł se na czepań, bo mu jakosi zaczło wioć od okna. Na polu padoł śniyg, wiater kolyboł gałynzie bez liści a kansi daleko pod lasym szczekoł pies. W izbie cykały godziny, było uż trzi sztwierci na piynć, a nic wiyncyj nie było słychać. Starzik odewrził dźwiyrka a prziłożył pore kónsków drzewa pod blache. Chned ogiyń zaczón tańcować a przes szpary w szynkach łechtoł Starzika po gymbie. Smutno ta zima je latoś, eszcze żodyn nie prziszoł od Godnich Świónt, ani wnuki ani cery, wszecy robióm, gónióm za grejcarami a fórt czasu na nic ni ma. Eszcze łóńskigo roku tukej czynścij zaglóndali, a terazy dwiyrze skrzipióm na bantach, bo sie jich mało otwiyro, choć Starzik jich namazoł dwa tydnie tymu. Coroz barży sie zaczło szarzić na polu. Terazy ogiyń uż tańcowoł po całej kuchyni - po świyntych obrozkach, po starczynych handrach a po powole. Od starego drzewianego okna szła zima, wiater zaczón coros barży fuczeć, tóż Starka wziyna stary mantel a go prziłożyła ku szybie.  Chałupa Starzików była staro, ale miała hrube mury, bo starczyn Foter, był mulorzym, tóż cegieł a malty mioł dojś. W izbie sie srobiło chned ciepło, Starka se dała rynce pozgrzybacóne od roboty ku szynkóm, coby se jich ogrzoć. Czym była starszo, tym barży ji było zima a musiała se wiyncyj lóntów na siebie oblykać. Rewma jóm uż krziwiła, choć sie mazała maścióm, co ji cera łóńskigo roku skónsi dokludziła. Starzika zaś cosi pchało w boku, co zjod to mu było źle. Miynsa uż moc nie jodali, wiyncyj cosi takigo na mlyku, bo nie poradzili.

Uż im je przes osimdziesiónt roków. Tela uż było takich zim, ale kiejsi hań downij, jak eszcze dziecka s wnukami s nimi pospołu miyszkali, tóż było jakosi wiesielszy. Dziecka góniły i nasrowały Starke, ale potym siodały s nióm przi blasze, a óna jim rosprowiała o Utopcach, o Nocznicach a inksze bojki, a óny siedziały po cichu bo sie kapke boły. Wszecko to było jakisi inaksze. Starzik jich zaś broł do pola, sprawił im sónki tóż jeździły s kopca za stodołóm, a potym pospołu s nim odbywały gowiydź. Terazy uż ani gowiydzi ni ma, ani bydła, tóż ani sie ni ma s kim powadzić. Yny kocur spi na piecu a ani sie nie ruszo. Starka ze Starzikiym sie uż nie wadzóm pospołu, bo se uznali,że eszcze tukej bydóm pore roków, możne miesiyncy, a możne dni, tóż ni ma sie co gniywać. Starka załónczyła radijo. Prawili w nim, że dzisio je dziyń starzików. Prawili eszcze, jako dziecka jim winszujóm, że jich bieróm do szkoły na wystympy, a sóm rade, że jich eszcze majóm. Starce sie skulałałza po licu jak to usłyszała. Starzik sie yny podziwoł na ziym a nic nie prawił. Przeszła zima, a Starka sie naros rozmimógła. Wziyni jóm do szpitola, umrziła pore dni nieskorzi. Starzik miyszkoł sóm eszcze pore miesiyncy, ale umrził na jesiyń. Isto mu serce rostargało s tego smutku. Terazy leżóm pospołu na kierchowie, a cery s chłopami a s wnukami se mogóm yny postoć a pospóminać tych dwoje starych ludzi, kierzi tak czakali, aż gdosi do nich przidzie.

   Wiela takich stareczek a Starzików je wszyndzi po dziedzinach a po miastach? Jak jich mocie we swojich familijach, to jich czynścij nawszywiejcie.  Óni bydóm przeogrómnie radzi, jak przidziecie. Jedyn móndry farorz kiesi napisoł:" Śpiychejmy sie kochać ludzi, tak wartko odchodzóm". Wszeckim Starkóm a Starzikóm winszujym kupa, kupa zdrowio!

 

„Na Grómnice pół piwnice”

 

"Na grómnice pół piwnice", tak kiejsi hań downij prawili gazdowie, a szli sie podziwać, wiela je ziymnioków a rzepy w corkach w piwnicy. Kiery był barży chytry to to poradził porachować, ale musioł wiedzieć, wiela tego było, jak sie skludzało wszecko na jesiyń. Ganc na isto tego nie szło porachować, bo jak sie kómu krowa ocieliła, abo świnia oprosiła, to sie wiyncyj dowało żrać. Zoleżało to też jaki był rok a jak ziymeczka łobrodziła. Dobry gazda a gaździno mieli mieć na grómnice połówke tego, co skludzili na jesiyń. Młody gazda, kiery eszcze nie umioł tak ganc gospodzrzić, musioł na wiosne iść do fotra abo do ujca, coby mu dali ziymnioków a rzepy, abo obilo, bo proł zwierzyntóm wiela wlezie, a potym, to co nie zeżrały wyciepowoł na gnój. Tak sie nie śmioło robić. Na rok uż był móndrzejszy, a jego baba też, bo wiedzieli obo, że muszóm futrować bydło podle tego wiela, kiery zwiyrz zeżere.

Na Matki Boski Grómnicznej sie dycki szło do kościoła a świynciło sie grómnice - wielkucnóm, hrubóm świyczke, kiero potym stoła w chałupie a jak trzeja jóm było zapolić, to gaździno uż wiedziała co mo robić. Grómnica była dobro jak grzmiało a sie blyskało. Stareczka jóm zapolili a postawili przi łoknie, coby pierón nie strzelił do chałupy. Jak starzik umrzili, to sie jóm zapoliło, a dało mu do rónk. Grómnice sie zapolało przi krzcie, przi kómuniji, a dycki jak we familiji sie cosi robiło ważnego.    Drugigo lutego sie wynoszało strómek z chałupy a kólyndnicy przestowali chodzić po chałupach. Starzik prawili, że na grómnice je pół piwnice a pół zimy, ale ta prowdziwo zima dziepro je przed nami. Tóż isto śniega eszcze napadze, coby dziecka se nakulały bałwana przez feryje. Przidzie aji możne mróz, coby ty zarazki zabił, coby ludzie nie byli nimocni. Podziwejcie sie do corków, esi ich eszcze w chałupie mocie, bo terazy stawiajóm chałupy, kiere piwnic ni majóm. A jak sie gdo spyto dziecek, kany sie kopie ziymnioki, to prawióm że w Biedrónce... Lo krysta Boga! Miyjcie sie pieknie.

 

Dziyń Paniczek

 

Roz za rok, ósmego marca majóm swoji świynto wszecki paniczki. Chłopi w tyn dziyń gónióm za kwiotkami, a stojóm w obchodzie, łod rana, coby kupić ty nejszumniejsze, a paniczki yny czakajóm na kwiotek, a nie dej Boże coby jaki chłop prziszoł do chałupy bez jakigo prezyntu. Może być miasto kwiotka pudełko s bómbónami abo jakisi lepsze wónidło. W tyn dzień sie przeduje isto nejwiyncyj kwiotków za cały rok. Lepszy na kwiotkach nie szporować, bo rostomajcie może być. Jak chłop chce mieć pokój, to trzeja kupić szumnóm pukete. Latoś nie było zima, tóż kwiotek szło przeniyść do chałupy a nie zmorz. W inksze roki rostomajcie bywało, bo puketa zmarzła, nim sie jóm dało paniczce. A jak se eszcze chłopi co wypili na dziyń paniczek, to krawal w chałupie był na isto. Co inkszego jak chłop podarowoł swoji paniczce szumne kwiotki, doł pusy a pieknie sie na nióm podziwoł, to óna czasym sióngła do łodmaryje, a wycióngła sztwiertke dobrej gorzołki. Gorzołke na poczynstne musiała mieć łod przigody każdo paniczka - młodo, wydano, zowitka, staro ciotka a starka. Było aji tak, że chłopi nic nie dostali, tóż musieli iść do gospody ku szynkwasie. Jaki potym był krawal w chałupie to lepszy nie pisać. Ze dwacet roków tymu zaczło sie mówić o dniu chłopa. Paniczki jednako nie chcóm o tym słyszeć, bo prawióm, że se to świynto chłopi wymyślili. Coroz wiyncyj jednako kupuje swojim chłopóm jakisi prezynt. Majóm z tym wielkucny problym, co majóm kupić, bo przeca kwiotków ni, bómbónów też, tóż eszcze może być piwo, sztwiertka abo jaki fajne pachnidło. Coroz wiyncyj chłopów jednako ani nie spómino o swojim świyncie, bo majóm całóm chałupe pachnideł, bo mało kiero paniczka swojimu starymu kupi piwo albo sztwiertke gorzołki. Tóż chłopi pamiyntejcie, że na świynto paniczek trzeja kupić szumnóm pukete kwiotków, a wy paniczki miyjcie dycki schowanóm sztwiertke, abo lepszy pół litra, a nie trzeja bydzie uż tego całego świynta chłopa. Jak go nie chcecie w kalyndorzu, ni ma problymu, chłopi se go mogóm zrobić kiej bydóm chcieć...

 

Świynta Wielkij Nocy

 

Świynta Wielkij Nocy, były a sóm eszcze dali, nejradośniejsze w całym roku. Ale nim sie zacznóm trzeja kapke czakać, rzykać, a jakisi czas nie jeść jodła z miynsa. Wszecko sie zaczyno łod Niedziele Palmowej, kiej sie świynciło "palmy", kieresie robiło gor s kocianek. Ozdobiało sie jich eszcze maszkami, a dowało do postrzodka gałónzki wierzby. Kocianki sie targało dwa, trzi tydnie rychli, coby popuszczały. Potym, jak uż były poświyncón, to sie jich jadło - coby nie bolało w karku, a coby jodło wielkanocne sie lepszy trowiło. Kiejsi hań downij we Wielkóm Strzodym poliło sie przed kościołym Judosza - kukłe ze słómy, a jak sie jóm uż spoliło, to każdy musioł wziónść ze sobóm aspóń kapke popiołu - coby pierón nie strzelił do chałupy, abo do masztale. We Skoczowie we Wielki Pióntek a Sobotym, chodzóm s Judoszym. Zaczynajóm chodzić od depa we Skoczowie, potym kludzóm Judosza po hólicach, a wszecky go pokazujóm palcami a dziecka robióm krawal na kołatkach a wołajóm: kle, kle, kle! Na kóniec wszyjscy zaś idóm spadki pod depo, a polóm Judosza. We Wielki Pióntek ludzie kierzi kludzóm Judosza dostowajóm na poczynstne tatarczówke - gorskóm gorzołke s tatarczoka. Mo jim to przipóminać, że Jezus dostoł na krziżu octu kiej umiyroł. We Wielki Pióntek hań downij ludzie sie kómpali w rzykach - gor we Wiśle. Jak sie gdo orzbluchoł zimnóm wodóm, to mioł być zdrowy a miało mu sie darzić cały rok. Starym ludzióm a tym, kierzi byli nimocki wodym s rzyki sie nosiło do chałupy, a óni sie nióm myli. Gaździny kropiły wodóm ze rzyki dwiyrze a futra. Ludzie wierzili, że woda w rzykach we Wielki Pióntek je świynto, a że sie ani nie zasmerdzi jak dłukszy postoji. Dzisiotyn zwyczaj sie zajś wraco, a ludzie sie kómpióm gor we Skoczowie we Wiśle - mo jim to prziniyść zdrowi a szczynści. We Wielkóm Sobotym świynci sie jodło. Kiejsi też sie świynciło, ale tego jodła było miyni, a ludzie na każdo je jodali tego, co niyśli do kościoła. Było tak, że ludzie widzieli miynso yny przi niedzieli, abo przi świyncie. Po chałupach ludzie robili porzóndek, ukludzali we chlywie, gażdziny piykły buchty, kołocze a jodło na Wielkanoc. Dziecka góniły po dziedzinie s kołatkami, a syncy rychtowali sie na śmiergust - robili sikawki s dzikigo bzu. Jak uż we Wielkóm Sobotym zagrali Gloria, to gospodorze burzili do hóli, coby pszczoły dowały wiyncyj miodu, trzepali strómammi, coby łobrodziły, a dziołuchy długo sie myły zimnóm wodóm, coby były zdrowe, młode a fórt piekne. We Wielkanoc kiejsi hań downij, rezurekcyj była w niedziele wczas rano. Ludzie eszcze nim poszli do kościoła, szli przed zagrody, abo wlazowali na kopce, coby sie dziwać na słónce. Wierzili, że we Wielkóm Niedzielym jak słóńce wschodzi, to idzie uwidzieć Jezusa - barónka, kiery je na drzewianej tarczy słóńca. Ludzie na Cieszynskij Ziymi wierzili aji, że w tyn dziyń słóńce skocze s radości, a umrzicy sie przewracajóm w trówłach, tóż ponikierzi szli na kierchów, coby posłóchać czy cosi w ziymi nie szuści. Na śniodani we Welkanoc czakali wszecy, bo każdy pościuł, a mioł przeogrómny głód. Ludzie po chałupach sie dzielili wajcym - nejprzód gazda s gażdzinóm, potym s dzieckami a na kóniec ze słóżbóm esi jóm mieli. Na stole były wajca, murziny, szynka a wórszt. Poświyncóne ww Wielkóm Sobotym jodło trzeja było zjeść, a wszecko co zbyło sie dowało baji kuróm, a szupy s wajec sie zakopowało, coby ziymia lepszy rodziła. W tyn dziyń żodyn nic nie robił, yny gazda broł synka abo wnuka a szli na pole wbijać krziżyki palmowe na kóńce gróntu. W Pyndziałek je śmiergust. Dziołuchy sie dowały loć, bo czym barży mokre, tym wiynkszy miały potym chyt a były zocne dlo galanów. Polywocy chodzili od chalupy do chałupy, a dziołuchy dowały jim za poloci wajca. Kiejsi na Cieszyńskij Ziymi we śmiergust ludzie rozpolali pod lasym ogiyń a smażili wajecznice. Potym balandrowali a tańcowali. Drugi Świynto było nejwiesielsze, na dziedzinach były muzyki - śmiergustówki, a ponikierzi aji sie żynili a wydowali. Wszeckim życzym Wiesiołego Alleluja, radujcie sie bo Jezus Zmartwychwstoł !

 

Jaki bydzie czas

 

Na wiosne, kiej ludzie zaczli sadzić a sioć na zogónach a na polach, dziwali sie ku niebu, coby sie podziwać jaki bydzie czas - czy bydzie grzoć słóńce, czy bydzie padoł deszcz. Jaki bydzie czas to kiejsi żodyn ganc na isto nie wiedzioł, bo nie było radija ani telewizora. Ludzie musieli spolygać yny na tym, co uwidzieli w przirodzie. Baji jak kokot śpiywoł na ziymi, to sie prawiło, że sie czas zmiyni, a jak pioł na grzyndzie, to prawili, że czas jaki je, taki bydzie. Jak było widać góry, to dycki potym padoł deszcz. Jak gór nie było widać, to miało być pieknie. Starzi ludzie jak jich zaczło boleć w krziżu, abo łómać rewma, to prawili, że bydzie zmiana pogody. We stawie zaczła ryczeć żaba - to znaczyło że bydzie padać. Kury jak chodziły, sbiyrały a zobały trowym, to też miało być na deszcz, tak samo, kiej smerdziała gnojówka. Kiej wczas rano na polu nie było rosy na trowie, to znaczyło, że bydzie padać. Jak trefiło na dziyń jakio świyntego to ludzie też sie dziwali jaki wtynczas je czas, baji na Medarda - jak Medarda dziyń obwieści, takich bydzie dni sztyrycet. Prawiło sie też, że od świyntej Hanki chłódne wieczory a poranki. Na Zofije dycki padoł deszcz, tymu sie prawiło na nióm pojscano Zofija. Pisało sie jaki je czas od Łucyje do Wilije - każdy dziyń to był jedyn miesiónc. Jaki czas był w piyrszy dziyń taki mioł być we styczniu, jaki w pióntym taki mioł być w moju, a tak dali. Potym nieskorzi se ludzie pokupili rostomajte wieca, kiere mierziły wiela je ciepła, jaki je ciśniyni a aji pokazowały czy bydzie pogoda czy deszcz. Baji starki na dziedzinach miały taki mały dómek gorolski, w kierym była baba a chłop w gorolskich oblyczkach, a w postrzodku był termometer. Jak wyszła baba to miało padać, a jak chłop to miało być pieknie. Dlo gazdy, kiery sioł łobili, a dlo gażdziny, kiero sadziła jarziny czas był przeogrómnie ważny, bo jak popadało to czasym nie szło ani łorać w polu. Jak zajś było fest posucha, to nie szło baji sioć ani sadzić. Jak uż deszcz zaczón padać to ludzie sie dziwali na kałuże. Jak sie na nich robiły bańki, to znaczyło że bydzie padać długo. Jak zaczło padać wczas rano, to sie prawiło, że długo padać nie bydzie, bo deszcz rano je jak babski płacz - hned ustanie. Ludzie hań downij sie kupa dziwali na niebo, na słóńce a aji na miesiónczek. Jak słóńce wieczór było czyrwióne, to znaczyło, że bydzie wiater abo hyc. Jak było blade a żółtawe, to było na deszcz. Rano jak było czyrwióne to było na deszcz abo na szudere. W nocy jak kole miesiónczka było taki koło, to też znaczyło, że czas sie zmiyni. Gorole snoci poradzili nejlepszy rzyc jaki bydzie czas. Dziwali sie dycki na góry a doliny, a podle tego wiedzieli esi bydzie padać, abo świycić słóńce. Jak mgła sie klejzo do potoka abo do rzyki to bydzie piekny czas. Jak miesiónczek stoji w kole, to za trzi dni czas sie zmiyni. Jak nad gróniami zachodzi czyrwióne słónko, to nie bydzie pierónów ani sumeryji. To samo jak gwiozdy pieknie sie blyszczóm na niebie. Górole wiedzieli jaki bydzie czas aji s roskrotej cebule. Kroło sie jóm na dwanost kónsków, każdy kónsek to był jedyn miesiónc. Potym suli to solóm, a ty kónski, kiere wartko spleśniały oznaczały miesiónce, kiej bydzie kupa deszczu. Dzisio, isto eszcze starzi ludzie sie dziwajóm na przirode a na ku niebu, bo w telewizorze wyrzóndzajóm co chwila jaki bydzie czas aji tydziyń do przodku. Yny pamiyntejcie, że to co prawióm w telewizorze, to możne bieróm łod tego Górola, kiery se siedzi kansik na gróniu a poglóndo ros na gory a doliny a ros ku niebu...

 

Świynto Floriana a fajermónów

 

Dzisio sztwortego moja je świyntego Floriana. Florian to był rzymski wojok, kiery żył we trzecim wieku, za cysorza Dioklecjana, kiery przeogrómnie ni mioł rod krześcijan. Kozoł zbulać kościoły, zakozoł wojokóm a urzyndnikóm wiary w Jezusa, a tych kierzi byli mu nieposłeszni, wyganioł z Cysarstwa, abo zabijoł. Florian był oficyjerym, kiery mioł pod sobóm wojoków - fajermónów, bo wtynczas eszcze nie było fajermónów tak jako terazy. Wszyndzi tam, kany sie poliło, óni przijyżdzali a gasili ogiyń. Eszcze długi czas fajermóni mieli taki hełmy podobne do tych, jaki mieli rzymscy wojocy - to to była tako tradycyj. Baji eszcze terazy fajermóni noszóm taki hełmy jak majóm służbym kole Bożego Grobu. Ludzie wyrzóndzali o Florianowi, że robiuł rostomajte cuda, baji jednego razu jak sie poliło miasto, to nabroł wody do amperka a zgasił nim wszecki chałupy. Ludzie go mieli radzi, bo wiedzieli, że jak sie co stanie to Florian przijedzie ze swojimi wojokami - fajermónami a jim pómoże. Był jednako Krześcijaninym, a cysorz Dioklecjan kozoł wszeckim aby rzykali do boga, kiery mioł na miano Jowisz. Florian nie chcioł sie wyrzyc Jezusa, tóż wojocy cysorza powiesili mu na karku żarna, a utopili go w rzyce - sztwortego moja, trzista sztwortego roku po urodzyniu Jezusa.Floriana zrobili świyntym dziepro w szesnostym wieku. W 1528 roku w Krakowie był przeogrómny ogiyń. Spoliło sie kupa chałup a ostoł sie yny kościół Świyntego Floriana. Ludzie wierzili, że to patrón kościoła uchrónił go od łognia. Od tego czasu Florian sie stoł patrónym fajermónów a wszeckich ludzi, kierzi gasili ogiyń. Nieskorzi swojim patrónym se go zrobili kuminiorze, hutnicy, kowole a piekorze - wszecy ci, co we swej robocie byli blisko ognia. Ludzie zaczli go malować na obrozkach, a na chałupach wieszali tabule, na kierych było napisane: "Świynty Florianie chróń tóm chałupe, a wszeckich co w nij sóm łod ognia". Na obrozkach Świynty Florian je malowany jako rzymski wojok, w oblyczkach legiónisty, kiery dzierży w jednej rynce lancym a proporzec, a w drugij amper z wodóm a gasi kościół a bo chałupe. Dzisio je świynto Floriana ale aji fajermónów. Dzisio nie jeżdżóm yny do ognia, ale wszyndzi tam, kany ludzie potrzebujóm pómocy - na cestach, kiej rzyka wyleje, abo jak przidzie powicher. Kiejsi kóniami a wozym, dzisio uż modernymi autami, w kierych majóm wszecko, coby ratować aji ludzki życi. Od czasu Floriana zmiynił sie wercajg a technologija, ale fórt majóm poważani u ludzi, bo wszecy wiedzóm, że chned przijadóm wszyndzi tam, kany sie cosi stało. Wszeckim fajermónóm wszeckigo nejlepszego a cobyście dycki szczynśliwie przijechali spadki do depa.

 

Wilija Świyntego Jóna

 

Wilija Świyntego Jóna je w nocy z dwacatego trzecigo na dwacatego sztwortego czerwca. Hań downij się na nióm prawiło Sobótka, noc Kupały, noc świyntojańsko, abo kupalnocka. To świynto je eszcze s czasów pogańskich, s tradycyji słowiańskich, kiej nie było u nas eszcze krześcijaństwa. Je to nejkrótszo noc w całym roku. Jeja nazwa – kupalnocka, je od pogańskigo boga Kupały, kiery był patrónym miłości a płodności. Piyrszy ros się o tym świyncie pisało w trzinostym wieku. Obrzyndy sobótkowe sie nigdy nie podobały kościołowi, ale kupa ludzi na nich chodziło, bo byli ciekawi, jako to wszecko wyglóndo. Potym nieskorzi w szternostym wieku kościół jednako to świynto adoptowoł jako świynto Jóna Krzciciela, tóż terazy się na niego prawi noc świyntojańsko – od Świyntego Jóna, kiery łónczy pospołu ogiyń a wodym. W noc, kiero była przed Sobótkóm świynciło sie zieliny a zioła a w kościołach sie śpiywało pieśniczki o Świyntym Jónie. Zieliny, kiere sie świynciło to było gor Świyntojański Ziele (Dziurawiec), Macierzanka a kwiotki ze zogrody. Na Świyntojański Ziele sie prawiło aji guślarski ziele, bo znachorki go używały do guseł a czarów. Dobrze było mieć w izbie paprotkym, kiero miała chronić przed rostomajtymi nimocami, a kieróm szło utargać w lesie. Świynciło sie w te noc aji wodym, kieróm potym farorze kropili a świyncili rostomajte wieca.

   W te nejkrótszóm noc w roku poliło się fajery, na kiere się prawiło sobótki. Poliło sie jich dycki na kopcach. Kole nich tańcowały dziołuchy w biołych oblyczkach, a ciepały do łognia bylicym – czarodziejski ziele, kiere miało być prociw czarownicóm. Fajery polili aji chłopi a skokali przes ogiyń. Skokały aji pory – dziołuchy s chłapcami, a ta pora, kiero skoczyła nejdali, miała przed sobóm długi żywobyci. Przi fajerach sie prawiło rostomajte zaklyncia, a popiół s nich sie potym suło na grónt, coby ziymia mnożiła kupa obilo a ziymnioków. Tyn popiół był aji prociw krupóm, coby nie narobiły szkody. Plac, kany się polił fajer chronił łod czarów a łod złych mocy. W noc świyntojańskóm kwit kwiotek paprotki. Świycił ón snoci po ćmoku a pokazowoł ceste do schowanych skarbów. Wachowały go jednako czarownice a inksze stwory, tóż jak się go chledało to trzeja było robić rostomajte ceremóniały a obrzyndy. Jak sie uż tyn kwiotek prziniósło do chałupy, to wszecki skrzinie a trówły miały był pełne złotych grejcarów, a tyn gdo naszeł kwiotek paprotki, kiej chcioł móg zrobić tak, że go nie lza było uwidzieć.

Kwiotek paprotki chledali gor ci, kierzi sie miłowali, bo mógli iść pospołu do lasa a Tatowie jim nic na to nie prawili. Dziołucha, kiero go naszła chned sie miała wydać, a dowoł dycki kupa szczynścio tymu, gdo go naszoł. W ksiónżkach go opisali jako Nasięźrzał – je to zielina, kiero moc u nas w lasach nie rośnie, tóż tymu je a była tako zocno. W noc Kupały dziołuchy ciepały na wodym wiónki – kiere były symbolym, że dziołucha je swobodno a ni miała eszcze chłopa. Wiónki sie plótło s chabrów, maków a ruty. Wiónzało sie jich do kónska drzewa ze świyczkóm. Jak wiónek płynył długo a rowno, abo jak go wycióngnył s wody chłapiec, kiery przoł dziołusze, to chned miało być wiesieli. Jak się wiónek zaplóntoł do zielin abo do krzoków, to znaczyło, że eszcze aspóń rok dziołucha sie nie wydo. Nejgorszy było, jak wiónek się utopił, abo jak zgasła świyczka. Mógło to znaczyć, że cosi złego się stanie w żywocie dziołuchy, że pozno synka kierymu bydzie przoć a ón ji ni, abo że dziołucha sie nie wydo a sustanie staróm dziywóm. Mógło to wróżyć aji, że dziołucha zustanie zowitkóm, abo śmierć. 

 

Jako sie hań downij stawiało chałupy

 

Wiela razy se człowiek tak myśli, coby było, jakby starzicy postowali spod dorników a podziwali sie na tyn świat, kiery terazy je. Eszcze tak ze dwacet roków tymu, jak w Małych Kóńczyc ludzie stawiali kupe nowych chałup, to stare ciotki prawiły, że jak były młode, to oto tam pod lasym była jedna chałupa, w kierej miyszkoł taki a taki, a hanej na kopcu były trzi chałupy, a tam na rownym gruncie nie było nic. Nie poradziły tego pojónć, że tela chałup sie stawio. To było dwacet roków tymu. Terazy jak sie człowiek przejedzie na kole po dziedzinie, baji w moju, to widać kansik pod lasym grónta. Jak potym nieskorzi sie tam jedzie w siyrpniu to uż chałupa stoji, a pómału sie do nij wkludzajóm. Wszecko idzie wartko zrobić, bo technika poszła do przodku, a młodzi ludzie każdy chcóm mieć aspóń małóm chałupkym ale swojóm. Kiejsi hań downij, baji za Starej Polski, jak sie postawiło chałupym to potym w nij miyszkało kupa ludzi - starzicy, łojcowie a dziecka ze swojimi dzieckami. Każdy mioł swój kóntek, a dycki jakosi sie poradzili powciskać. W takowej wielkucnej familiji każdy mioł swoji miejsce. Jak dziecka były przeciwne to starka prawili: "każdy wojok na swój kwartyr!", a uż każdy wiedzioł kany mo iść. Potym nieskorzi dziecka zaczły stawiać swoji chałupy. Tatowie dowali kónsek pola dziołusze abo synkowi, coby se postawił swoji. Stawiało sie wtynczas wielkucne chałupy, bo sie prawiło, że bydóm pospołu wszecy miyszkać. Taki chałupy sie stawiało w szejdziesióntych a siedymdziesióntych rokach, poprzednigo wieku. Potym uż sie wszecko zaczło miynić. Młodzi uż nie chcieli miyszkać pospołu z łojcami, bo prawili, że sie mogóm wadzić, a że lepszy bydzie jak póndóm na swoji. Starzi pómogali jako mógli, dowali grejcary, bawili dziecka a baji nie chcieli nic za eletryke, bo przeca młodzi stawiajóm chałupym. Dzisio je podobnie, yny chałupy sie stawio wartko.

Eszcze oto dwacet roków tymu ludzie sie budowali piynć roków. Terazy jak se kiery napyto firme, to chałupa stanie za pół roku. Moja staro ciotka mi prawili, że jak stawiali chałupym a eszcze wtynczas była młodóm dziołuchóm, to malte sie miyszało łopatóm w kajfasie, a cymyntu sie dowało yny kapke, bo go bardzo ani nie lza było dostać. Terazy przijedzie gruszka a betóndeke sie wylywo roz dwa. Tam kany kiejsi była pod lasym jedna chałupa, terazy jich je cało hólica, a jak za trzicet roków ci z tych chałup sie podziwajóm kole siebie, to możne uż lasu nie bydzie a chałup bydzie jak mojiczków na miedzy. Świat sie zmiynio, ludzi przibywo, a każdy chce mieć swoji. Ale dycki nejlepszy je, jak sie idzie do fotrów na łobiod a wnuki ze starzikiym a ze starkóm mogóm kapke pobyć. Bo tak jako sto roków tymu familija je jedna, a dycki jedyn ku drugimu idzie, czy sie miyszko w jednej, abo we trzech chałupach.

 

Dożynki

 

Pómału sie kóńczóm żniwa a zaczynajóm dożynki. Gazdowie uż majóm obili a reż pomłócóne, a słóma je pokostkowano, abo skulano do wielkucnych kulatych beli. Kukurzica eszcze stoji, bo mo czas, ale eszcze miesiónc a jóm bydóm młócić a rzazać na kiszónke. Dycki jak uż widzym, że kómbajny zaczynajóm ramplować, to wiym, że gazdowie jadóm do pola młócić. Kiejsi tak ze trzicet roków tymu, na dziedzinie były yny ze dwa, trzi kómbajny, u wielkich siedloków, abo w "kółku". Jak uż obili było zdrzałe, to trzeja było se kómbajn zamówić, a czakać, kiej przijedzie. To czakani było dość nerwowe, bo gazda s gaździnóm sie dziwali ku niebu, jaki je czas, esi kómbajn przijedzie eszcze przed deszczym, bo yny suche obili lza było młócić. Jak uż kómbajn robił krawal u sómsiada, to Tacik wartko rozkłodali płachtym na trowie, coby kómbajn móg wysuć obili chned jak go wymłócił. Jak uż maszyna przijechała, to była radość a syncy chcieli jechać na kómbajnie, bo to była tako atrakcyj yny ros w roku. Małe dziecka sie boły, bo kómbajn był wielkucny a wyglóndoł jak czyrwióno potwora z bojki, kieróm im Mama czytali wieczór przed spanim. Jak uż łobili było na płachcie, to gadza móg zapłacić kómbajniście, czasym aji mu doł eszcze piwo, abo pół litra. Zorka sie brało do rynki a dziwało sie jaki sóm, esi nie ma miyndzy nimi moc pyrzu abo czy obili to ni ma jako poślod. Dziecka rade góniły boso bo obilu, ale gazda jich przeganioł, coby tego nie rosciepowały. Terazy sie trzeja było śpiychać, coby wszecko skludzić, coby to nie zmokło a nie zawilgło. Jedni mieli maszyne, kiero wioła obili na piyntro, inksi musieli suć obili do miechów a wynoszać na wyrch na plecach, a eszcze inksi mieli wycióngi ze silnikiym, a na linach to wycióngai aji na strych. Potym nieskorzi, trzeja było każdy dziyń po łobilu chodzić boso, coby sie nie zaparziło. Było czasym tak, że w obilu sie naszły chroboki - wołki.

Wszeckich zorek nie zeżrały, ale mógły kupa zniszczyć. Na obili sie dowało jabka a gruszki, bo dłukszy wydzierżały a nie gniły. Chned za kómbajnym trzeja było zamówić prese, kiero przijechała dycki pore dni po młócyniu. Kiejsi sie robiło ze słómy yny kostki, kiere sie na prziczepie swożało do stodoły a ukłodało do sómsieka. Kiery gazda mioł wiyncyj kostek ze słómy, ukłodoł jich na kupe a przikrywoł płachtóm, coby nie zmokły. Jak uż słóma była skludzóno, to gazda móg orać. Jak mioł swój traktór a płóg, to móg se pómału wszecko narychtować, a jak ni mioł, to zaś trzeja było iść do "kółka" a zamówić orani. Starzi ludzie dycki prawili, że jak uż je poorane, to chned bydzie jesiyń.

 

Jesiynny smutek

 

Przidzie ku jesiyni taki czas, kiej uż wszecko s pola je poskludzane, liści ze strómów prawie wszecki pospadowały, a jak godziny sie cofło do zadku, to wieczory sóm długi a chned je ćma. W ty wieczory jak na polu wiater gwizdo a w telewizorze uż ni ma bardzo sie na co dziwać, to człowiek se spómino tych, kierzi umrzili oto terazy, rok tymu, dziesiynć roków, dwacet, trzicet... Czym człowiek starszy, to se poradzi spómnieć wiyncyj tych ludzi a jakosi mu je ku tej śmierci bliżyj. Bo jak prawiła moja staro ciotka Malka: "wszecy pójdymy pod dornik, a żodyn tukej nie bydzie sóndnymu dniu trómbił". Tak ze dwacet roków tymu jak se ty stare ciotki siadły u nas w kuchyni na Podlesiu, to spóminały oto tego gazde zza lasa, kiery umrził na spaniu. Tóm babe s kopca, kiero była jak hól, wielko, zdrowo a naroz sie obaliła, a uż sie nie spamiyntała, ani jak jóm wziyni do szpitola. Tego pijoka ze sztreki, co go rak zeżroł, a tamtego panoczka, kiery nigdy nie kurził, nigdy nie pił a też do trzech miesiyncy sie stracił. Cały wieczór tak poradziły siedzieć a wyrzóndzać, bo tela tych kamratów a przocieli było do spóminanio. A co jedyn rok to jich było wiyncyj, że pómału wieczora chybiało, a trzeja było ty stare ciotki pytać aż uż kóńczóm, a idóm se krajuszkiym ku chałupie. Potym uż ani starych ciotek nie było, ani starki ani starzika, ale zaś było o czym wyrzóndzać, bo my se s Mamóm spóminali ty ciotki, jak do nas chodziły, jako czasym była sranda, jako poradziły o tych starych hań downych czasach rozprowiać. Był eszcze starzik a starka, kierzi pod kóniec żywota miyszkali u nas. Przez lato chodzili po zogrodzie a cały dziyń cosik kole chałupy porobiali, ale jak uż było ku jesiyni, a prziszły ty długi wieczory, to jak my se siedli w izbie, nie trzeja było radija ani telewizora - tela było spóminanio. Ta jesiyń to je taki magiczny czas, kiej człowiek zaczyno wierzić w duchy. Jak wiater buchnie do okna, abo jak cosi zaszkrobie za szafóm, to człowiek sie zaroz po głowie szkrobie, bo nie wiy co to na isto je. Jak żech był mały, to starzik mi prawił, że w ty dni na Wszeckich Świyntych a Zaduszki duchy tych, kierzi umrzili radzi chodzóm po świecie, a wracajóm sie spadki tak, kaj miyszkali. Szkoda, że yny ros w roku tak spóminómy tych, co poumiyrali. Taki Zaduszki by miały być cały rok, bo przeca ci, kierzi leżóm na kierchowie by mieli leżeć aji u nas w sercu. Łogiyń, kiery sie poli na grobie, mioł by sie polić aji w naszej pamiynci. Coros my sóm starsi, coros wiyncyj przocieli a kamratów spóminómy, a czym wiyncyj jich bydzie do spóminanio, tym bliżyj bydymy tego dornika, o kierym prawiła ciotka Malka. Wycióngcie stare fotografije, siednijcie se w izbie, a pokożcie dzieckóm tych kierych uż ni ma miyndzy nami. Jak my nie bydymy spóminać a pamiyntać o naszych łojcach, starzikach a prastarzikach, to o nas też może Świat chned zapómnieć.

 

Godni Świynta hań downij

 

Jak eszcze nie było na Cieszynskij Ziymi krześcijaństwa, to kiejsi hań downij nasi prałojcowie miasto Świónt Bożego Narodzynio łobchodzili Godni Świynta. Tymu do dzisia eszcze baji na Cieszyńskij Ziymi sie prawi Godni Świynta na Boże Narodzyni. Słowianie prawili na rok - god, tóż tymu nazywali tych pore dni Godnimi Świyntami. Kiejsi ludzie wierzili, że dwacatego sztwortego grudnia sie rodzi nowe słóńce - Swaróg, a stare umiyro. To nowe słóńce robiło, że dziyń był coros długszy, a noc krótszo. Zaczynoł sie Nowy God - Rok. Gody sie świyntowało dwanoście dni, aż do szóstego stycznia, a na każdy wieczór sie prawiło, że je świynty. Na Gody sie nie śmiało nic robić. Jak gdo sie chycił jaki roboty, to to była zło wróżba, a mógło prziść do takiji chałupy nieszczynści. W Gody trzeja było chodzić na nawszczywe do przocieli, do familije, a śpiywało sie starucne pieśniczki. Trzeja było balandrować, jeść a śpiywać, bo słóńce sie narodziło, a było coros bliżyj do wiosny, a ciepłych dni. Ludzie sie dziwali każdy dziyń jaki je czas na polu, a podle tego wiedzieli, jako bydzie przes dwanoście miesiyncy. Wierzili aji, że w tych dniach, ci kierzi umrzili, wracajóm sie na ziymie, tóż polili fojery na kierchowach, coby umrzikóm było ciepło, a coby naszli po ćmoku ceste do chałupy.

Na Cieszyńskij Ziymi sie wieszało pod powołym podłażniczke - ustrojónóm gałynź smreka abo sosny. Gaździny cisły siano abo słóme pod łobrus na stole, a potym sie wycióngało słómki a s nich sie wróżyło, jaki bydzie prziszły rok. Gazda stawioł w kóncie piyrszy snopek słómy, kiery zwióz s pola - Diduch. Ozdobiało sie go łorzechami, jabkami, drzewianymi ptoszkami, a figurkami s ciasta. Tyn snopek sie niechało do wiosny, a zorka, kiere s niego spadły gazda sioł jako piyrsze. Po chałupach sie chodziło z małóm figurkóm - symbolizowała óna słóńce, kiere sie urodziło. Śpiywało sie przi tym pieśniczki gazdowi a gażdzinej, coby sie darziło na cały rok. Gody kóńczył Szczodry Dziyń. Wieczór cało familija a służba, siodała do stołu. Jadło sie Sójki - pierogi s kapusty, kaszy a buraków, a Szczodroki - syte placki z biołej mółki. Dzieckóm sie dowało orzechy, coby były zdrowe a silne, a jabka, coby jich nie bolało w karku. Trzeja było sie fest najeść, coby dać siłe słóńcu, kiere sie rodzi, a wojuje ze ćmokiym. Gazdowie wierzili, że umrzici wyrzóndzajóm ze zwierzyntami, a óny mówióm s ludziami, tóż dycki w Szczodry Dziyń chodzowali do chywa a do masztali a słuchali, czy kóń, abo krowa nie bydóm rzóndzić.

 

Jeszcze ros Wóm życzym Wiesiołych Godnich Świónt!

 

Sztyrycatka

 

Przidzie w żywocie człowieka, taki dziyn, że stanie rano, podziwo sie do kalyndorza, czasym se eszcze weźnie bryle, a wyczyto, że dzisio mo geburstag. Jak mu je trzicet sześć, abo trzicet dziewiynć, to eszcze pół biydy, ale jak se wszymnie, że mu je sztyrycet, to uż sie podropie po głowie, a pomyśli se, że kónsek żywota je uż za nim. Tak je aji sy mnóm. Roczka nie pamiyntóm, jak mi było piynć roków, to sie mi zdało, że każdy rok trwo wieki. Potym jak żech zaczón chodzić do przedszkola a do szkoły, a rechtorzi mie nauczyli rachować, to żech pisoł w zeszycie na każdy geburstag a każde miano, wiela mi je: siedym, osim, dziesiynć. Dziesiynć roków to były taki kulate urodziny, pamiyntóm żech dostoł jakisi bawidła, kiere było wtynczas ciynżko dostać w magacynie, bo to eszcze było za kómuny. Potym mi było jedynost, dwanost, skóńczyłech szkołe podstawowóm a poszełech sie uczyć do Cieszyna. Pamiyntóm, że mi Mama a Tacik prawli: tego nie śmisz, tamtego sie nie chytej, s tamtym kamratym ani nie wyrzóndzej, bo kurzi a pije. Jak mi było szesnost, siedymnost, to żech w kalyndorzu szkyrtoł dni, a rachowołech wiela mi chybio do osimnostki. Jak mi było osimnost, to żech se myśloł, że chyciłech Pón Bóczka za nogi. Dostołech dowód osobisty, mógłech se chodzić a jeżdzić kany żech chcioł, ale ujec mi fórt prawił, że mature muszym napisać, że to je okno na świat. Tóż żech jóm napisoł, na studia do Cieszyna żech sie dostoł i zaś w kalyndorzu żech zaczón pisać a szkyrtać wiela mi chybio do dwacatki.

Dwacatka to je magiczno liczba, człowiek se myśli, że uż kupa w żywocie przeżył a widzioł, a że je chytry jak radijo. Pore roków zajś przeszło, skóńczyłech studia, było mi piynć a dwacet a kansik w pudle żech naszoł kalyndorz w kierym żech kiejsi szkyrtoł dni do osimnostki. Od tego dnia, żech zaczón rachować dni ale jakosi wolno mi to szło. Potym za rok żech sie ożynił a ze zaczóntku czas stoł w miejscu ale po poru rokach my se s babóm zaczli rachować roki ale do zadku. Dziecka sie rodziły, rosnóm, a człowiek sie stowo coros starszy. Synkowi bydzie za chwile dziesiynć, za pore roków przikludzi do chałupy galanke, a jo sie pocieszóm, tym, że jak mi bydzie pindziesiónt to bydym przeżywoł drugóm młodość. Jutro mi bydzie sztyrycet. Dziwóm sie na mój żywot a widzym, oto tam, jak żech był mały, jak żech sie ku Mamie cis, a óna mie przitulała, widzym Ojca jak mu siedzym na kolanach, widzym wszeckich tych co eszcze sóm, a aji tych kierych uż sy mnóm ni ma. Wszecy prawili: dowej pozór, bo jak Ci bydzie sztyrycet to potym to uż poleci s kopca. A jo chcym, coby teraz czas kapke zwolnił, coby ty godziny tak pómału cykały. Byle by zdrowi było, a wszecko inksze samo przidzie.  Sztyrycatka to je nowy etap w żywobyciu, jedni sie go bojóm, a inksi ani nie chcóm pamiyntać że prziszła. Posłuchejcie kamraci s rocznika siedym dziewiynć, jak uż przidzie tyn dziyń, to stóncie jako dycki, a czakejcie co sie stanie. To bydzie nastympny fajnacki etap we waszym żywocie...

 

Słowo o Polokach na Zaolziu

 

Historyja, kieróm Wóm łopowiym je prowdziwo, a wszecko sie zaczło ganc sto dziesiynć roków tymu w Trzińcu, eszcze za Austryje. Miyszkoł tam synek, kierymu było na miano Jónek. Było mu siedymnost, a miyszkoł tam hanej na kopcu, s kierego było widać Lysznóm a kónsek Goleszowa. Choć mu nie było ani osimnost, to uż robiuł we Werku, tak jak jego foter. Starzik robili cały żywot na gróncie, ale jak postawili Werk, to kupa chłopów tam zaczło robić, bo dostowali lepsze grejcary, a na gróncie robili ale uż miyni, bo ni mieli tela czasu. Tóż Jónek też byl bańkorzym, a robiuł łod rana do wieczora przi piecu. Wtynczas nie było granic ani wojoków, kierzi jich wachujóm, a ludzie chodzowali s jednej dziedziny do drugij bes papiórów. Jónek mioł kamrata w Goleszowie, Karola, kiery też robił we Werku, a czasym go broł na muzyki do swoji dziedziny. Jónek musioł dować pozór, coby mu syncy goleszowscy nie wyfackali, bo był s inkszej dziedziny, ale wtynczas żodyn nie prawił, że kiery je s Czech abo s Polski. Od Ostrawy po Biylsko, wszecy rzóndzili po naszymu, bo to było Ksiynstwo Cieszyński, a ludzie mieli nad sobóm świyntego cysorza s Wiydnia - Franca Jozefa. Mógli czytać a pisać po polsku, były polski gazety, Wanielicy skludzili tukej Biblije po polsku a kupe ksiónżek, tóż ludzie czytali. Dziecka we szkole sie uczyli nejprzód po nimiecku a pote, po polsku, ale kupa s nich pisało jako słyszało - po naszymu. Jónek też poradził po nimiecku wyrzóndzać, a aji musioł, bo we werku główny majster to był Rakuszan. Jak s Karolym ros szli na muzyke przi sobocie, to sie mu spodobała dziołucha s Goleszowa - Zofija. Pore razy zatańcowali, potym eszcze pore razy pospołu na muzyce balandrowali, a zaczli se przoć. Tak przeszły sztyry roki. W szternostym roku, zaczła sie wojna, tóż Jónek poszoł na asynt, do wojska służyć pod cysorzym. Za dwa roki prziszoł s fróntu, a chned poszoł do Zofije, kiero na niego uż długo czakała. Ojcowie Jónka też sie wybrali do Goleszowa na smowy, dorzóndzić wiano, a jak Jónkowi było dwacet trzi roki to sie ożyniuł ze Zofijóm. Musioł jednako odsłużyć eszcze dwa roki ale go puścili, bo Zofija zustała nie sama. Młodzi miyszkali w chalupie s fotrami Jónka we Trzincu. Rok przed kóńcym wojny, urodził sie jim synek - kierymu dali na miano Jozef. Wojna sie skóńczyła, wszecy sie radowali, ale nad Olzóm przibywało wojoków - polskich po jednej strónie a czeskich po drugij. Za dwa roki ponabijali palików a tabule a zakozali przechodzić s Trzińca do Goleszowa. Cieszyn też przerzazali na poły, a ludzie sie dropali po czapani, co sie robi.

Naroz tustelocy w Trzińcu a w inkszych miastach a dziedzinach dostali czeski papióry, a mieli w nich napisane, że sóm Czechami. Zaolzianie sie jednako nie chcieli dać, pozakłodali polski szkoły, fórt chcieli mieć polski miana, ale to sie władzy moc nie podobało. Jónek ze Zofijóm jak chcieli iść do jeji fotrów to musieli se na becyrku wyrobić papióry. Mijały roki, Jozef potym mioł swoji dziecka, Zofija s Jónkiym sie zestarzili, ale wszecy wiedzieli, że tam za miedzóm, za palikami, za tymi tabulkami je jejich familija. W Goleszowie też ludzie wiedzieli, że oto tam za kopcym, za graniców miyszkajóm Polocy. Potym prziszła eszcze inkszo władza, kiero chciała tóm polskość w Zaolzianach uż ganc zabić, ale óni zajś sie nie dali. Fórt mieli swoji szkoły, sbiyrali sie do kupy w PZKO a w Kóngresie Poloków a krzewili tóm polskość tam za Olzóm. Tak je do dzisia. Jozefa, Karola a Zofije uż ni ma, ale żyjóm ich wnuki a prawnuki, kiere fórt rzóndzóm po naszymu a majóm polski miana. Óni nie sóm żodnóm Polónióm, jak sie kómusikej kiejsi uzdało, óni sóm Polokami, kierzi tam miyszkali stówki roków. Chwała Wóm za to tustelocy - Polocy ze Zaolzio, że fórt mocie Polske w sercach. Kupe jeżdżym po Cieszyńskij Ziymi za Olzóm, a jak yny sie spotykóm s Wami to wiydźcie, że móm do Was wielki szacunek, że poradzicie fórt rzóndzić po naszymu a po polsku, a że ta naszo cieszyńsko rzecz za Olzóm sie fórt twardo dzierży. Pamiyntejmy o Polokach tam za kopcym, óni tam sóm byli a bydóm... 

 

Dziyń Paniczek

 

Dycki były a sóm kole nas, matki, baby, starki, ciotki. Dzisio jim kupiymy kwiotek, abo czekulade, pozwiymy jich na kawe, abo na łobiod do gospody, ale tak by miało być fórt, trzista szejdziesiónt dni, dokoła, bo baby snoci uż taki sóm, że potrzebujóm, coby jim chłopi nadskakowali, ale czy tak je na isto? Jako to było kiejsi? Nó, kiejsi hań downij paniczki dostowały kwiotek yny ros za czas, baji jak sie wydowały, jak urodziły, abo jak uż wydzierżały s jednym chłopym baji trzicet roków. Ty co miały chłopa, kiery kapke mioł rozumu pod czopkóm, to dostowały kwiotek aji z nienazdanio. Oto szoł chłop s pola, uwidzioł szumne kwiotki na miedzy, utargoł jich a prziniós babie, czasym ji doł pusy, a óna s tego miała radość, s tego kwiotka s miedzy, bo wiedziała że ji chłop przeje. Byli aji tacy chłopi, że wlyżli kómusikej do zogródki, baji starej ciotce, utargali kwiotek, a przinióśli babie a aji starej ciotce, a ta była tak rada, że se nie wszymła, że ji chybi cosi w zogródce, bo stary ujec ji nigdy nic nie prziniós ani s miedzy.

Dziepro potym jakich sto roków tymu, ósmego marca, gdosi zapisoł w kalyndorzu Dziyń Paniczek. Od tego czasu chłopi uż sie musieli barży starać. Byli takowi, kierzi fórt targali kwiotki na miedzy, abo chodzili na złodziejke do zogródki, ale coroz czynścij kwiotki szło kupić od tych co jich sadzili w zogródkach a pote sprzedowali. W kónzumie szło kupić czekulady, a aji inksze wieca, kiere baby majóm rade. Czy to był kwiotek s miedzy, czy z zogródki, czekulada z kónzumu, abo inkszo fikuśno wiec, dycki paniczki były rade że sie na nich pamiynto. A co by było, kiej by sie jim kupowało kwiotki, abo inksze prezynta każdy dziyń? Chned by sie jim to zbrzidło, a po miesióncu by nas chłopów pytały, aż uż nie gupnymy. Stary ujec mi dycki prawili, że ros za tydziyń ni, ale ros za miesiónc, baji przi wypłacie trzeja paniczce cosi kupić, abo jóm pozwać na kawe, abo na obiod do gospody. O tych pore grejcarów Was nie ubydzie a uwidzicie, jak bydóm rade, a co potym wieczór bydzie... Wszeckim paniczkóm, w jejich świynto wszecko co nejlepsze, zdrowio, coby Was chłopi posłuchali, dziecka nie nasrowały, a cobyście miały fórt wyśmiote gymby.

 

Filmy a seryjale po naszymu:

 

Szybcy i wściekli - Wartcy a dziwocy

Wzgórza mają oczy - Kopce majóm blyszcze

Rambo - Jónek s flintóm

Pociąg z forsą - Cug s grejcarami

Ojciec Chrzestny - Potek

Piękny umysł - Szumny rozum

Zapach kobiety - jako wónio paniczka

Chwyć mnie, jeśli potrafisz - Chyć mie, jesi poradzisz

Batman - Gacopiyr

Jestem Bogiem - Jeżech Pónbóczkiym

12 Małp - Dwanost opic

Fighter - Bijok

Okręt - Szyf

Znachor - Maściczkorz

Za garść dolarów - Za howiónsło grejcarów

Gnijąca panna młoda - Skrymbiało młoducha

Wesele - Wiesieli

Nie lubię poniedziałku - Ni móm rod pyndziałku

Lokator - Kwartyrnik

Szklana pułapka - Szklano paść

Bylismy żołnierzami - Bylimy wojokami

Tato - Foter

Chłopaki nie płaczą - Syncy nie beczóm

Dzień świra - Dziyń waryjota

Zezowate szczęście - Świdrate szczynści

Kevin sam w domu - Kevin sóm dóma

Daleko od szosy - Hań łod cesty

Drogówka - Policajci na cestach

Faceci w czerni - Panoczkowie po czornu

I kto to mówi - Toż, gdo to prawi

Jaś fasola - Jónek Fazol

Lejdis - Paniczki

Lekarze - Dochtorzi

List w butelce - Pismo we flaszce

Lokatorzy - Kwartyrnicy

Naga broń - Sago flinta

Nie kłam kochanie - Nie cygóń roztomiły

Nic śmiesznego - Żodno sranda

Piorun - Hróm

Plebania - Fara

Pociąg - Cug

Polskie drogi - Polski cesty

Prawdziwe kłamstwa - Prowdziwe cygaństwa

Brzydula - Szpatno

Przepis na życie - Recepis na żywot

Przyjaciel wesołego diabła - Kamrat szkowroźnego czechmóna

W głowie się nie mieści - To rozum nie biere

Dzieci kukurydzy - Dziecka s kukurzice

To ja złodziej - To jo szkłóda

 

Zajónc, barón a kurczok

 

Zajónc prziszoł ku barónowi a prawi:

- Nie wiysz kany je kurczok, tyn s kierym żech łóńskigo roku na jor wyrzóndzoł?

- Na ni, kurczoków, żech uż downo nie widzioł, łóńskigo roku na wiosne małe kurzynta góniły po placu, to se spóminóm,

- Mosz recht, neprzód były wajca, potym kwuczka na nich siadła a wylyngły sie taki żółte małe podciepy,

- Nejprzód ty wajca skónsik sie wziyny, myślym że ło tym cosi może wiedzieć Kokot.

Kokot mało kiej s kim wyrzóndzoł. Chodziuł yny po placu a pioł, ros na ziymi a ros na grzyndzie, zoleżało na tym, jaki bydzie czas. Jednako terazy, jak uwidzioł zajónca s barónym, tóż ku nim prziszoł a prawi:

- Nie chcym Wóm nic prawić, ale na wajcach, sie na ozajst nie znocie.

Barón sie poszkroboł racióm po czepani a prawi:

 - Kokocie, tóż wyrzóndzej, posłuchómy...

Kokot zapioł, podziwoł sie ku niebu jaki bydzie czas, a prawi:

- Zima uż  przeszła, a mómy jor. Wszecko sie zielyni, budzi do życio, ludzie tymu prawióm Wielkanoc. Nie wiym ganc co to znaczy, ale isto to je jakisi jejich świynto, w kierym sie wszecko rodzi do życio. Aspón se tak myślym, bo dycki gaździno nasadzi kure na wajcach, a za pore tydni sie klujóm małe kurzynta. Wtynczas tych wajec gaździno biere moc a potym jich jeji cery szumnie malujóm na rostomajte barwy a poski. Bieróm aji ty wajca do kościoła, s wórsztym s buchtóm, a farorz to kropi śwyntóm wodóm, a potym w niedzielym to jedzóm rano, a gor ty wajca, bo prawióm, że wajco to je znak życio.

Barón sie zaś poszkroboł po łepie a prawi:

 - Wiysz jo żech widzioł, jak gażdzino piykła takóm buchte, kiero była ganc podobno do mnie.

- A kaj żeś to widzioł, był żeś w kuchyni? zawrzeszczoł zajónc.

- Na ni, w kuchyni żech nie był, ale łokno je tam tak nisko, że poradzym do niego łeb wrazić, a chned wszecko widzym.

Kokot zaś zapioł, zatrzepoł skrzidłami a prawi:

- Tóż Ci rzeknym, czymu żeś je taki zocny. Jeżeś symbolym Jezusa, takigo Boga, kiery we Wielkanoc umiyro a zajś sie rodzi.

Jo tego moc nie poradzym pojónć ale taki to je. Słyszołech, jak gazda prawił cosi o Baranku Bożym. Wiysz co, nejlepszy bydzie, jak wrazisz łeb do kuchyni a posłuchosz, co sie tam we Wielkanoc wyrzóndzo.

Na zajonca prziszły nerwy a prawi:

- Tóż posłuchejce, a jo żech widzioł, jak cery gaździnej łóńskigo roku w koszu niósły taki zajónce s czekulady, miały uszy a gymbe ganc jak jo. Kapke żech sie wylynkoł, bo myślołech, że to sóm moji dziecka, ale przeca óny wtynczas spały w trowie. Co to mógło być?

Terazy barón odewrził gymbe a prawi:

- We Wielkanoc zajónce sie piecze, bo żech widzioł taki fajnie wypieczóne, a wóniały, że ganc sie mi jich chciało...

- Jezeryna, to ludzie nas piekóm a potym jedzóm w te wielkóm noc, czy jako sie to nazywo?

- Ni, waryjocie. Prawi barón. To były taki buchty, kiere wyglóndały jak zajónce, ale możne, że to były króliki, ganc nie wiym.

- Ale wiycie, co je fajne we Wielkanoc? prawi kokot. Że my sóm nejważniejsi, bo kany sie nie podziwocie, tam uwidzicie baróna, kokota, kurzynta lebo zajónca. Moja uż siedzi na wajcach, a chned sie ulyngnóm kurzynta, a s nich urosnóm kurczoki a s kurczoków kury a kokoty. Nó a zajóncu, kurczok s kierym, żeś wyrzóndzoł łóńskigo roku to je jo. Widzisz taki to je, że sie rodzymy, potym rosnymy a na kóniec umiyrómy. Każdy rok sie kurzynta klujóm s wajec, a każdy rok je Wielkanoc, ale ludzie wierzóm, że nejprzód cosi musi umrzić, coby sie potym na nowo urodzić.

Barón ze zajóncym sie yny na siebie podziwali, co tyn kokot drziszcze. Tak se ty zwierzynta powyrzóndzały, a to ganc we Wielki Pióntek. Potym prziszła sobota a Wielkanoc, po nij Pyndziałek, na kiery prawióm śmiergust. Ros za rok ty trzi zwierzynta sóm zocne, ale isto yny kokot wiy, co to wajco znaczy, że to je nowe życi. Fórt mu to jednako w głowie nie siedzi, że cosi umiyro a potym chned ożywo.

Kokot nie wiy, bo nie musi, ale my wiymy, że Wielkanoc to je nejprzód śmierć a potym nowe życi, bo Jezus powstoł z mortwych.

 Wiesiołego Alleluja, Bożego błogosławiyństwa Wóm życzym, cobyście kapke miyni jedli, a kapeczke wincyj pomyśleli, co ty świynta znaczóm, bo kokot, barón a zajónc uż isto wiedzóm...

 

Cebula

 

Lyki s aptyki sóm coros drogsze, antybiotyki nie sóm moc fajne na strzewa, tóż co miasto nich używać?

Podziwejcie sie za łokno do zogródki a na miedze, styknie wykopać abo utragać jakómsik zieline, jak żeście sóm nimocni. 

Dzisio kapke o cebuli. Nejlepszo je tako, kieróm sie styrko do ziymi we sztwortym miesióncu a targo na jesiyń, baji w dziesióntym. Tak mi aspóń prawiła starka. Nejlepszy se jóm zasadzić do pognojónej grzóndki, bo pruszek ni ma moc dobry, sami wiycie, że to je sama chemija. Jak sie jóm uż wytargo na jesiyń, to jóm wsujcie do kosza, coby miała luft, a wydzierży do wiosny. Kupa sie wyrzóndzo o oczyszczyniu organizmu, sóm jakisi flostry, kiere sie lepi na szłapy, a stare ciotki dycki prawiły: "chcesz być zdrowy, to se wroź cebule do fusekli". Jako sie to robi? Trzeja ukroć dwa flostry cebuli, każdy wrazić do fusekli a legnóć spać. Cebula wycióngnie szpatne wieca z organizmu, a Wy sie bydziecie czuć ganc lepszy. A jak kómu szłapy smerdziały, to uż nie bydóm. Cebula to je aji jarzina prociw kuckaniu. Trzeja jóm pokrónżać, zasuć cukrym, a dać do ciepłego. Rano bydziecie mieć syrop na kuckani. Jak kiery mo ryme, a nie poradzi dychać, to cebula zaś sie przido. Pokrónżejcie nożym cebulym a dejcie na plaski talyrz. Niechejcie to kole legiera, a rano jak staniecie bydzie sie Wóm lepszy dychać. Cebula zebiere s luftu wszecki szpatne wieca, czyrwióno bydzie lepszy płynyć w żyłach, a aji serce Wóm podziynkuje. Jak cebula sie srobi brónzowo, to jóm wyciepcie a nakrónżejcie świyżej. Bydzie w izbie nióm wóniać, ale styknie odewrzić okno a przeluftować. Tako cebula pokroto na talyrzu, to je naturalny filter luftu, a nie trzeja kupować eletrycznych, kiere yny eletryke żeróm, a esi fungujóm, to żodyn nie wiy. Jak sie warzi polywke, piecze miynso, abo aji robi wajecznice, to wciepcie do jodła pokrónżanóm cebule. Uwarzóno, abo upieczóno też je dobro, bo strzewa jóm potrzebujóm. Jak gdosi ni mo zogródki, bo miyszko w mieście, to cebule kupi u gospodorza abo w magacynie s jarzinami. Za kilo cebule zapłaci pore złotych a za lyki czasym aji stówke...  

 

Knobloch - czosnek

 

Lyki s aptyki sóm coros drogsze, antybiotyki nie sóm moc fajne na strzewa, tóż co miasto nich używać? Podziwejcie sie za łokno do zogródki a na miedze, styknie wykopać abo utragać jakómsik zieline, jak żeście sóm nimocni.

 

Knobloch to je zielina, na kieróm ponikierzi prawióm czosnek. Kiejsi hań downij każdo gaździno go miała w zogródce, bo wiedziała, że jak przidzie jesiyń a zima to bydzie trzeja go ze szpajski wycióngnyć. Wieszało sie go w stodole, na strychu, abo baji w kumorze, bo wydzierżoł długo, ale musioł mieć luft. Knobloch sie przido gor, wtynczas jak kogo w karku zaszkrobie, abo zacznie kichać. Jako sie go używo? Jak mocie ryme a zaczynocie kichać, to uż trzeja sie zaczónć lyczyć, coby nie prziszło co gorszego. Wycióngcie szmolec abo masło, obiercie knobloch, spuczcie dwa, trzi zómbki nożym abo wyciskarkóm, a wymiyszejcie go s tym fetym. Potym pomazejcie tym chlyb. Możecie popijać czyrwónym barszczym, baji takim s pruszku. Knobloch szczypie w gymbie, ale wyganio bakteryje, wirusy, a gdo mioł zatkany nos, to sie mu bydzie lepszy dychać. Jak was boli w karku, to styknie obrać jedyn zómbek a cyckać dwacet minut. Knobloch sie dowo aji do jodła, baji jak smażicie miynso s babucia, to dobrze je wciepać pore zómbków, abo aji jak warzicie polywke s owiynzigo miynsa. Taki knobloch jak sie upiecze, abo uwarzi smakuje lepszy jako surowy, choć uż ni mo tela tych wiecy, kiere lyczóm. Knobloch je dobry aji na serce, bo obniżo ciśniyni a czyści żyły, coby czyrwióno lepszy płynyła. Dycki, jak jycie cosi s miynsa, wórszt, abo baji leberka, to se obiercie dwa, trzi zómbki a przegryzejcie. Moja starka prawili, że jak boli w uchu, to trzeja se styrczyć jedyn zómbek knoblocha na pore minut. jak Wóm je źle, sóm żeście przeżrani, abo we strzewach mocie chroboki, to knobloch zajś sie przido, bo bydzie sie wóm lepszy trowić a chrobok zdechnie. Na jasiyń a na zime, dobrze mieć syrop na grype. Narychtujcie dwa, trzi zómbki knoblocha, trzi cytróny, szejść łyżek miodu łod pszczelorza a szklónke wody. Knobloch trzeja spuczyć, cytróny też coby wypuczyć s nich sok a miyszómy wszecko s miodym. Fórt dolywómy wody a jak sie wszecko wymiyszo, to trzeja to postawić tam, kany nie ma światła baji do szpajski na dwacet sztyry godziny. Potym to wlywómy do ćmawej flaszki - przido sie jak gdosi zacznie kichać, abo charczeć. A jak Wóm smerdzi s gymby, a potrzebujecie zajechać kansik do urzyndu bo se pogryźcie zielóne pietruzieli - starka prawili, że pómogo...  

 

Pokrziwa

 

Lyki s aptyki sóm coros drogsze, antybiotyki nie sóm moc fajne na strzewa, tóż co miasto nich używać? Podziwejcie sie za łokno do zogródki a na miedze, styknie wykopać abo utragać jakómsik zieline, jak żeście sóm nimocni.

 

Eszcze jako mały chłapiec pamiyntóm, że starzik targoł pokrziwy a styrkoł se jich za posek, bo prawił, że mu to pómogo na boleści w krziżu, a starka jak miała rewme, to se pokrziwami obkłodała nogi. Jak żech sie nimi spolił jako dziecko, to było kupa krawalu, bo to nie było nic fajnego, ale Mama mi dycki prawili, że to je na zdrowi. Kiejsi hań downij sie s pokrziwy warziło polywke, a dowało sie jóm trusiokóm, lebo kurczokóm, baji jak pszkały, coby sie jim wypucowały hyrtónie. Ponikierzi świyże pokrziwy dowajóm do jodła, baji do sałatek. Moja starka dycki targali świyże pokrziwy na miedzy, wiónzali jóm porwozym a wieszali we szpajsce, abo na bóntramie, coby obeschła. Potym na jesiyń a w zimie warzili s tych suchych liści tej, kiery był dobry prociw rymie a inkszym nimocóm. Taki tej był dobry baji jak gdosi mioł kamiynie na nyrkach, bo czynścij chodził do ustympu a kamiynie poradził wyjscać, jak kómu zabyło szpatnie, bo pojod kupa masnego, abo jak gdosi  mioł laksyrke. Pokrziwe sie warziło aji chned jak sie jóm utargało. Stykło jóm wciepać do wrzawej wody a powarzić. Gdo chce mieć pieknóm skóre, to by mioł taki tej pić, bo pokrziwa pucuje czyrwiónóm. Miały by go pić paniczki a dziołuchy, kiere chcóm mieć szumne włosy a pazury. Na co kupować drogi maści a tabletki, jak styknie se pokrziw natargać a uwarzić. Musicie jednako dować pozór, coby teju s pokrziw nie pić za kupe - nejwyżyj sztyry szklónki na dziyń. Nejlepsze sóm snoci ty, kiere sie utargo w moju.

 

Stare Ciotki s Czech

 

Mój starzik sie urodziuł w Łazach kole Orłowej eszcze za Austryje, we familiji hawiyrza. Potym nieskorzi dziepro sie przekludzili do Małych Kóńczyc, na Podlesi. Prawie wszystki jego siostry se wziyny chłopów ze Zaolzio, a tam sie przekludziły. S poczóntku, za Starej Polski jak jedyn do drugigo chcioł zónść abo zajechać, to yny stykło wojokowi na granicy pokozać papiór a ón puszczoł a ani sie bardzo nie dziwoł do taszki. Wiyncyj sie chodziło jako jeżdżiło, bo ty stare ciotki miyszkały oto we Frysztocie, w Karwinie, a Pietrowicach, tóż ganc blisko. Potym nieskorzi, jak prziszli kómuniści, to granice durch zawrzili, a jak sie starzik chcioł wybrać do Czech, to musioł w becyrku se wyrobić papióry, abo ciotki musiały mu posłać zaproszyni. Na granicy wojocy sznupali po taszkach, tóż nie lza było bardzo nic przeniyść. Ale ludzie byli chytrzejsi, jako czyrwóno władza. Baji jedna ciotka, kiero miyszkała w Małych Kóńczyc, dycki rada sie pieknie łoblykała, tóż chodziła ku siostróm, a potym do obchodu s lóntami a bótkami. Ale tam szła w starych lóntach a dziurawych bótkach, kiere w Czechach wyciepała, a spadki prziszła jako szumno, wypyrczóno paniczka. Była kapke hrubszo, bo  miała na sobie trzi swetry, dwie koszule a dwa mantle. Jak sie chciało w taszkach przeniyść jakisi jodło, to też ludzie naszli sposób. W aucie czy w cugu, stykło wycióngnóć tworużki, kiere tak smerdziały, że wojocy yny s daleka sie dziwali na paszport a yny kiwali rynkami, coby jechać. Nejwiynkszo sranda była jak ciotki chciały przijechać do Polski na wiesieli. Było jich s chłopami a s dzieckami tela, że do auta by nie wlyźli, a autobus był za drogi, coby go wynajónć, tóż ujec wymyślił, że weźnie mały traktorek s prziczepóm, a jakosi ty ciotki na wiesieli prziwiezie. Każdo se zebrała jedyn stołek, siadła se na nim na prziczepie a tak jechały s chłopami a s dzieckami do Polski. Wojocy jich ani nie kóntrolowali, bo to było fest srandowne: chłop s brodóm jedzie traktorym a na prziczepie na stołkach siedzóm szumne paniczki... Jako jechali spadki, tego nie wiym, isto zaś pytali ujca. Dzisio uż starych ciotek ni ma, ale kansik na Zaolziu żyjóm jejich dziecka a wnuki, możne uż aji prawnuki. Wojoków też na granicy ni ma, ale dycki jak żech je w Karwinie abo w Pietrowicach, to widzym ciotki, jak ze starzikiym szpacyrujóm po miedzy, a wyrzóndzajóm jako je s tej a s tamtej stróny Olzy. Rodzili sie w jednym świecie, ale umiyrali uż każdy w inkszym...

 

Piszym jako słyszym

 

Moja Starka Zofija, kiero by terazy uż miała wiyncyj jako sto roków, dycki mi prawiła, że trzeja pisać jako sie słyszy. Pamiyntóm, że jak żech do nij jeżdził, kiejsi hań downij, to wszyndzi w zeszytach, miała popisane kómu pojczała wiela grejcarów, kiej gdo mo miano, a kiej mo iść do dochtora. Wtynczas żech sie uczył uż po polsku pisać a czytać, tóż cosi mi nie pasowało, w tym co stareczka mieli napisane. Spytołech sie ji: "Starko, a czymu piszecie po naszymu, a nie po polsku?" Starka sie na mnie szpatnie podziwała, a prawi: "Dyć to je po polsku, a jo piszym jako rzóndzym. Dziepro potym nieskorzij, żech srozumioł, że starzi ludzie, kierzi eszcze sie uczyli za "Starej Polski", a mieli skóńczóne szejść klas, pisali tak, jako wyrzóndzali na każdo, a dlo nich to było pisani po polsku. Jakby Rej abo Kochanowski stanyli s grobu, to by se moji starce podali rynce, bo cieszyńsko rzecz, je podobno do jynzyka polskigo, kierym óni wyrzóndzali. Starka nie pisali wierszy, ale pisali ważne wieca, baji:"Jo Zofija żech pojczała Helynce tela a tela grejcarów", "Dwacatego sztwortego marca idym do dochtora, tego łod serca" "Móm do kóńca tydnia oddać Maryjce tóm maszynke na miynso""Mój, mo do kóńca miesiónca se wykupić lyki na kuckani" To co óna pisała, a jako pisała, to były przeogrómnie ważne wieca, kiere musiała srobić a załatwić. Pisała aji za mojigo starzika, kiery fórt ksiónżki czytoł, a potrzebowoł takigo "mynadżera". Jak żech zaczón robić strónke w internecie, to żech mioł problym, jako co napisać po naszymu. Ale hned żech se spómnioł co starka prawili: "piszym jako rzóndzym", tóż żech tak zaczón pisać, a pómału cosi s tego powstowało. Wszecko idzie napisać po naszymu, yny trzeja posłuchać samego siebie. Starka we szkole sie nauczyli pisać a czytać, poznować litery a to ji stykło, bo potym musieli iść paść krowy a wyrobiać na pańskim. Ale skyrz nij, terazy poradzym pisać po naszymu, bo starka mi pokozała jako sie to robi. A jak Wy chcecie pisać w jynzyku naszych starek, to nejprzód posłuchejcie, esi po naszymu wyrzóndzocie, a potym chyćcie pisok, weżcie kónsek papióru, abo siednijcie przed kómputerym a uwidzicie jaki historyje bydziecie pisać - o wiela lepsze jako jo.

  

Feryje trzicet roków tymu

 

Jakosik se nie spóminóm, coby my jako dziecka w letni feryje cały dziyń sie dziwali do telewizora, abo do jakisik małych pudełek. Ani se nie spóminóm, coby my se pisali przes jakisi kómunikatory. Za to se spóminóm cosik inkszego, letni feryje trzicet roków tymu, hyc jak pierón, nejprzód na zaczóntku czerwca foter zamówił kosiarkym, tóż wszecki miedze sie siykło a yny pore sie niechało krowóm, coby sie miały kany paść. Potym sie wiertało dziury na ostropce, na kierych sie wieszało suche siano, coby ganc uschło. Wiela razy było tak, że ich deszcz popadoł, ale starka prawili, że to je dobre, że to siano bydzie lepszy krowóm smakować w zimie. W lipcu trzeba było dycki w ziymniokach a w rzepie trowym targać, coby ich nie przerosła, bo wtynczas sie eszcze tak tymi chemikalijami nie strzikało jako terazy. Dni były długi, a noce krótki, tóż my s kamratami jeżdzili na kołach po szutrowych cestach, a gónili my po lesie. Jak uż sie zaczło ćmić, to nas dziepro mama wołali do chałupy na wieczere a coby sie we wannie orzbluchać. Do telewizora my sie dziwali yny rano, jak był Teleranek, abo 5-10-15, a wieczór jak puszali bojke, baji Smerfy abo Gumisie. Foter dycki prawił, że po bojce trzeja iść spać, bo potym nieskorzi sóm uż filmy yny dlo starszych. Jak nie było roboty na polu, to my sie bawili w chałupie tym, co my mieli. Ponikierzi mieli taki małe ruski gry, w kierych sie chytało wajca, abo ajnfachowe kómputry, w kierych ty gry sie czytały fest długo, ale jak uż sie sczytały, to sie grało w jednóm gre aż sie nóm zmierzła. Jak my chcieli ze sobóm przerzóndzić, to stykło zawołać przes dolinym, abo siednyć na koło a zajechać kónsek cestóm, a to co my chcieli se rzyc, to my wyrzóndali całe wieczory, aż sie zećmiło, a zajś nas mama wołali do chałupy. W siyrpniu dycki były źniwa. Nejprzód kómbajn przijechoł, taki Bizón, wielkucny czyrwióny. Łobili my suli do miechów, a potym sie go nosiło na strych. Za pore dni przijechała presa, a porobiła kostki ze słómy, kiere trzeja było zawiyźć do stodoły. Fórt przez ty feryje była robota, a miyndzy nióm koło, las a ksiónżki. Ci kierzi sie dziwali do oszklónego pudła, chned zaczli nosić bryle, tóż my sie tego wylynkali, bo wtynczas nosić okulory to było kapke gańba. Dzisio, jak to synkowi mówiym, to sie na mie dziwo jakbych był przigłupi. Młodzi majóm jedno pudełko, w kierym znóndóm wszecko to, o czym żech Wóm napisoł, ale do tego szkła nie wlezóm, a styknie, że nie bydzie sztrómu pół dnia, to dziepro wyndóm s chałupy a podziwajóm sie jaki szumny je tyn świat a wiela w nim je ludzi, s kierymi mogóm przerzóndzić bes ładowarki...

 

Nie wyciepujcie jodła...

 

Fórt sie słyszy w radiju a w telewizorze, że ludzie wyciepujóm jodło bo snoci go kupujóm za kupe, a nie poradzóm go zjeść. A nie wyciepujóm go zwierzyntóm, yny ganc do śmiecio, tam kany hybajóm papiór, abo inksze wieca, kierych uż nie potrzebujóm. Kaj to kiedy było, coby wyciepować chlyb, wórszt abo syr. Dyć ludzie kiejsi ani bardzo tego ni mieli, a miynso jodali łod świynta. W mieście ludzie jodło wyciepowali dycki, yny kiejsi, jak gdo mioł przociela na dziedzinie, to mu zawióz to, co nie zjod a gadzina to wydziubała. Było s tego aspóń wajco. Terazy zwierzónt je coros miyni, tóż aji ludzie na dziedzinach jodło wyciepujóm, miasto go dać siedlokowi, abo baji rosciepać w lesie, coby dziczyna to zjadła. Kiejsi hań downij, jak chlyb abo kónsek chleba spod na ziym, to sie go całowało, bo to przeca je symbol ciała Chrystusa. A jak chlyb, abo żymły zbyły, to gaździno to suszyła na potym mleła na brezle. Szupy łod wajec, sie dowało kuróm, coby nosiłytwarde wajca, a szupy s jabłek krowóm a kozóm, coby miały lepsze mlyko. Oszkrabiny ze ziymniokóm sie warziło pospołu s drobnymi ziymnioczkami a dowało babucióm. Kości a miynso łod łobiadu sie ciepało psóm a kocuróm, a baji bioły syr abo nugle rade wydziubały kury a trusioki. Nic sie nie śmiało zmarnować, bo to był grzych. Dzisio jak idymy do magacynu, to kupujymy na forot, jakby miała być wojna - dej Boże coby ji nie było. Moja Starka prawili dycki, że lepszy kupić miyni a potym nieskorzi dokupić. Na forot kupowała yny cukier a mółke. Kiejsi se ludzi barży wożyli jodło, bo wiedzieli, wiela je kole niego roboty, nim sie go srobi. Uczyło sie dziecka, coby se nakłodały na talyrz tela, coby to zjadły. Jak zbyło cosi s łobiadu to Mama to niechali na drugi dziyń, a jadło sie to eszcze po drugi. Je nas coros wiyncyj, wody je coros miyni, bo deszcza je mało, ziymia je wymynczóno, bo fórt dokoła musi rodzić, a my jóm coros wiyncyj pruszkujymy. Czym lepszy sie nóm żyje, tym wiyncyj marnujymy wody a jodła. Ale Pónbóczek to widzi, a może nas za to kiejsi pokorać, a uż nóm grozi palcym, bo deszcza je mało. Moja staro ciotka, kiero umrziła patnost roków tymu, kiej uż były wielkucne magacyny a restauracyje, prawiła mi, że eszcze przidzie taki czas, kiej ludzie bydóm sadzić jadziny a ziymnioki a chować gadzine, krowy a inkszóm gowiydź. Gdo mo kónszczek pola, to se go woli zasioć trowóm a potym jóm golić, miasto se go przełorać a mieć swoji jarziny. Moja teściowo mo osimdziesiónt roków, chodzi a krziwaku a każdy rok mo zogródke. Tak była nauczóno, że nejlepsze je swoji a jako s tego je radość jak to urośnie. Starzi ludzie żyli w czasach, kiej każdy przi chałupie mioł cosi swojigo i jo se myślym, że ty czasy sie chned wrócóm.

 

Kwuczka abo kokot?

 

Hań downij, w inkszym świecie, możne aji w inkszym wymiarze, kany nie było chytrych telefónów, żyły dziecka, kiere łod rana do wieczora góniły po polu a sie bawiły. Ja, telefóny były, wisiały na ścianie, a kółkiym sie na nich wytoczało numero, abo na kneflach. Jak ty dziecka Mama zwołowali do chałupy na wieczerze to były nasrane, bo eszcze tela było wiecy do srobiynio. Jedyn sie schowoł do piwnice, inkszy w lesie do szałasu, a oto ta dziołuszka do kopki ze sianym. Tela miały ty dziecka roboty s kamratami. Jak uż Mama abo Tata zaczli barży ryczeć po dziedzinie, to umazane szły do chałupy, a w głowie miały telowne plany, co zajś jutro bydóm robić pospołu. Bo oto Tómek s Pasieki s Michołym zaczli kopać w lesie jamym, bo hledali jakisich skarbów, co jich Niymcy za okupacyji snoci zakopali, a Pieter s Wojtkiym rajzowali na kołach po szutrowej ceście, a ścigali sie, gdo bydzie piyrszy. jak uż powieczerzali, to jim Foter puścił bojke w telewizorze, a to była jedyno wiec, kieróm widzieli we szkle. Jak sie pomyli, to eszcze długo leżeli a łobmyślali, co bydóm robić a wynotwiać jutro. Dziołuchy zaś miały inksze wieca do roboty. Asia a Jadzia miały chałupke na strómie pospołu s chłapczyskami, a tam chowały lalki, kiere czosały, a kolybały jak małe dziecka. Jola a Agnieszka sbiyrały kwiotki na miedzy a potym jich dowały do ksiónżek suszyć, coby były taki plaskate. Rano jak sie pośniodało, to chned sie zaś leciało na pole, a nie trzeja było telefónóm, stykło koło, a wartki nogi, a uż sie było na drugim kóńcu dziedziny, kany miszkoł kamrat, a czakoł w łoknie. Fejsbuka nie było, tóż dziecka sie domowiały dycki dziyń do przodku, kany sie zyndóm, a kany pojadóm. Jak sie naszło stare opóny w lesie to sie jich kulało do doliny, potym zajś do kopca a na spadek. Jak sie szło miedzóm to sie brało trowe, kiero wyglóndała jak łobili, a cióngło sie jóm w palcach, coby w nich zustoł sóm kłos, a dziwali my sie co s tego bydzie kwuczka, abo kokot? Utargało sie potym takóm trowe, srobiło sie s ni okiynko, polizało sie go, a wyglóndało to jako szkło. Szwagrami my na siebie ciepali, a gdo jich mioł nejwiyncyj na siebie to przegroł. Gdo był barży zrynczny, to poradził na trowie zagrać - stykło jóm polizać, wrazić miyndzy dwa wielki palce u obu rónk a fuknónć. Nad Piotrówkóm my hledali plackoczy a ciepali my jich tak, coby klejzały sie po wodzie. Prawiło sie na to puszczani kaczek. Tyn wygroł, kierego plackocz sie nejwiyncyj razy odbił od wody, a ponikiery aji skoczył na drugi brzyg. Starsi chłapcy zza lasa - Nowocy, jednego razu se srobili boisko w lesie na Podlesiu, coby grać fusbal. Porobili bramki, postawili jakisi ławki, a grali tam, jak mieli czas. My też tam w piłke kopali, ale jak nas żodyn nie widzioł, po cichu. Zagrać na takim boisku, w postrzodku lasa, jak eszcze nie było "Orlików" to była sama radość. Ech, las, miedza, szutrowo cesta, koło a głowa pełno nowych wiecy, bes chytrych telefónów. Jutro muszym synkowi pokozać, jako sie robi kwuczke, abo kokota, jeżech ciekawy czy sie mu to spodobo...

 

 

Jarziny s kopca - wydzierżóm do jora.

 

Czas wartko leci. Oto my zogródke kopali, grodzili, sioli a sadzili jarziny a uż jich pómału trzeja targać. Ziymnioki uż sóm w corkach w piwnicy, terazy oto za trzi tydnie trzeja eszcze wytargać marekwie, pietruzieli a ostatni keleruby. Ni ma tego moc, tóż nie trzeja kopca kopać, yny pokroć a wrazić do zamrażarki. Owiynzióm polywke sie warzi co drugi dziyń, tóż celer a marekwie sie do nij wciepie. Kiejsi, jak jarzin były całe zogóny, to sie jich wraziło do piwnice do piosku, abo do kopca. Jako sie robiło kopiec, gdo s Was eszcze pamiynto? Trzeja było wykopać jame, takóm głymbokóm na meter, nejlepszy tam, kany nie nie przidzie woda, a ziymia je s pioskiym. Na spodek sie dowo suche chebzi, gałynzie a na wyrch godnie suchej słómy a liści, kiere terazy uż spadujóm ze strómów. Nie śmi sie tam dować żodnych foliji, bo jak popadze, to tam bydzie woda stoć a jarziny nóm sgnijóm. Na ty liści a słóme dowómy dziepro jarziny a ziymnioki, kiere sie eszcze brónami wywłóczy ze ziymie przi pokopkach. Na to dowómy zaś suche liści, słóme a gałynzie s chebzim. Na kóniec to wszystko prziciepujymy ziymióm a robiymy kopiec. Jak w zimie bydzie fest mróz, to sie to przikrywo eszcze dekóm a bo folijóm, ale trzeja pamiyntać, coby to ros na jakisi czas odkryć, bo sie nóm jarziny a ziymnioki zaparzóm. Schowane w ziymi, wydzierżóm do jora, bo w ziymeczce rosły a zdrzały. Kupa razy było tak, że na grómnice gaździno mieli w piwnicy w corkach same skrymbioki, a jak gazda zaszoł do kopca, a prziniós takigo becoka, to sie babie aż lica zaświyciły.

Chned był na łobiod sałot, abo stryki. Uż żech to kiejsi pisoł, że stare czasy sie bydóm pómału wracać, że ludzie zacznóm sadzić ziymnioki a jarziny, bo w magacynie to je przełogrómnie drogi, a styknie yny s chałupy wylyźć, kapke pokopać a sie pozgibać, coby mieć swoji. Moja ciotka Helynka dycki prawili, że kómu sie nie lyni, tymu sie zielyni. Ja, ja przidóm taki czasy, że przi każdej chałupie bydzie zogródka, a zogón ziymnioków, a w szopce pore kur, bo sie podziwejcie wiela sie umarni grejcarów za wajca, jarziny a jodło w magacynie. Wyprugujcie tyn kopiec, aji jak ni mocie przi chałupie zogródki. Nakupcie jarzin a ziymnioków, zakopcujcie to, a uwidzicie, że Wóm bydóm sómsiedzi zowiścić na wiosne, jak bydziecie s kopca wynoszać ganc świyże jodło, kiere po zimie je fest drogi. Kiejsi hań downij w tych kopcach gazda mioł swoji skarby, kiere nosił gaździnej do kuchynie, a óna mu robia s tego fajnacki jodło, a była rada jak fazol. Yny gazda ji nie rzeknył, wiela zjod pieczoków, po pokopkach, jak sie zieliny poliło...

 

Jako Ujec Eda dokludził Ciotce kocura...

 

Na polu je coros barży zima, w chałupie pod blachóm sie hajcuje uż łod rana do nocy, a jak sie wyziómbi w izbie, to trzeja sie pierzinóm przikryć aż pod nos. Myszy to wiedzóm, tóż sie cisnóm do kuchynie a do szpajski, kaj jakóm dziuróm. Styknie, że sie dwiyrze łodewrze do pola, a uż jedna s drugóm przelecóm do waszkuchnie. Siedzóm se potym za piecym we ścianie, a dziwajóm sie kaj jaki kocur przidzie, a jak se wszymnóm, że go ni ma, tóż se dowajóm. W kuchyni jodła kapke je, bo dycki gaździno cosi niecho łod obiadu, abo łod wieczerze, ale we szpajsce, to je dziepro gościna. Wiszóm tam szpyrki, wórszt a we skrzinkach sóm marekwie, co jich gazda wytargoł tydziyń tymu ze ziymie. Jak ni ma kocura w chałupie, to jedna mysz woło drugóm a trzecióm, a chned po kuchyni a po izbach lotajóm całe mysi familije, bo sie wartko mnożóm, a gaździno sie dziwi, że marekwie sóm ponadgryzane, a we szpyrce je dziura jako palec. Pamiyntóm, że taki problym miała kiejsi ciotka Helynka, bo ji kocur zdech, a młodego se nie zegnała, bo latoś było kupa roboty na polu. Ujec Eda, też jakosi zapómnioł, bo maszyny a traktór mazoł, coby zajś na jor sie kulały po zogónach, tóż jich chciały myszy zeżrać. Ciotka nastawiała paści, ale fórt ty małe podciepy lotały po izbach, tak że nie szło ani w nocy spać. Aż sie nasrała a przikozała ujcowi, że mo kocura dokludzić, bo inakszy we szpajsce mało co zustanie. Ujec mioł kamrata Jozefa, s kierym kiejsi robił na szachcie. Urznół kilo wórsztu, wzión s bintfela pół litra, wartko poodbywoł, obuł se gumocze a poszoł przes groble na drugóm stróne dziedziny.

Jozef uż też mioł połodbywane, tóż se siedli w kuchyni, ujec s kapsy wycióngnył flaszke, s taszki wórszt a baba łod Jozefa narychtowała sztamperle. Downo sie nie widzieli, tóż rzeczy było godnie, ale naros Ujec uwidzioł szumnego kocura, kiery wloz do izby a se legnył na kafloku. Jozef, poradził kszefty robić, tóż tak tego kocura zachwolił, że Ujec go wzión do chałupy za kilo wórsztu. Był rod jak fazol, bo terazy bydóm myszy uciekać do pola jak takigo potwora uwidzom. Ciotka też była rada, kocura wziyna do kuchynie, a dała go na piec. Poszkrobała go po głowie a pomyślała, że myszy uż mo s głowy. Tóm noc przespała całóm, a ani nie słyszała coby mysz zaszkrobała. Na drugi dziyń Ujec sie dziwo a kocura nigdzi ni ma. Chledo go po stodole, dziwo sie do szpajski, do szopki a na piyntro do siana, kocur sie stracił i dobre. Za jakich pore dni Ujec sie wybroł do Jozefa, bo potrzebowoł pojczać perlik a kliny do drzewa. Eszcze nie wlos do furtki a oto jego kocur mu przelecioł pod nogami a hópnół do siyni. Co sie okozało. Kocur wiedzioł, jako na spadek iść o chałupy, bo go Ujec niós za widoka. Jak wszystki myszy wychytoł to se uznoł, że uż swojóm robote srobił, a puściuł sie do chałupy, w kierej sie wychowoł. Ujec był nasrany, bo Jozef wórszt zeżroł, a kocur u niego na kafloku se spi w nejlepsze. Jozef sie yny zaśmioł, a prawił, że jak eszcze kiedy bydzie chcioł kocura pojczać na jednóm noc, to musi zaś prziść, prziniyść pół litra a kilo wórsztu. A potym jak kocur swoji srobi, to go nie bydzie musioł ani odkludzać do chałupy, bo ón uż se sóm przidzie...

 

Zabijaczka,

 

Kóniec listopada, gazda leżóm eszce pod pierzinóm, bo mu je zima, a s wieczora chynył yny hebzio pod blachym, ale gaździno uż sie oblykła, podziwała sie do łokna, eszcze je ćma, ale idzie uż krowy łodbywać, a gazde żducho, pierzine cióngnie a prawi:

- Stowej Jozef, bo trzeja w parzoku zahajcować a wody do niego naloć.

- Tóż dyć, dzisio je zabijaczka, Zofijko hyń tam pore kónsków pod blache, bo mi je ganc zima.

- Pod blachóm je ćma. Slyź s legiera a zahajcuj, bo bydzie trzeja wode grzoć w garcach na preswórszt.

Gazda stanył, wartko sie oblyk, ukroł se kónsek chleba, szmolcym ze szpyrkami pomazoł a tejym popił. Pomyśloł se:

- Dej Boże, coby tyn babuciek był raczy szpyrczok, bo jo móm tyn szmolec rod jak pierón.

Wylos na pole, prziniós papiór ku parzoku słóme, a pore kónsków drzewa. Maszynkóm to zapolił a wody do parzoka naloł. Ta woda sie bydzie grzoć ze dwie godziny, a musi być do siódmej wrzawo, bo masorz nie bydzie czakoł. Potym odewrził wrota do stodoły, a przeciepoł lańcuch przes bierco. Babuć latoś je szumny, tóż wzión tyn hruby, kierym wycióngoł ze starym ujcym wielkucnego dymba s lasa. Gaździno poodbywała, a chned sie wróciła na spadek do kuchynie. Narychtowała miski, garce, uprzóntła szpyrnik, aumyła bóncloki. Dwa wielkucne garce uż stoły na blasze, a pod nióm tańcowoł ogiyń, jakby był rod yny sóm ganc nie wiedzioł s czego. Starzik sie uż też obudzili, pojedli mlyka s chlebym, wziyni krziwak a poszli sie podziwać, esi wszystko je narychtowane. Starka też uż nie spali, siedli se kole blachy, a ciepali pod nióm kónski drzewa. Starzik jak uż wszystko skóntrolowoł, to sie wrócił na spadek do kuchynie a prawi babie:

- Samym drzewym nie uhajcujesz, musisz wónglo naciepać.

- Tóż dyć, ale gdo mi wónglo prziniesie, kie mie rewma pokrynciła.

- Toś miała zustać w legierze, dycki sie ciśniesz kany nie trzeja a strasznie chcesz pómóc.

- Idź Adolf a nie ser mie, prziniyś mi wónglo w amprze, aspóń tela!

Starka ze Starzikym sie poradzili powadzić ros dwa, ale dycki potym zaś siodowali przi stole a gazety czytali - wtynczas był spokój, bo nic nie wyrzóndzali. Masorz przijechoł na kole w siedym godzin, tak jako prawił, nigdy sie nie stało, coby prziszoł nieskoro. Uwidzioł starzika a woło:

- Niech bydzie Pochwolóny gazdo!

- Na wieki wieków. Jyndrys Ty sie pierónie nie starzejesz, fórt żeś je jako miesiónczek w pełni.

- To s tych szpyrek a wyrzosków, ze zabijaczek, kiere mi fórt baba na łobiod ze ziymiokami warzi!

Gazda prziszoł, masorza prziwitoł, s bintfela wycióngnół pół litra a trzi sztamperle. Naloł sobie, Ojcu a masorzowi, potym eszce na drugóm noge, a pospołu poszli do chlywa. Dziecka przegnali do izbów, babucia wykludzili na pole, masorz wartko strzelił, poderznół go, krew spuścił do miski a doł gaździnej.

Gaździno wziyna rogolke a jóm rosfyrtała, coby nie styngła a postawiła jóm do kuchynie. Tóm krew sie potym wleje do gardawy. Chłopi babucia chned przekulali do wasztroka kany uż była wrzawo woda, kieróm gazda prziniós w amprach s parzoka. Masorz szkroblicóm babucia oszkroboł,ratki mu oberznół a uż roczniok wisi na lańcuchu. Starzik prawi:

- Babuć wisi, tóż Jozef polyj!

- Nale Tato, dyć my eszcze bardzo nic nie srobili.

- Nie rzóndź! Baby nie widzóm tóż na zdrowi.

Baby dobrze widziały ale nic nie prawiły, bo chłopóm robota szła. Uż bachora sóm wycióngnióne, uż miynso we szpajsce leży na stole, a masorz preswórszt robi a ciepie do wielkucnego garca. Kierysi s nich sie posro ale to sie nic nie stanie, bo ta woda s miynsym to je pyrdelónka - polywka, na kieróm starzik czakoł cały rok. Czakoł aji na wajecznice s rozumym, na kieróm się starka anie nie poradzi dziwać. Maszynka uż je do stoła przikryncóno - bydzie sie robić jelita. Masorz we wielkim garcu miyszo gardawe s krwióm a prziprawami a do bachorów jich maszynkóm ciśnie. Potym eszcze srobi leberka, kiere gaździno dowo do szklónek a zawarzuje. Wydzierżóm do jora, a gazda ze starzikiym bydóm s masnymi pusami chodzili całóm zime. Szpyrki do wyndzynio trzeja zasuć solóm, wrazić do wielkucnego lawora a przikryć. Gazda jich do tydnia bydzie wyndził. Latoś babuciek mioł godnie szpyrek, tóż gaździno jich nie nadónżała na patelniach smażić. Jak jich zesmażiła to wlywała wszystko do bóncloków a stawiała we szpajsce. Masorz sie sfuczoł, a dostoł głód. Dziwo sie esi gaździno uż nie warzi swaczyny. Swaczyna, to była tako polywka s wóntroby, kieróm sie jodało s chlebym. Jedyn talyrz a szło robić do wieczora. Gaździno na nióm zapómniała, ale starka, kiero uż terazy wóngli ciepie pod blache, jóm uż downo uwarziła. Chłopi se siedli ku stole, gazda prawi masorzowi:

- Jyndrys, takigo babucia żech eszcze w żywocie ni mioł, bes uroku, tela szpyrek a miynsa.

- Jozef bydź rod, bo do jora daleko, a gaździno Ci przi blasze nie śmi schudnónć!

Starzik siyngnył do bintfela, poloł zaś po sztamperlu a prawi:

- Cały rok żech czakoł na tóm zabijaczke, a jak pamiyntóm, to dycki to było wielkucne świynto, bo jak sie podarziło uchować szumnego kormika, to my wiedzieli, że głodu nie bydzie.

- Mosz recht Tato, ale terazy we sklepie też mocie miynso, jelita a preswórszt.

- Ja, yny podziwej sie wiela chemije w tym je. Jo cały żywot jod yny to, co żech se uchowoł, a co mi na gróncie urosło, a wszysto na gnoju. Chwała Pón Bóczkowi móm dziewiyndziesiónt roków, a eszcze pod dornik sie nie śpiychóm!

- Nó, tóż Foter za to wypijymy, na zdrowi.

Wszyndzi w chałupie wszystko je masne, dłaszka, schody a aji dwiyrze. Starka w siyni klejzła a jakby sie nie chyciła koła, to by sie wykopyrtła. Ale zabijaczka zaś sie udała.Wszyndzi wónio majyrónkiym, fyniklym, szpyrkami a pyrdeklonkóm, kieróm starzik bydzie jod teraz eszcze s tydziyń aż mu rzicióm wyndzie. Masorz nim siod na koło a pojechoł ku chałupie eszcze wypił pore półek. Gaździno mu wraziła do kapsy papiórowy grejcar, a do taszki dała kónsek miynsa, preswórszt a pore jelit. Jak uż wszystko było poskludzane to gazda s gaździnóm wlyźli pod pierzine a usnyli ros, dwa. Yny starzik se siod ku piecu a wciepoł pod blache wielkucny rympoł drzewa. Podziwoł sie na ogiyń, kiery wiesioło tańcowoł a migoł po ścianach. Pomyśloł se:

- Pón Bóczku, dej mi eszcze dożyć do jutra, a jak mi dosz przeżyć do zabijaczki za rok, to obiecujym, że uż ani sztamperla nie wypijym...

 

Czorny pióntek

 

Moja staro ciotka Malka miyszkała za sztrekóm, a chodzowała do nas dycki ros za tydziyń, przes las a przes miedze, kieróm ji siedlok niechoł, coby mógła sie po nij do nas dostać. Nosiła taszke, a loski ni miała, bo prawiła, że eszcze chodzić poradzi, a żodyn krziwak ji kludzić nie musi. W tej taszce miała pudełko na wajca, kiere kupowała łod moji starki Zofije. Malka sie wydała nieskoro, a miała chłopa, Rudka, kiery przełogrómnie mioł rod wajca a wajecznice, a gor w pióntki, bo przeca w w tyn dziyń sie nie śmi jeść miynsa. Jak prziszli ku dwiyrzóm, dycki zaklupali a syncy uż ji łotwiyrali, bo przeca staro ciotka byli przełogrómnie obraźliwi. Chned ji stołek dowali, a tej warzili, bo ciotka go mieli radzi. Ale jak uż se siadła, to dziecka se siadły przi niji na dłaszce, bo znała starucne pieśniczki a wiersze, kiere wyrzóndzała aji po nimiecku, bo eszcze kóńczyła szkoły za Austryje a za Starej Polski. Starka Zofija sie podziwali do szpajski, a se wszymli, że wajec ni ma. Na śniodani starzikowi usmażili wajecznice, a dziecka pore wajec rozbiły, jak jich nióśli s chlywa w garcu. Starka dycki chowali trzicet, sztyrycet kur a kokota, tóż wajec cały rok było godnie, ale jak prziszła jesiyń, tóż kury sie piyrziły, a wajec było mało, wszystki sie jadło, a nie lza było nic uszporować. A Malka siedziała, a czakała. Tej wypity, tóż starka ji dała eszcze kónsek buchty, ciotka jedzóm, starzik Adolf ji leje sztamper warzónki, ciotka pijóm, dobre, ale wajec ni ma, tóż cóż robić? Starka lecóm do chlywa, macajóm kury, marne, wajec nie bydzie. Wołajóm chłapczyska, dajóm jim grejcar a taszke, coby leciały do kónzumu kupić dwacet wajec. Bo tóż jakby Malka wajec nie dostała, to by potym nie prziszła ani za pół roku. Chłapcy sie wartko na kołach swyrtli, wajca prziwióźli, tóż Starka se oddychli, a wajca do pudełka Malce wrazili. Starzik Adlof se miyndzy tym sztamperle warzónki ze szwagierkóm wypili, dowiedzioł sie aspóń, gdo umrził na dziedzinie, a kierego se biere ta dziołucha od Kulów s Podlesio. Starka warto rachujóm, za wajco kiere jim kura sniósła chciała trzicet groszy, syncy ji kupili taki samo w kónzumie za dwacet. Tóż dobre, coby se Malka nie pomyślała, że to je jakisi oszustwo, tóż ji to przedajóm za piynć a dwacet groszy. Malka jak to usłyszała, to była przeogrómnie rada. Chned sie dźwigła ze stołka, taszke porwała, a poszła ku dolinie, przes las do chałupy. Była rada, że uszporowała na wajcach, a jeji chłop uż czakoł na wieczerze. Prziszła do chałupy, Ujec Ruda uż siedziołw kuchyni, bo mioł głód, tóż óna wartko dała kapke masła na patelnie, pokrónżała do tego cebule, wszystko to zesmażiła, do tego rosfyrtała wajca, kidła Ujcowi a sobie a talyrz, a jedzóm. Ujec sie dziwo, a na talyrzu ta wajecznica sie jakosi świyci, dycki była tako żółto a czyrwióno, a terazy je blado, a jakosi inakszy szmakuje. Ciotka Malka też łyżke oblizujóm, ech, cosik to ni ma echt. Ujec to zjod, bo mioł głód, ale s Ciotkóm uż w tyn pióntek nie wyrzóndzoł, bo mioł na nióm złość, a gor na ty wajca, kiere nie chciały być żółte. Ciotka garce pomyła, lygła se ku Ujcowi do legiera a zagasiła świałto. Dycki przi pióntku, to eszcze jakómsik gazete poczytali, abo przerzóndzili co bydóm robić przi sobocie. A dzisio nic, wszyndzi ćma, żodnego światła, czorny pióntek. Ciotka po ćmoku stanyła a załónczyła se baterke, podziwała sie na szupy s wajec, na kierych był sztympel s kónzumu. Pomyślała se, że uż nigdy w żywocie nie kupi wajec s magacynu, a jak bydzie kupować wajca od Zofije, to nejprzód pójdzie s nióm do chlywa, bo óna isto kur nie poradzi macać, kie musi sztymplowane wajca s kónzumu kupować. Dycki lepszy drogszy kupić, jako potym od kogosi wysłuchawać, że cosi je na nic. Tyn czorny pióntek to je przestroga, do tych, co chcóm przedować jakisi wieca o wiela drogszy, jako jich kupili. Starka Zofija nie chciała Malki obrazić, ani na nij srobić zorobku, ale obie wiedzóm, że uż też żodnego czornego pióntku robić nie bydóm. Za pore grejcarów, szkoda se s chłopym robić zwade...

 

Od Łucyje do Wilije

 

Kiejsi hań downij, jak ludzie chcieli wiedzieć jaki bydzie czas na prziszły rok, to pisali jako je za oknym na każdy dziyń od Łucyje do Wilije. Potym yny se gazda poczytali, że baji w lutym bydzie zima, a w siyrpniu hyc. Nie trzeja było ani telewizora, bo każdo gaździno wiedziała do przodku, esi ziymnioki bydóm latoś szumne, a wiela bydzie siana. Hanka też latoś miała narychtowany stary kajet, we kierym chciała cosi o czasie na każdy miesiónc pofifrać. Jednako tydziyń tymu strzaskała se bryle, a bes nich nic nie poradziła s bliska nic uwidzieć. Po nowe miała prziść dziepro po Nowym Roku, tóż pytała swojigo chłopa, coby ji pisoł jaki je czas od Łucyje do Wilije. Prawiła mu, że to je ganc ajnfachowe, styknie sie dziwać przes cały dziyń jako je na polu, esi padze deszcz, śniyg, esi je wiater abo mróz. Jozef jednako mioł moc roboty, a ni mioł czasu fifrać jakisi gupoty, eszcze przes dwanost dni. Tóż ale baba go pieknie pytała, a nie chcioł robić krawalu, tóż wzión kajet do masztale, a hynół go do taszki, kiero wisiała na wrotach. Na Łucyje było szpatnie, ani sie żodnymu nie chciało wylazować na pole. Jozef pół dnia przesiedzioł we stodole, bo sprawowoł maszyne do siocio, coby na jor mioł czym robić. Kajet doł starzikowi, kiery uż downo nic nie pisoł, bo okulory sie mu strzaskały dwacet roków tymu, a potym mu baba kupiła telewizor, tóż sie do niego dziwoł jak yny mioł czas. Doł mu za to pisani pół litra śliwowice, a starzik byli radzi jak fazol. Starka Zofija, jego baba rada sztrykowała, a heklowała aji bes bryli, bo oczy miała dobre. Poradzi eszcze aji gazete poczytać, choć pore razy jóm miała obrócónóm. Starzik wiedzioł, że sóm nic nic nie napisze, choć wiedzioł jako je na polu, tóż popytoł babe coby przes tych dwanost dni mu tam cosik mało wiela nafifrała. Obiecoł ji, że bydzie fest pod blachóm hajcowoł, bo przeca óna sie moc nie ruszała, a dekami sie fórt przikrywała. Tóż starka fifrali, yny jóm noga fest pobolowała, tóż nigdzi s chałupy nie wylazowała, yny dycki w połednie sie dziwała przes zamazane okno, jaki na polu je czas. A okno miała fest zamazane, bo go Haneczka miała umyć, ale fórt ni miała czasu. A tymu, że to okno było zamazane, to starka ganc nie widziała, jako je na polu, tóż jak padoł deszcz, to sie ji zdało, że padze śniyg a je zima, a jak było fest zima, to sie ji zdało, że na polu je ciepło, bo starzik pod blachóm hajcowoł, yny coby nie zmarzła a zapisowała tyn czas, jaki je za oknym. We Wilije starka dali kajet starzikowi a starzik Jozefowi. Jozef go doł Hance, a óna była fest rada, bo przeca terazy bydzie wiedzieć jako bydzie na prziszły rok. Tóż ale prziszoł styczyń, kiery mioł być ze śniegiym, a tukej yny kapke posuło. W lutym miało być zima, a tukej jóm słónko po licu łechce. Marzec je s deszczym a miało być śniega po rzić. W kwietniu słóńce grzeje, je hyc a mioł być mróz. W Moju, sucho ani kapki deszcza. Tukej trzeja wołki cióngnónć, ziymnioki sadzić a miało kapke popadać. Nastympne miesiónce to samo. Hanka sie nasrała, nadała Jozefowi bo przeca mioł wszystko popisać, ale ziymnioki urosły, same szumne becoki, obilo było kupa, siana a słómy pełny sómsiek, tóż Hanka zaś na rok dała chłopu kajet, coby pisoł od Łucyje do Wilije. Jozef sie poszkroboł po głowie, zaszoł ku starzikowi, ale tyn po nim uż chcioł dwie flaszki za to pisani, a starka Zofija po chłopie coby wiyncyj pod blachóm hajcowoł. Tóż kamraci, sami widzicie, że lepszy se dycki spolygać na sobie, bo inakszy Was to przełogrómnie drogo wyndzie. A starce dycki lepszy okno wypucować na Godni Świynta, bo nigdy nie wiycie, co se tam w kajecie fifrze...

 

Jako ujec dokludził ciotce koze

 

Było to uż jakisi czas tymu. Ciotka Helynka była u dochtora, a tyn ji prawił, że by ni miała pić mlyka łod krowy a jeść  od nij syra, masła a pić kapołki. Tóż baba sie zastarała, bo miała dwie maliny we chlywie, a żol by ji było jich przedować. Ale potym dochtór ji prawił, że może mlyko pić ale łod kozy, bo snoci je zdrowsze, choć je maśniejsze. Tóż dobre, ciotka szatke zawiónzała, dochtorowi wajca do kapsy wraziła, a poszła do chałupy. Po chodniku se spóminała, że kiejsi mama chowali koze, ale to mlyko miało taki gorski szmak. Foter prawili, że to skyrs tego, że fórt ta koza żrała same kwiotki, a kiejsi aji wcisła do siebie rajzyntaszke. Ale dobre, jak dochtor prawił, że kozi mlyko bydzie lepsze, tóż trzeja bydzie skónsikej kozym dokludzić. Ujec Eda jak to usłyszoł, to ciotce obiecoł, że zajedzie jutro chned rano na spynd do Małych Kóńczyc, a tam przijyżdżo ros za czas jedyn chłop s goralije, a mo dycki szumne koziczki, taki pstrokate podciepki. A krowy że se niechajóm, bo przeca mlyko sie oddowo, a fórt dziecka chodzóm po syr, a po śmietónke a ujec jak przidzie s pola, to se rod aji kapołki naleje do bóncloka. Ujec sie obudził wczas, ciotka eszcze spała. Poodbywoł, krowóm a kormikóm gnój odciepoł, słómóm zasłoł, doł jim pożrać, a w kóntku robił nowy plac dlo koziczki, coby ji było dobrze. Ze starej łodmaryje we waszkuchni wzión pół litra gorzołki, bo wiedzioł, że tyn Górol se rod wypije. Do szpajski siyngnył po kónsek wórsztu, utargoł kónsek chleba do kapsy, oblyk sie sie a poszoł ku dolinie. Na przejmo było bliży, tóż chned był na krziżówce przi spyndzie. Krawalu tukej dycki było kupa, bo chłopi a baby przedowali, kupowali, wadzili sie o cyny, że za łaco abo za drogo, ale ujec wiedzioł dycki do kogo iść, tóż chned był przi Górolowi. Jónek s Jaworzinki go poznoł, a uż szklónke wycióngnył coby poloć, ale dzisio leje ujec, bo przeca bydzie kupowoł koziczke, tóż aji o cyne sie trzeja kapke powadzić. Wadzili sie tak, że Jónek spuścił s trzech stówek na sto pindziesiónt, tóż ujec był rod jak fazol. Górol mu doł aji lańcuch, tóż Eda kroczył do chałupy, bo wiedzioł że ciotka uż go bydzie czakać, co kupił. Kapke mu rzicióm szkubało, bo Jónek eszcze wycióngnył jaworziński bimber, coby tóm koze przepić, coby sie dobrze chowała a kupa mlyka dowała, hej! Ciotka ani sie nie wszymła, że ujec mo wypite, chned koze zakludziła do kóntka, dała ji nowy obujek a prziniósła eszcze słómy, coby ji nie było zima. Pod pysk wraziła kapke siana a rzepe, pogłoskała a przikozała, coby rosła a chned dała dobrego mlyka. Prziszoł jor, koza była coros wiynkszo, rogi ji urosły wielkucne, a bodlawo była jak pierón. Dycki jak jóm ciotka kludziła na miedze, to poradziła s nienazdanio ji dziubnónć do rzici. Przeszło lato, prziszła jesiyń, tóż ujec koziczke kludzi ku capowi za cysarskóm ceste do siedloka Macheja, kiery mioł szumnego capa. Oblyk se stare lónty, bo tyn cap smerdzioł na kilometer, a potym eszcze oblyczki musioł we stodole mieć miesiónc powieszóne na rechli. Machej go prziwitoł, puścił capa ale tyn sie jakosi nie biere do roboty. Jedyn drugigo obwónioł, polizoł, ale skokanio nie bydzie. Eda ściepoł czopke a ganc sie zastaroł, bo Machej mu prawił, że ta koziczka, kieróm ze spyndu przikludził, to je cap. Tóż co terazy srobić? Ciotka go na isto mietłóm przegóni. Machej zaszoł do szpajski, wycióngnył sztwiertke, poloł a ujcowi a prawi:

- Móm ganc takóm samóm koze, pstrokatóm a bodlawóm. Ros uż miała małe, wymie mo wielkucne mlyka dowo godnie, a uż je poskokano. Helynka nigdy kozów nie chowała

tóż ji powiysz, że tak wyglóndo koza, jak jóm cap poskocze. Mlyko bydzie mieć a bydzie rada.

- Tóż a co s capym?

- Capa se niechóm. Je szumny, a możne eszcze latoś jakómsik koziczke poskocze. Jakosik Ci muszym pómóc kamracie, przeca se znómy łod małego. Tóż dobre. Eda idzie do chałupy, nogi sie mu kapke trzepióm, kludzi koze do kóntka a idzie leżeć ku babie, bo uż było nieskoro.  Rano sie budzi, dziwo sie za okno, a ciotka s mietłóm góni po placu.

- Darmo, narobiłech pieróństwa, to terazy dostanym po rzici...  Wlazuje do chlywa, dziwo sie, ciotka koze głosko a prawi.

- Wiysz co Eda, nie wiedziałach, że tym Machej terazy capów na kozy nie puszczo, yny jich wymiynio za kozy a eszcze taki szumne. Isto tych kozów mo

godnie a nie wiy, co s mlykiym robić.

Ujec se oddychnył, a prawi:

- Tóż dyć Helynko, tego mlyka mo tela, że sie w nim ros za tydziyń we wannie kómpie..

 

Jako Francek wyrychtowoł kuminiorza a kuminiorz Francka.

 

Hań downij, jako terazy, po chałupach chodzowoł kuminiorz, kiery kuminy pucowoł a ros do roka go było trzeja na strzechym puścić. Eszcze downij jak chałupy ni miały kuminów, były kurne, to wszystek dym szoł na izbe a nie trzeja było co pucować. Ale jo se spóminóm jako Francek chcioł wyrychtować kuminiorza a wyrychtowoł siebie a było to jakich pindziesiónt roków tymu. Francek był chłop szporobliwy, grejcarów nie marnił, nie kurził cygaretli, gorzołke a piwo pił yny jak mu gdo poloł, tóż aji baba miała s niego radość. Ale na drugóm stróne był wysrany, bo by chcioł yny szporować, tóż galoty mioł aż sie ganc potargały, bótki nosił do szewca Badury do Cieszyna coby mu jich sprawowoł wiela wlezie. Borok Badura uż bardzo ni mioł co kleić, tóż Franckowi se kozoł kupić nowe bótki, kiere i tak bydzie s dziesiynć roków sprawowoł. Taki był. Ale babie a dzieckóm nie żałowoł. Zofijka dycki wypyrczóno, cera a dwóch synków wyłoblykani jako do kościoła po dziedzinie chodzowali. Miyszkoł Franek w chałupie, pospołu s Fotrami swoji baby. Sgodzali sie, ros za czas yny sie powadzili, ale to skyrz tego że babucióm mało żranio doł, abo kuróm łobilo nasuł na ziym miasto do starego garca. S babóm sie wadził yny przi niedzieli, bo go chciała oblyc jak szoł do kościoła, coby wyglóndoł jako gazda a ni jak borok. A ón sie szprajcowoł, bo nigdy nie chciał żodnej nowej oblyczki, a babe było gańba, że chodzi po dziedzinie jak borok. Po dziedzinie zaczón chodzić nowy kuminiorz Badura. Był to młody synek, a mówił s dziołuchóm łod siedloka Tómice, tóż Francek srandowoł, że se musi dować pozór jak sie uż ożyni s Tómiculóm, bo tam zabijaczki sóm aji sztyry razy do roka. We szpajsce, we szklónkach, w lodówce a w zamrażarce je fórt jodło, kierym Tómicula go bydzie futrować. Kuminiorz yny sie zaśmioł a rzeknył Frankowi, że ón je s figurantnej familije, a tłósnóm yny ci, co siedzóm a fórt żeróm. Na strzesze u Franka było jedno okiynko, do kierego Badura wlazowoł jako mysz, potym kumina sie chycił, a go pucowoł. Franek mu doł do kapsy grejcar, achtlik do kapsy a podziynkowoł. Napytoł se go na prziszły rok, bo widzioł, że dym s kumina bucho, a fajnacko go przepucowoł. Badura sie ożynił s Tómiculóm. Wiesieli było wielkucne, bo przeca siedlok wydowo cere. Tómica na piyntrze młodym srobił dwie izby. Badura jodoł w kuchyni u teściowej, kiero mu fórt warziła jelita ze ziymniokami a s zasmażanóm kapustóm, miynso s babucia s pomaszczónymi ziymniokami, kurczoki, gynsi, kaczyce, a badura jod a chwolił sie wszyndzi, że staro Tómicula mu warzi a ón je fórt figurantny, do każdej dziury wlezie. Przidzie Badura do Francka. Gazda sie na niego podziwo, kapke przibroł, ale uwidzymy, możne wlezie jak ni, to go bydymy ciść. Kóminiorz wlazuje na wyrch ciśnie sie do okiynka, a nie poradzi przelyźć. Ros, drugi, trzeci no nie przelezie. Na wyrch wylazła aji baba Francka a prawi coby jeji chłop tam wyloz a kumin wypucowoł. Tóż dobre, borok kuminiorz doł Franckowi line s gewichtym a szczotkóm a chned s kumina dym zaczón uż klejzać po całej zogrodzie. Francek ciśnie pinóndz do kapsy kuminiorzowi, ale ón tego nie chce wziónść. Prawi:

- Uż sie nie mieszczym do tej dziury na waszej strzesze, cóż terazy pocznymy?

- Panie Badura, móm dlo Was jednóm rade. Wiym, że Was Tómicula godnie kormi. Jak chcecie we wszystki dziury do kuminów wlazować, to nieśmicie tela jeść.

- Jak Was bydzie chciała futrować, to ji musicie rzyc, że uż dość, że uż musicie iść do roboty.

Badura posłechnył słowa Francka, a dycki jak przejyżdżoł na kole przi frankowej chałupie to mu doł, szpyrke, preswórszt, wórszt, miech ziymnioków a aji kónsek miynsa. Frankowo baba nie nadónżała warzić a piyc tego wszystkigo, co kuminiorz nosił, bo był rod jak fazol, że do każdego kumina na dziedzinie wlazuje. Yny Franek sie staroł, bo jakosi mu zaczón legier skrzipieć, a oblyczki kiere na siebie cis zaczły być ciasne.

Prawi babie:

- Wiysz co, lepszy uż kuminiorzowi nic nie prawić, że rzić nie poradzi styrczyc do okna na strzesze, niech sie sóm tropi, bo potym ón tak człowieka oczaruje, że legier zaczyno skrzipieć, a oblyczki sóm ciasne...

 

Uczyły nas rechtory...

 

Hań downij szkoła to nie była żodno sranda. Jak żech zaczón chodzić do piyrszej klasy, to my wszyscy mieli obleczóny jednaki lónty, coby jedyn drugimu nie wyczytoł, że mo piekniejszy sweter, lebo szumniejszóm suknie. To nie było gupi, bo baji terazy jedyn nosi koszule, na kierej  je taki mały znaczek, kierego ledwa co widać, a zapłacił za nióm dwiesta złotych. A inkszy mo takóm, na kierej tego znaczka nie widać, ale widać jakisi poski a kulki, a fotrowie za to zapłacili yny pindziesiónt złotych. Dziecka sie dziwajóm jedyn na druggo, a porownowajóm sie jacy sóm, tóż ty mundurki to były taki oblyczki, kiere srobiły s nas jednako obleczóne dziecka a na nich my nosili tarcze, na kierych było napisane, do kierej szkoły patrzymy. Pamiyntóm jak mie Mama przikludzili do szkoły zapisać. W klasie rechtorka zapisowała dziecka s kierymi żech chodził do przedszkola, tóż my sie znali. Kierzi byli odważniejsi, to zaczli na tablicy kredóm cosi na bioło pisać, ale chned to trzeja było gómbkóm zamazać, bo rechtorka sie na nas szpatnie dziwała. Przes piyrsze trzi roki nas uczyła Paniczka, kiero yny stykło że sie na nas podziwała a my uż wiedzieli kany mómy skoczyć, abo co mómy robić. W piyrszej klasie nas nauczyła liter a czytanio, całóm drugóm klase my sie uczyli tabliczki mnożynio, a czytanio. Tabliczka mnożynio sie nóm długi czas śniła po nocach ale za to jóm pamiyntóm jóm do dzisia. W trzecij klasie, jak my uż tabliczkym znali, to sie zaczło robić jakisi obliczynia. Zaczli my aji czytać ksiónżki, w kieryh były opisane rostomajte historyje. Rechtorki my sie boli. Nie śmiało sie na lekcyji moc wyrzóndzać miyndzy sobóm, po klasie chodzić a nie dej Boże ciepać papiórkami swiniónymi w kulke. A kaj tam były jaki telefony, abo gry, dyć by nas ze szkoły wyciepali… Ale my byli tacy podciepy, gor syncy, że dycki my cosik wymarasili. Tóż potym jak Fotra do szkoły wezwoł dyrektor, to w chałupie my czakali ynu poska na rzici.

Potym mundurków uż nie było. Prziszła inkszo władza, wszystko sie smiyniło, ale fórt my wiedzieli, że rechtor to je rechtor, a muszymy go posłuchać. Jak my byli posłeszni a posłuchali na lekcyjach, to było wszystko w porzóndku a tak by to miało być. Kiejsi rechtor był kapke jak policajt. Wahowoł dziecka, coby se krziwdy nie narobiły. Jak gdo kómusik dokuczoł, to hned linijkóm pogroził. We szkole, do kierej żech chodził kupa wiecy żech sie nauczył, ale rechtorki a rechtorów trzeja było posłuchać. Nie było tak jako terazy, że dziecka a rechtorki to só kamraci. Wiycie kamratów, to mogóm mieć chłopi w gospodzie, ale młodziyż musi mieć jakisi respekt przed rechtorym. Czym wiyncyj sie rechtor skamraci s dzieckami tym miyni go bydóm szanować a posłuchać. Hań downij nigdy tak nie było, a wychodzili my ze szkoły nauczyni. A terazy jacysi hytrzi s Warszawy wymyślili program, kiery sie na nic nie godzi, bo gdo to widzioł, żeby dziecka w pióntej klasie nie umiały tabliczki mnożynio. A syncy kierzi wychodzóm ze szkoły nie poradzili kónska drzewa urznónć piłóm. Dziynkujym Pón Bóczkowi żech sie uczył kiejsi hań downij, kiej rechtorzi mieli hyre, a nie byli naszymi kamratami. Ja terazy jak jch spotkóm, to aji se mogymy piwo w aryndzie wypić, ale Wtynczas jak nas uczyli, to my wiedzieli, że nie śmiymy se za kupa powolić. Dycki miyndzy nami był jakisi plac, a to była ta wiedza, kieróm óni nóm przekozali. Czym wiyncyj rechtor je kamratym s dzieckami, tym miyni wiecy jim powiy, bo kamraci to sóm chłopi przi piwie w gospodzie...

 

Szmolec

 

Wszyscy dokoła prawióm, że szmolec s babucia ni ma zdrowy, że jak sie go pojy, to przes serce a przes żyły czyrwióno nie poradzi lecieć. A jo wóm cosik łopowiym, jako s tym szmolcym na prowdy było. Jozef dycki ros do roka zabijoł kormika, a jak go kupowoł na spyndzie, to wybiyroł szpyrczoka, coby mioł na sobie godnie fetu. Baba s nim dycki ryczała, bo jak masorz Pszczółka prziszoł na zabijaczke, to wszystko było masne, a dziecka klejzały na dłaszkach. Starka też jak szła ros przes kuchyń do izby, to jóm musieli kludzić, tak było gładko, ale szpyrki ji wóniały, tóż kozała se jich chned prziniyść na talyrzu a ku tymu kónsek chleba. Stareczka miała uż przes dziewiyndziesiónt roków. Cały żywot robiła na gróncie przi gospodarce, wychowała siedym dziecek, a kiejsi hań downij poszła do dochtora, bo jóm cosi zaczło dusić w piersiach, a nie poradziła dychać. Dochtor był eszcze starej daty, tóż starke zbadoł a prawi:

- Mocie cosi ze sercym, nie śmicie jeść szmolcu, bo Wóm żyły zaciśnie.

Starka sie ganc zastarała, bo pore szpyrek ze szmolcym na chlebie, to przeca je nejlepsze śniodani. Dochtór sie podropoł po głowie a prawi:

- Wiycie co, żodnych cetli wóm nie dóm, bo to i tak je sama chemija. Kupcie se w kónzumie pół litra dobrej gorzołki a każde rano, niż pośniodocie se wypijcie szpamperle, to samo wieczór niż pójdziecie spać. Szmolec ze szpyrkami możecie jeść ale nie każdy dziyń.

- Ale jo go jym oto dwa razy za tydziyń we strzodym a przi niedzieli. Wiycie Panie Dochtorze mi sie go tak przełogrómnie chce.

- Tóż dobre, przidźcie zaś a jakisi miesiónc, zaś Was przebadzym. Eszcze, musicie sie ruszać, chodzić każdy dziyń do pola, odbywać, knobloch jydźcie, pogryzejcie cebule a serce bydziecie mieć zdrowe.

Starka chodziła do tego dochtora każdy miesiónc. Nie dowoł ji żodnych cetli, yny ros ji kazowoł pić kóniak, ros gorzołke, a ros aji śliwowice, co jóm Górole przedowali na torgu we Strumiyniu. I starka żyła, jak była zabijaczka a szpyrki sie na patelni smażiły, to dycki s talyrzym szła, yny jóm trzeja było kludzić, bo Jozef takigo masnego bagóna dycki do chlywka wraził, że przi zabijaczce wszyscy sie musieli dzierżeć ścian jak szli s siyni do kuchynie. Jozef masne mioł rod. Dycki na śniodani jod bóndź szmolec ze szpyrkami, abo świyczke abo wajecznice ze szpyrkami, bo jego baba też miała rada se pojeść tak,

coby broda była masno. jednego roku, po zabijaczce Jozefowi zabyło słabo, nie poradził luftu chycić, baba mu okno odewrziła a starka uż ze sztamperlóm gorzołki leciała, coby mu do gymby wloć. Jozef uż s Hynkiym zza lasa pore piw wypił, ale gorzołkóm nie pogardził. Rano baba go zapisała do ośrodka, do dochtora. Jozef prziszoł do niego, tyn go sbadoł a prawi:

- Tóz Panoczku serce mocie chore, isto jycie szmolec...

- Ja Panie Dochtorze, dycki pri zabijaczce, a potym ze szpyrnika wycióngóm szpyrki, a ze szpajski a baba mi robi babraczke, wajecznice ze szpyrkami, stryki s wyroskami a ziymnioki ze szpyrkóm ros za czas, a co drugi dziyń se aji szmolcym pomażym chlyb. Dochtór jak to usłyszoł to mu ślina do gymby prziszła, oblizoł sie a prawi:

- Panie Jozefie, nie śmicie tego szmolcu jeść. Szpyrki to yny tak ros za czas, a babraczke yny ros na miesiónc. Dostaniecie cetle na serce a baba niech wahuje cobyście jich jedli rano a wieczór. Gorzołki ani piwa też nie śmicie ku tym cetlóm pić, bo Wóm może ganc cerce stanónć. Chłop poszeł do chałupy a sie ganc zastaroł. Nim se legnył to mu baba dała cetle do gymby, wodóm s gorka jóm zapił a usnół.

Rano sie dziwo, a starka do łodmaryje siyngo a wycióngo flaszke kóniaku, leje go do sztamperla, potym idzie do szpajski, kraje kónsek szpyrki a jy na sniodani s chlebym. A Ón cetle połyko, zapijo wodóm, a baba mu niesie na talyrzu kónsek chleba a pómidor. Starka sie dziwo, że Jozef dycki przi sobocie jod chlyb ze szmolcym, pogryzoł to knoblochym, a potym dziepro szoł odbywać. W pyndziałek wziyna chned rano ze szpajski kónsek szpyrki, w małym bóncloku szmolcu a pore wajec. Wraziła to do taszki a zaszła do ośrodka. Zaklupała do dwiyrzi dochtora a prawi:

- Dochtorze, coście napisali na serce tymu mojimu Jozefowi?

- Tóż wiycie cetle na serce a na żyły.

- Kiej żeście jedli babraczke, abo stryki s wyrzoskami?

- Wiycie, moja baba dochtorka mi fórt jakisi cetle przepisuje, fórt mie yny kormi pómidorami, chlebym a warzónym pietruzielim.

- Panie dochtorze, jo żech chodziła kiejsi chań downij do Waszego Fotra, a óni mi prawił, że na serce to yny sztamperla gorzołki na rano a na wieczór.

- Tóż dyć, ón mo isto ze sto roków, a fórt w łodmaryji kóniak mo a se go popijo.

- Nó, a mojigo Jozefka chcecie truć cetlami. Dochtorze tu mocie kónsek szpyrki, bónclok szmolcu a pore wajec. Niech wóm s tego Wasza paniczka cosik dobrego

nawarzi.

Dochtór pomyśloł, starke do dwiyrzi odkludził, a uż wieczór jod wajecznice ze szpyrkami pospołu s Fotrym, babóm a s wnukami.

Rano jak do niego prziszoł Jozef na kóntrole to mu prawi:

- Panie Jozefie, szmolec, stryki s wyrzoskami a szpyrki s chlebym możecie jeść. Yny wiycie...

Wiym Panie Dochtorze, przed śniodanim a po wieczerzi muszym wypić sztamperle gorzołki. Tóż szmolec w bóncloku był dycki we szpajsce, stryki s wyrzoskami gaździno smażiła a Jozef, jak umrził mioł niecałe sto roków...

 

"KÓŃ JAK"

 

Jónek s Hankóm byli uż po ślubie trzicet roków. Wychowali troje dziecek, dziołuche a dwóch chłapców. Ón robił na szachcie, óna w chałupie była gaździnóm, a pospołu mieli małóm gospodarke, tóż roboty było dycki kupa, gor że od zaczóntku miyszkali sami, w chałupie, kieróm dostali od hanczynej starki, kiero do śmierci była swobodno. Jónek jak eszcze chodził do roboty, to rano wczas sie budził, poszoł poodbywać, pośniodoł, a potym na wartko autobusym jechoł na szychte. Robote mioł ciynżkóm, bo fedrowoł na przodku na Darkowie. Hanka też roboty dycki miała dość. Rano dziecka do szkoły trzeja było wyrychtować, eszcze chłopu śniodani srobić, a krowy podoić, bo Jónka krowa kopała - w rynkach mioł siłe, tóż jóm ściskoł a óna to ni miała rada. Tak jim to żywobyci szło, dziecka rosły, a dycki cosi oba mieli do roboty, tóż ciotka Helynka sie s nich śmioła, a dziwiła sie, kiej mieli czas dziecka robić. Bo tak było, że jak byli młodzi, to yny to robili od wielkigo dzwóna, bo fórt było cosi, a potym jak Hyniek poszoł na pyndzyj, to uż sie jakosik nie chciało, a gor, że Hanke fórt głowa bolała. Choć mieli uż wiyncyj jako piyndziesiónt roków, to fórt łod rana do wieczora lotali. Hanka czasym wnuki bawił, co ji dziecka podciepały, baji jak jechali na jakómsik muzyke, a Jónek choć mioł pyndzyj to eszcze dorobioł jako wahtyrz na szachcie, bo fórt chcioł na Darkowie robić, aspóń na wyrchu. Pospołu stowali o pióntej a chodzili spać o jedynostej, dziyń w dziyń. Czasym se Jónek chycił Hanke za kolano ale to było wszystko. Jednego dnia, przi niedzieli, po połedniu oba ni mieli co robić. Jónek mioł chynć na piwo s kamratami, ale Hanka se spómniała, że jeja starka jakisi wina miała schowane w piwnicy, tóż isto by było dobre ich sprógować, gor że starka to robiła jakich trzicet roków tymu s malina a wiśni. Tóż dobre chłop zeszeł do piwnice, dziwo sie a nad corkiym na ziymnioki je półka na kierej stojóm flaszki. Siyngnył po jednóm, był na nij przilepióny, zakurzóny papiór. Przejechoł palcym a czyto: "KOŃ JAK". Kruca, to je kóniak, to bydzie moji babie smakować. idzie na ku babie, biere dwie szklónki a polywo. Wypili s Hankóm całóm flaszke a zaczli to robić. Robili to całóm noc, potym zaś cały dziyń, Jónek uż ni mo siły, ale Hanka go fórt ku sobie cióngnie, tóż fórt a fórt sie po tym legierze kulajóm. Cera a syncy burzóm na dwiyrze, klupióm na okna, pomyśleli se , że Fotrowie isto kansik pojechali, bo ani słychu dychu. Po trzech dniach Jónek a Hanka dostali głód, tóż usmażili se na rano wajecznice, na łobiod Hanka srobiła stryki s wyrzoskami, a Jónek poszoł kury a kaczyce połodbywać. Dobrze, że ni mieli krowy, bo by ji isto mlyko s wymión wykapało. Jak uż se Hyniek pojod, to naszoł tóm flaszke sprzed trzech dni, opucowoł kurz a poczytoł co hanczyna starka tam napisała: "KÓŃ JAK NIE PORADZI TO TRZEJA MU NALOĆ S TEJ FLASZKI PIYNĆ KAPEK NA AMPER WODY". Jónek se wszymnył, że s tej jednej flaszki by pómóg chłopóm a babóm w całej dziedzinie. Chned poszoł dopiwnice, wzión nastympnóm flaszke a poloł sobie a babie. Pierón wiy, co eszcze ta hanczyna starka tam do tych flaszek wloła...

 

Pióntek trzinostego

 

Był na dziedzinie jedyn chłop, kiery przełokropnie wierził w przesóndy. Mioł na miano Francek a było mu sztyrycet roków. Był nejmłodszy s rodzyństwa, a zustoł sóm w chałupie s Matkóm, kiero sie o niego fórt starała. Robił we Werku we Trzińcu, robote mioł fajnóm a wiela sie nie urobił. S wypłaty też poradził jakisi grejcar do fusekle styrczyć. Gany mu nie było, babóm sie ganc podoboł, yny jego Matka go chciała mieć przi sobie, bo sie boła że zustanie sama, tóż robiła wszystko coby sie nie ożynił. Łod małego mu prawiła, że baji jak czorny kocur mu przeleci przes ceste, to sie musi wrócić. Francek jeździł do roboty na kole, tóż wiela razy do chałupy przijechoł aż wieczór, bo miasto cysarskóm cestóm, jechoł skyrs kocura miedzóm przes las przes trzi dziedziny. Baji jak prziniós bótki, kiere mu sprawił szewiec Badura, to nigdy jich nie kłod na stół, bo hned Matka groziła palcym, że go bydóm ciść w nortach. Jak pospołu wilijowała cało familija, to Francek choćby sie mioł pojscać, nie stanył piyrszy ze stołka. Jak sie dostoł do szpitola bo dostoł bruch, to jak s niego wyszoł żodnymu nie podowoł rynki, bo Matka mu przikozała. Potym sie dozwiedzioł, że kómu by rynki podoł, tyn bydzie nimocny a dostanie sie do szpitola. Jak Franckowi zazwóniło w lewym uchu, to wiedzioł, że gdosi mu rzeknie jakómsik dobróm nowine, a jak w lewym to złóm. Nejgorszy było jak umrził starzik, bo matka kozała pozasłaniać wszystki okna a zdrzadła, coby sie jeji Foter w żodnym nie przeglóndnył, a chned mu aji oczy kozała zawrzić, coby nastympnego umrzika nie uwidzioł. W pióntek trzinostego ani synek ani Matka nie wylazowali s chałupy, bo przeca cosi sie złego stanie, Francek tego dnia se dycki broł orlaub. Tóż tak przes roki Francek se s Matkóm żyli w małej chałupie pod kopcym. W kierysi pióntek jako dycki Mama synka wyrychtowała do roboty, wraziła mu do taszki kónsek syra a chlyb, a chłop pozwyrtoł na kole na szychte. Ta warto przeszła, bo tego dnia majster prawił chłopóm, że skyrs awarie muszóm rychlij skóńczyć. Była ganc jedna, kiej Francek wyloz s roboty a dostoł głód, tóż poszeł do baru. Kozoł se polywke za trzinost złotych, zjod jóm, gymbe utrził a mioł wynść, yny paniczka kiero mu polywke dała na stół przileciała, że zapłacił za kupe, a óna mu źle wydała. Była to Hanka, kierej chłopa zabiło na szachcie pore roków tymu. Baba jak sie patrzi, wdowa s dwójkóm dziecek. Spodobała sie mu, tóż jóm pozwoł na kawe w pyndziałek. Jak jechoł na kole s roboty a był przi chałupie to mu keta spadła a musioł koło zakludzić do Hyńka. Hyniek se kozoł trzinost złotych. Jak uż obwiadwoł, to powyrzóndzoł Matce wszystko, co sie mu dzisio przitrefiło. Óna yny rynce słożyła a podziwała sie do kalyndorza, że dzisio je trzinostego, a óna zapómniała kartke s jednym miesióncym utargać. Tóż straszne nieszczynści. Matka mu zakozała iść wszyndzi tam, kany była trzinostka, ale w pyndziałek chłopu sie zaś zachciało polywki, a Hanke przeca pozwoł na kawe. Paniczka s nim poszła, a okozało sie, że je narodzóno trzinostego, że mo synka, kierymu je trzinost, a że jakosik ta trzinostka sie ji dzierży. Francek sie ganc wylynkoł ale Hanka sie mu podobała. Minył rok a tych polywek a kaw chłop sjod a wypił tela, że Matce Hanke - swojóm galanke przikludził pokozać, nó a s nióm dwoje dziecek. Starce ze zaczóntku zabyło słabo, ale potym isto zrozumiała, że uż nic nie srobi, że przeca synek sie musi ożynić. Ślub był trzinostego w pióntek, ale matka Francka o tym ani nie wiedziała, bo zaś wytargała s kalydorza jednóm kartke. Hanka s dzieckami sie skludziła do Francka, za rok sie jim urodziła dziołuszka a za trzi roki chłapieczek. Matka umrziła trzinostego w pióntek. Niż jóm Świynty Pieter zakludził do nieba, to ji pogroził palcym, bo chciała wlyźć przes dwanostóm brame...

 

W chałupie ludzie umiyrajóm...

 

Starzi ludzie dycki prawili coby nie siedzieć w chałupie, a wynść na pole, kansik baji do lasa abo aspóńdo chlywa gowiydź poodbywać, bo w chałupie ludzie umiyrajóm. Tóż Wóm łopowiym jako to było s jednóm Helynkóm, kiero za diabła s chałupy nie chciała wynść. Boła sie wirusa, tóż pierzine a zogłowek przeniósła do drugij izby, bo sie boła, że jóm chłop czymsikej zarazi. Było to w na kóniec lutego, kiej nejwiyncyj ludzi było nimocnych na grype. Każdy drugi mioł ryme, kuckoł, kichoł a ludzie po kapsach nosili mokre sznuptychle, bo fórt jim s nosa kapało. Chłop Heli, Jozef tyn sie zaś nie boł nimocy. Każdy dziyń łod rana do wieczora cosik kole chałupy robił. Rano jak stanył, piyrsze co, to pił sztamperle gorzołki. Był uż na pyndzyji, tóż czasym se móg dać aji dwie. Potym śniodoł, ros jod wajecznice, abo wajca, abo kónsek wórsztu, a wszystko pogryzoł cebulóm a knoblochym. We szpajsce tego mioł godnie nawieszane, bo łóńskigo roku tym zasadził pół zogóna. Potym sie łoblyk, szoł poodbywać, zaszoł sie aji podziwać do synka, na wnuki, a Hela? Fórt w izbie siedziała, bo przeca w gazetach pisali, coby ludzie w chałupie zustali, bo wirus latoś je jakisi gorszy, a dochtorzi sami nie wiedzóm co to je. W chałupie se wszystko porobiła, poukludzała, chłopu obiod uwarziła, ale hned szła do izby a zawiyrała dwiyrze, coby jóm wirus nie naszeł. A Jozef gónił po dziedzinie. Do kónzumu jechoł na kole po chlyb, potym sie stawił do gospody, kany wypił dwa wartki s chłopami a na kóniec eszcze do brata wloz na plac, s Fotrym przerzóndził a nie puścili go pokiel nie wypił sztamperle na zdrowi. Kaj prziszoł to wszyscy kichali, kuckali a smarkali w sznuptychle. W chałupie Jozef uż mioł na blasze obiod nawarzóny, zjod a szeł se legnónć do legera, aspóń na pół godziny. Hela siedziała przi oknie we swoji izbie a fórt rzykała, coby tyn wirus jóm nie dopod. Wieczór po wieczerzi chłop wzión ze szpajski cebule, pokroł na talyrz a wzión ku swojimu legieru. Hela nadowała, że to smerdzi, ale Jozef wiedzioł co robi. Zaszoł eszcze do kuchyni, rospuczył knobloch, doł na gazete a pokłod na dłaszke. Za pore dni Hela zaczła kuckać a smarkać, Jozefowi nic, fórt góni jak ze sraczkóm. Baba se kozała zazwónić po dochtora, tyn przijechoł a babe pobadoł, nó darmo wirus. Hela rynce słożyła a prawi:

- Tóż jako jo żech ani s chałupy nie wylazowała a jeżech nimocno, a tyn mój stary pierón, po dziedzinie góni a nic mu ni ma.

- Paniczko, bo s tymi nowymi wirusami je tak, że lepszy miyndzy ludzi iść a go dostać, bo wtynczas organizm wiy, s czym musi bojować. Tymu Waszymu chłopu ani nie kapło s nosa. A Wyście siedzieli w chałupie, tóż pierón wloz przez okno s luftym, a chned was zaraził.

- Tóż ale przeca jadłach witaminy a jakisi cetle.

- Paniczko nejlepszo je cebula a knobloch. Trzeja wynść na pole a podychać se luftym, poodbywać babucie, kury a kaczyce. Zónść se na zogóny, wymierzić, kany bydziecie ziymnioki sadzić. Nie śmicie być dóma, bo w chałupie ludzie umiyrajóm. Wirusy sie tej cebule a knoblocha bojóm jak czert wody...

Jozef sie yny dziwoł s boku a uż mioł na talyrzu nakrotóm cebule a na gazecie knobloch, kiery babie styrczył pod legier. Usmarkanej Heli na drugi dziyń doł teju s miodym a s cytrónóm. Baba pośniodała, wygrzoła sie pod pierzinóm, a w połednie uż warziła obiod. Jozef dochtorowi zaniós miech cebuli a knoblocha. Bydzie mu kapke smerdzieć w chałupie, ale aspóń wirusa zabije. A Hela uż wiy, że nie śmi sie w izbe zawiyrać, bo przeca w chałupie ludzie umiyrajóm...

 

Jako Karlik utopił Marzannym,

 

Latoś jakosik kupa ludzi na dziedzinie miało ryme, kuckali a fórt do sznuptychli smarkali, tóż gaździny nie postarczyły jich prać. Wszystko tymu, że łóńskigo roku cebule nornice podgryzły a knoblocha było mało na zogónach, bo se ludzie uznali, że cetle s aptyki bydóm lepsze prociw ponikierym nimocóm. Yny Karel posadził całe zogóny cebule a knoblocha, tóż jak gdo ni mioł, to szoł do niego a dowoł mu za to godnie grejcarów, tóż chłop po grómnicy uż jich mioł wielkucny miyszek uszporowany. Ludzie ku nimu szli bo, ta chemija s aptyki od dochtora była na nic. Zofija fórt rzigała, Hanka dostała s tego laksyrke a Jozefowi sie zaczło toczyć w głowie, że mało nie przepod do sómsieka. A nimoc na dziedzinie była straszno. W każdej chałupie gdosi krzipoł, mioł ryme abo zimnice. Dochtór, kiery sie łóńskigo roku tukej przikludził kansik s Polski zarzóndził epidymie, żodyn nie śmioł wylazować s chałupy, coby jedni drugich nie zarażali. Cóż s tego, kiej wirusa uż wszyscy mieli, jedni na drugich kuckali a smarkali. Tóż dochtór s policajtami zarzóndził, że gdo kucko abo mo ryme, bydzie sóm w kumórce siedzioł przes szternost dni. Nie było to ganc dobre, bo baji Hyńka wielkigo siedloka zawrzili we szpajsce, a przes dwa tydnie zeżroł wszystki szpyrki a ni mioł gdo odbywać, tóż jego baba sie tropiła a góniła, coby babucie a krowy były oporzóndzóne. Felka tesorza zaś zawrzili w szopce, kany mu chłopi każdy dziyń nosili warzónke, ale robota stoła bo ni mioł gdo robić stołów, stołków a ryczek. W każdej chałupie gdosi był zawrzity a i tak nimoc nie ustowała. Każdymu do okna zaglóndała Marzanna a szpatnie sie dziwała na całóm familije. Yny w chałupie Karlika wszyscy byli zdrowi. Jego baba wszyndy, w każdym kóntku miała pokrónżanóm cebule, dziecka nad łóżkami w handrze spuczóny knobloch a na blasze stoł nawarzóny cały garniec teju prociw krzipocie. Dochtór prziszoł do Karlika a w całej chałupie wóniało cebulóm, knoblochym, pokrziwami a miodym. Chned se spómnioł jak jego starka lyczyła ryme a kuckani, żodnymi cetlami, ale tym, co naszła w zogrodzie. Policajt kozoł Karlikowi całóm cebule a knobloch rosdać wszystkim po dziedzinie, tóż wszyndy była radość, bo gaździnki porobiły syrop s cebule na kuckani, a knobloch spuczyły, zawiónzały a powiesiły po izbach. Wóniało szumnie po całej dziedzinie. Za pore dni, jak wszystkim było lepszy, to se ludzie spómnieli, że przeca je jor, a że trzeja Marzannym spolić. Felka puścili ze szopki, tóż dwie szumne deski hned sbił, a dziecka to obwiónzały słómóm a starymi lóntami, srobiły głowe, wszyły ji dwa knefle, eszcze szatke oblykły a uż Marzanna stoła pod ścianóm. Dziwała sie na wszystkich szpatnie, bo to przeca je ta pieróna, kiero przinoszo wszystki nimoce, a latoś zas prziniósła wirusa, kierymu borok dochtór nie rozumioł. Dziecka wziyny Marzanne, zaśpiywały ji pieśniczki kiere sie śpiywo na kóniec zimy, a zaniósły nad rzyke. Zimy uż ni ma, nimocy też, tóż jóm Karlik podpolił a wciepoł do rzyki. Terazy trzeja sie radować z jora a sioć sadzić, powylazować s chałup. Tyn nowy dochtór uż wiy, że se na zogródce musi posadzić cebule a knobloch, żodne cetle. A Marzanna płynie w Pietrówce, szpatnie sie na ludzi dziwo, ale zima, wirus a nimoce, kiere mo w sobie sie polóm we słomie, s kierej ji rynce a głowe dziecka srobiły.

 

Dziyń chwastów.

 

Ludzie wymyślajóm rostomajte świynta a dni, tóż nie wiym esi wiycie, że dzisio je dziyń tych wszystkich zielin, kierych gor gaździno ni mo rada, bo ponikiere s nich ji rosnóm pospołu s marekwióm abo s pietruzielim. Musi jich fórt plyć a wyciepować do brózdy. Inksze rosnóm na miedzy, a pospołu s trowóm a s kwiotkami sie jich suszy na ostropcach. Inksze rosnóm po lasach, a człowiek jich zdepce, a ani nie wiy, co s nich wszystko idzie srobić. Prawiymy na ty zieliny chwasty, a dzisio je jejich dziyń. Hań downij gazdowie hned wiedzieli jakóm majóm ziymie kole chałupy a na gróncie, podle tego jaki zieliny a chwasty na nij rosły. Mógli se poplanować, co bydóm sioć a sadzić na każdy rok. Musieli jednako dycki rok dać ziymeczce dychnónć, coby sie mogła kapke odrodzić. Pómogały ji w tym chwasty, bo korzyniami jóm spulchniały, zastawiały w nij wode aji wtynczas kiej była posucha. Ponikiere chwasty pómogajóm zorkóm kiełkować, a młodym roślinkóm rosnónć. Terazy sie jich strziko chemijóm a jak sie podziwocie na obili, to ni ma w nim ani trowki, ale to ni ma dobre, bo tóm chemije jymy w jodle. Kiejsiw obilu było kupa szpóny a swińskij trowy a to było ganc normalne. Potym sie to wioło burdakiym, coby reż abo pszyniczka była czysto. Na chwastach dycki je kupa chroboków, a poniekiere s nich majóm kwiotki, tóż lotajóm na nich pszczoły. Chroboki s chwastów wydziubujóm ptoki, kiere jch majóm przełogrómnie rade. Kupa chwastów to sóm zieliny, kiere kiejsi hań downij suszyły zieliniorki a lyczyły nimi ludzi po dziedzinach. Baji pokrziwa, ajbisz, babski gniyw, basakir, biedrziniec, fortusznik, haniczka abo baji szczyrbek. Miasto cetli, by sie miało pić tej ze zielin, bo kupa s nich je dobrych na krzipoty, kuckani a rostomajte boleści. Prziszły taki czasy, że każdy przed chałupóm strziże trowe ros za tydziyń. Ale dobrze je dycki na jor, niechać miedze aspóń do kóńca moja a nie siyc ji. Pszczoły se nasbiyrajóm pyłku a chwasty ożywióm ziymeczke. W ostatnich rokach deszcza je mało a musicie wiedzieć, że niezesieczono miedza zastawuje kupa wody. Dycki je dobre niechać kole chałupy jakisi kónsek, miedzy, bo jak se przi nij siedniecie wieczór, to poczujecie wiela zielin tam bydzie wóniać. Kupa chwastów zabijajóm siedlocy, kiej strzikajóm łobili, kukurzice abo raps chemijóm, kiero zabijo zieliny, my jóm w chlebie zjymy, nadychómy sie nióm, zabijo pszczoły a aji do zogródki wlezie na marekwie a na sznytloch. Tóż trzeja chwastóm dać rosnónć, aspóń w poniekierych miejscach. W miastach, kany je kupa betónu, ludzie kupujóm zorka chwastów a siejóm jich do ziymie, coby aspóń kapke zielónego mieli kole bloków. Kiejsi hań downij chwasty w obilu były jako chrobok w jabku. Ludzie wiedzieli na isto, że jedzóm cosi, na co dzisio sie prawi EKO...

 

Niechejcie kapke trowy przi chałupie

 

Przi każdej chałupie na dziedzinie je maszynka z motorym, kiero siecze trowe, kwiotki, zieliny a wszystko co ji wlezie do pysku. Jedni tóm trowe dowajóm do miechów a wystawiajóm ku ceście, inksi wyciepujóm do przikopy, sóm aji tacy, kierzi jóm niechajóm aż uschnie, bo majóm radzi jak jim kole chałupy wónio sianym. Kiejsi trowe na dziedzinach sie barży szanowało. W każdej chałupie chowało sie jakómsik gowiydź,krowy, kozy a baróny. To wszystko chciało źrać, tóż na jaro, w lecie a eszcze aji na jesiyń, przez dziyń sie to wszystko pasło na miedzy. Po połedniu broł traktor z prziczepkóm, abo tragacz a jechoł nakosić trowy, coby bydło miało co źrać aji przez noc. Tako krowa poradzi fórt mleć pyskiym a pogryzać, prawi sie na to, że ćwiynkuje. Przez całe lato sie trowe siykło a suszyło na ostropcach, coby gowiydź miała co źraćw zimie. Żodyn ani nie myśloł, coby zesieczónóm trowe niechać na miedzy, coby zgniła, abo jóm suć do miechów. Ja, ponikierzri jóm dowali do wiekucnych drzywek a robili s nij kómpost. Ale to było hań downij a terazy tak robióm yny wiynksi gazdowie. Terazy każdy jak yny uwidzi, że trowayny kapke podrośnie, to jóm strziżóm jak razyjerzi wojoków przi asyncie. Chned jak yny jakisi kwiotek wystowo na miedzy, to uż zapolajóm maszynki a jadóm go zabić. Ale to sie bydzie pómału miynić, bo każdym rokiym je coroz wiynkszo posucha. A uczyni ludzie se wszymli, że pszczoły trzeja ratować,bo zapylajóm kwiotki, toż uż aji we wielkich miastach sie robi miedze w postrzodku betónu. Wody padze z nieba przeogrómnie mało. Sami widzicie, że oto yny kapke ziymie pomoczyło, a kaj sóm jarziny, strómy. A kaj je obili, kukurzica a ziymnioki. Dycki na jaro, jak wóm kole chałupy urośnie miedza z kwiotkami, to jóm niechejcie jakisi czas. Tako trowa zastawi wode w ziymi, tóż miyni ji wyparuje do luftu, a do kwiotków lotajóm pszczoły, kiere bieróm z tych waszych kwiotków pruszek a robióm z nich miód. Tym miodym żywióm swoji larwy, coby jich byo wiyncyj. Pszczoły zapylajóm kwiotki, z kierych potym rośnie kupa owoców a zielin, kiere jymy. Tóż nim zapolicie maszynke, kiero zesiecze wszysko co je zielóne kole chałupy, to se pyty wszymnijcie, wiela wody poszło do lufu, a wiela pruszku z kwiotków żeście zmitrynżyli. Podziwejcie sie za okno, dyć ta zielóno miedza z moiczkami a inkszymi kwiotkami je ganc szumno. Kiejsi wielcy malyrze z tego robili obrozki, kiere terazy sóm fest drogi. Idzie posucha, tóż niechejcie aspóń do kóńca moja ty miedze, bo uwidzicieprzidzie taki czas, że możne uż nie bydzie co siyc...

 

Stare strómy

 

Móndry gazda nie bulo starych strómów, bo wiy, że z nich sóm same profity. Po pilobie w polu idzie se siednyć w ciyniu a baji posłuchać jak śpiywajóm ptoszki pochowane w gałynziach. Kiesi pod takimi starucnymi strómami dycki stoła ława a stół, przi kierym siadywała cało familija, jak gdosi przijechoł na nawszczywe. Wiela sie tam w ciyniu dycki nieboszczyk starzik nawyrzóndzoł bojek a pogodek ze swojigo żywobycio. A starka, wiela sie tam z babami nasiedziała a obrzóndziły dycki pół dziedziny, a wiela razy sie powadziły. W starym strómie majóm gniozda ptoki, kiere okróm tego, że szumnie śpiywajóm, to eszcze żeróm chroboki, kiere by strómowi chciały zaszkódzić. Żeróm aji kumory, muchy a wszystko to, co loto w lufcie, abo góni po ziymi a gazde z gaździnóm nasrowo. Stary stróm zastawuje wode w ziymi a tymu zieliny, kiere rosnóm kole niego lachko jóm mogóm pić gor jak je posucha. Jak je hyc, to ni ma lepszy jako w ciyniu pod zielónymi listkami. Sóm stare strómy, na kierych rosnóm kwiotki, s kierych jak przidzie jor, to pszczoły se zbiyrajóm na miód. A jak pszczoły bzuczóm na starej trześni abo jabłóni, to gaździno wiy, że bydóm w lecie fajnacki owoce, a bydzie z czego warzić dzieckóm kómpot. Tóż jak je kole chałupy stary stróm, to go niechejcie. Kiejsi przidze jego kóniec, ale to nie bydzie zoleżeć od was. Stare strómy były tukej, jak eszcze nie było nas a isto bydóm dali aji jak nas uż nie bydzie.

 

Trze zmarzli a pojscano Zofija

 

Dycki jak pamiyntóm na zaczóntku moja było pieknie, ludzie sadzili ziymioki, marekwia a pietruzieli uż wylazowały ze ziymie a w folioku sie zielynił sałot. Strómy kwitły, ptoszki śpiywały, piec w piwnicy uż poszoł spać, ale prziszło dwanostego moja, Pankracego a zrobiło sie jakos chłódno, potym trzinostego - Serwacego a szternostego - Bónifacego. Starzi gazdowie wiedzieli, że co je w ziymi posiote, abo z nij wylazło na zogrodzie, trzeja bydzie przikryć, bo jak przidóm trze zmarzli, to mogóm tym zielinóm zaszkódzić. Starzik dycki mioł narychtowany stus drzewa w szopce, coby pod blachóm rozchajcować. Lato, zima, jor, jesiyń, dycki musioł mieć czym polić, bo starce fórt było zima a ón też aji w lecie chodzowoł w koszuli, bo czyrwióno uż w żyłach nie żynyła jako za młodu. Młodzi sie grzoli pod pierzinóm, a nie musieli chajcować, ale kaj w chałupie były małe dziecka to trzeja było aspóń kapke przepolić. Trze zmarzli fukali zimnym luftym, jak sie odewrziło dwiyrze do pola, czasym aji kapke posuli śmiegiym, ale nejradszy chodzowali do zogródki sie podziwać, esi gaździno jarziny przikryła aspóń jakómsik dekóm. Tym jarinkóm mało kiej robili krziwde, ale lyniwo gaździno jak wylazła do pola to ji tak dycki zabyło zima, że musiała hned czopke a kabot oblykać. W nocy, jak szłapy wystyrczyła spoza pierziny, to zaś jóm łechtali coby ji było zima, a wtynczas aji gazda jóm nie poradził ogrzoć. Ale starzikowi a starce pómógli, bo wiedzieli, że óni dycki z tóm marekwióm a pietruzielim jak z małymi dzieckami, tóż aji w kuchyni chynyli rympoł drzewa, coby starzi nie zmarzli. Nó a potym patnostego prziszła dycki pojscano Zofija, kiero cały świat dycki poloła deszczym. Padało łod rana do wieczora a ku tymu było zima, tóż starzik uż mioł pół stusu spolóne, bo starka mu w izbie marzła. Prawił dycki, że trze zmarzli rok do roka przidóm, coby ludzióm przipómnieć, że jor a lato je krótki. Tóż nie dziwcie sie, że starziki całe lato ciupióm na pnioku drzewo a majóm go dycki cały stus, bo przeca lato a jesiyń wartko przyndóm...

 

Kiej sie śmieje dziecio, śmieje sie cały świat...

 

Wszyscy my kiejsi hań downij byli dzieciami. Ponikierzi z nas, gor chłopi, se myślóm, że nimi sóm fórt. I tak na isto je, bo człowiek sie bawulko cały żywot, yny czym inkszym. Wiela razy jak baji wlazujym z dzieckami do magacynu z bawidełkami, to sóm bych se kupił jakisi auto, co sie go kieruje pilotym, klocki abo koparke, co wyglóndo na ozajst jak prowdziwo. Dyć jak żech był mały, to takownych wiecy nie było. Mioł żech pore bawideł to żech se ich szanowoł, bo były drogi, a wiyncyj przestoły na półce jako sie kulały po dłaszce. Tóż terazy mogym sie kapke ze synkiym pobawić autami a klockami, kierych kiejsi nie było. Ale bawidła to ni ma wszystko, bo nejważniejsze je, coby każdy mały człek mioł kole siebe ludzi, kierzi go majóm radzi a kierzi go opatrujóm. Jak je Mama a Tacik, Starka a Starzik, bracio siostry, familija, to je to nejważniejsze. Jako mały synek był żech szczynśliwy, bo kole mie byli ci, kierzi mie mieli radzi a jo żech mioł ich rod. Nasza chałupa była dycki pełno ludzi: ciotek, starych ciotek, ujców, młodszych ciotek a młodszych ujców. Było tela wyrzóndzanio a tela do posłuchanio, że nie trzeja było radija ani telewizora puszczać, bo wszystko żech wiedzioł co sie kaj na świecie robi. Jak żech sie uż nasłuchoł ciotków a ujców, to żech z dzieckami gónił po lesie. Stawiali my szałasy z chebzio a nosili my do tego rostomajte stare garce a ździorba. Nie było lepszy jako sie schować w takij chałupce. Jak żech był starszy, to my zaś na kołach rajzowali po całej dziedzinie, jedyn do drugigo na nawszczywe. Przi każdej chałupie był balón, tóż jak sie w niego nie pokopało to nie szło usnónć. Bo jako dziecka my sie musieli fest wygónić a jak nas Mama wołali do chałupy to była kora. Jak żech był mały, to były zimy jak sie patrzi. Jak śniega nasuło w listopadzie to tajoł dziepro w kwietniu. Pół biydy, że za stodołóm żech mioł kopiec, bo było kaj jeżdżić na miechach a na sónkach. Byli my mali, byli my szczynśliwi ,ni mieli my starości. A tak by to miało być, bo kiej sie śmieje dziecio, to sie snoci śmieje cały świat...

 

Wajecznica na Zielóne Świóntki

 

Na Cieszyńskij Ziymi a gor w Goraliji na Zielóne Świóntki dycki sie smażiło wajecznice. Na jor a w lecie kury uż dycki dobrze nosiły wajca, a we szpajsce wisiały eszcze szpyrki po zabijaczce, tóż było z czego jóm zrobić. Hań downij jóm nejprzród robili Górole w Beskidzie Ślónskim, a dziepro potym sie ta tradycyj zaczła rozchodzić po calućki Cieszyńskij Ziymi. Takóm wajecznice sie smażiło dycki na polu, we wielkucnym garcu nad fajerym, kiery sie rozpolało z drzewa z lasa. Kidało sie do garca aji dwiesta wajec, coby cało familija se pojadła, a jak takóm wajecznice robiła cało dziedzina, to uż jedyn garniec nie styknół.

Wiela razy było tak że padało, tóż ludzie sie schrónili pod strzeche abo jak nie było kaj, to czakali aż przestanie padać, bo przeca wajecznice trzeja było usmażić. Ta tradycyj je do dzisia, gor miyndzy Wanielikami, kierzi świyntujóm to, że hań downij Pónbóczek posłoł na Apostołów Świyntego Ducha. Kupa stowarzyszyń, Kół Dziedzińskich Gaździnek a aji ludzie po chałupach w Zielóne Świóntki smarzóm wajecznice, bo to je i tako przileżytość coby sie ludzie pospołu zeszli a ze sobóm pobyli. Przi garcu je dośc roboty, bo jedni trzaskajóm wajca, inksi krajóm szpyrki abo wórszt, eszcze inksi krajóm chlyb a rychtujóm talyrze. Jedyn, gdo mo moc siły miyszo to wszystko wielkucnóm warzechóm. Dośc przi tymu je rzeczy a srandy, bo przeca jak sie gaździnki a chłopi zyndóm, to poradzóm obrzóndzić pół Świata. Wajecznice sie dowo na chlyb, a nie śmi sie jóm jeść łyżkóm. Wyprógowoł żech to a na isto lepszy tak szmakuje. Ta tradycyj je też z Goralije, bo kiejsi sie kładło wajecznice na chlyb, jako sztyry palmy do sztyrech rogów gróntu, coby dobrze ziymeczka obrodziła. Potym po takim smażyniu jak uż se wszyscy pojedzóm, to se idzie wypić kawe, tej, gdo mo mało to może eszcze pociść buchty, a chłopi se mogóm dać po jednym, bo przeca wajecznica je czasym fest masno. Ponikierzi se eszcze i zatańcujóm, bo przeca wajecznice trzeba wyskokać. Hań downij na każdym gróniu se polił fajer, a dlo Góroli to było wielki świynto. Do dzisia sie o tym pamiynto, że smażyni wajecznicy na Zielóne Świóntki prziszło od pastyrzi z Beskidów.

 

Cosi o starych ciotkach

 

Jónek mioł kupa ciotek. Było jich tela, że ani jich nie poradził porachować. Nejstarsze były stare ciotki - to były siostry starki a starzika. Dlo nich Jónek mioł nejwiyncyj reszpektu, bo miały uż swoji roki a były obraźliwe. Trzeja było se fest dować pozór, co sie przi nich wyrzóndzo, bo jak cosik szpatnie usłyszały a przeónaczyły to hned sie oblykły a szły do chałupy. Potym nie prziszły na nawszczywe pore dni, ale jak sie jim uż zmierzło w chałupie siedzieć, to zaś prziszły. Sranda była z tymi starymi ciotkami, bo starzik jich dycki nasrowoł a robił se z nich błozna, a óny siedziały a yny udowały, że nie słyszóm. Ale Jónek wiedzioł skyrs czego to je. Dycki tak bywało po zabijaczce, bo wiedziały, że starka we szpajsce mo nawieszane szpyrki a kity, tóż czakały kiej jim gdo co kidnie na talyrz. Starka dycki co miała, to dała, a starzik jak jim eszcze poloł warzónki, to sie śmioły aji jego błoznóm. Jónek z tymi ciotkami rod wyrzóndzoł, bo go uczyły rachować, grały z nim w karty a uczyły go starodownych pieśniczek.

Ale nejwiyncyj mioł rod, jak tako staro ciotka prziszła na jesiyń abo w zimie, to wtynczas se siadła kole pieca a zaczła mu wyrzóndzać o utopcach, o nocznicach, o diobłach a aji o pusteckim, co hawiyrzóm pómogoł w szachtach. Potym borok synek nie poradził spać a sie chowoł pod pierzinóm, ale na drugi dziyń zaś drugo ciotka mu wyrzóndziła nowóm pogodke, tóż by rod jak fazol. Bo ty stare ciotki były słuszne a hyrne, ale jak sie jich o cosik człowiek spytoł, to potym cały wieczór o tym drzistały. Baji jednego razu starka sie spytała swoji starszej siostry, jako to było, że Francek z Palowego Kopca se wzión za babe Hanke z Sikornika. Óna ganc nie wiedziała ale zaszła do swoji siostry, przikludziła jóm do starki a we trzi uż wyrzóndzały cały wieczór a eszcze pół nocy. Bo kiejsi hań downij nie było telefónów, jako terazy, tóż tako staro ciotka musiała iść przez pół dziedziny, coby cosik rzyc cosik nowego a jak uż to rzekła, to uż chned to wiedzieli wszyscy po chałupach, bo stare ciotki to wartko rozniósły. Nie było szkubaczek, łuskaczek, kopoczków, pokopków, wiesiel, dożynek, muzyk, w kierych by nie było starych ciotek. Wszyndzi musiały być, wszystko musiały wiedzieć, a wszystko wiedziały. Mały Jónek to wiy na isto, bo jak sie go rechtorka spytała we szkole wiela je piynć a piynć, to rzyk że sie spyto starej ciotki, ale jak sie go spytała o połednicach, to rzóndził trzi sztwierci godziny, aż zazwóniło. Potym stare ciotki zaczły umiyrać. Umrził i starzik, tóż ni mioł gdo kogo nasrować. Jónek poszeł na asynt, ale eszcze od nejstarszej ciotki sie dozwiedzioł historyje swoji familije. Wszystko to napisoł blajsztyftym na archu papióru a schowoł do podstola. Potym nieskorzi jego wnuk to opisoł na internecie a terazy to wszyscy czytajóm z odewrzitóm gymbóm. Tóż jak mocie eszcze jakóm staróm ciotke to jóm nawszczywcie, zaniyście ji kónsek buchty a óna wóm wyrzóndzi jako to kiejsi bywało. Zebiercie se aji ze sobóm pisok a wiyncyj archów papióru. Wiycie wielach jo mioł tych starych ciotek? Kiebych jako mały synek pisoł wszystki jejich pogodki, to by z tego była cało odmaryja ksiónżek.

 

Moja Starka, Rej a Kochanowski...

 

Moja starka Zofija, kiero dzisio by uż miała wiyncyj jako sto roków niechała po sobie jakisi zeszyty, w kierych pisała blajsztyftym wszystko, co se nie poradziła spamiyntać - baji komu pojczała wiela grejcarów, kiej gdo mo miano, abo jaki cetle mo jeść rano a jaki na wieczór. Dycki pamiyntóm, jak rzóndziła, że pisze jako słyszy, skyrs tego, że miała dycki kole siebie ludzi, kierzi wyrzóndzali tak jako óna po naszymu, tóż pisała po naszymu na tych swojich archach papióru. Do szkoły poszła dziepro jak ji było sześć, a tam sie nauczyła rachować a pisać po polsku. Przedtym, jak była mało to tego jynzyka nie znała, bo przeca wszyscy kole ni yny po naszymu wyrzóndzali. Zaczła czytać ksiónżki a gazety po polsku, ale fórt nie poradziła pojónć, czymu yny jeja rechtorka rzóndzi po polsku a wszyscy kole ni po naszymu. Tóż jak s Matkóm poszła na torg do Cieszyna, to była rada, bo chciała usłyszeć jakisi inksze jynzyki. Ale kaj, tukej też wszyscy drzistali jako jeji kamraci a cało familija. Jak uż była wydano, to se kupiła radijo, a dziepro w tej drzewianej kisiyńce gdosi mówił po polsku. Ale fórt jakosi nie poradziła w tym jynzyku rzóndzić. Była fest nasrano, bo tóż przeca litery uż znała, a nie umiała jich jakosik na papiórze dać do kupy, coby napisać cosik mało wiela po polsku. Tóż ale sześć klas skóńczyła, jako wiynkszo czynść dziecek na dziedzinie, a to ji stykło, bo przeca gospodarka a robota na gróncie była nejważniejszo. Potym jak uż była starszóm paniczkóm, to se ze starzikiym kupili telewizor, do kierego sie dziwali dycki wieczór, jak panoczek abo paniczka szumnie wypyrczóno rzóndziła co sie wszystko na świecie robi. Ale i wtynczas fórt pisała a rzóndziła yny po naszymu, a jak natrfiła na kogosik, gdo mówił po polsku, to sie przeca jakosik dorzóndzili. Aż do śmierci po naszymu myślała, prawiła a pisała. Jak we szpitolu sie ji dochtór spytoł, jako sie mo, to u prawiła, że nie poradzi rzóndzić. Dochtór, kiery naszej rzeczy nie znoł rzyk starce, że uż mo swoji roki a "rzóndzić" ludziami uż isto nie bydzie. Jak sie terazy dziwóm na to wszystko, co starka pisali, to jedno wiym na isto. Kieby pisała na internecie po naszymu, to by to s tego były nejszumniejsze a nejprowdziwsze pogodki. A wiycie wiela takich starek a starzików było, a kiejsi chodziło po świecie? Terazy se przedstowcie, że żyjóm a yny by jich trzeja było nauczyć cykać po kneflach na kómpiutrze. Dlo mie też, naszo cieszyńsko rzecz to był piyrszy jynzyk, kierym żech poradził rzyc wszystko. Dziepro potym we szkole mi rechtorka pokozała, że je eszcze inkszy, polski, tyn kierego sie też muszym nauczyć. I wiycie co, uż wiym, że starka pisali po staropolsku. Bo jak żech poczytoł Reja a Kochanowskigo, a eszcze słownik starucnej polsczyzny, toch se wszymnół, że przeca ci dwo wielkucni panoczkowie na każdo musieli rzóndzić po naszymu. Tóż dobre, kieby sie moja Starka kansik pospołu zeszła z Kochanowskim a z Rejym, to by sie z nimi dorzóndziła? Myślym że ja, bo na Cieszyńskij Ziymi przez stówki roków starucny jynzyk polski żył, a yny czasym do niego ludzie styrkali jakisi słowo z czeskigo abo z nimieckigo. Starka pisali tak jako słyszeli a rzóndzili co chcieli, po naszymu po cieszyńsku. Jo też wyrzóndzóm po naszymu a se myślym, że ani Rej ani Kochanowski, ani Niymiec a aji Czech sie nie bydzie na mie gniywoł. Bo przeca naszo cieszyńsko rzecz je tak bogato, że ze wszystkimi kole nas sie dorzóndzymy.

 

Zrobili Ślónzokóm wielkóm krziwde...

 

To małe czyrwióne, w postrzodku mapy to je Województwo Ślónski. Nie każdy w nim wyrzóndzo abo godo po naszymu, bo sóm taki miasta a dziedziny, kaj je kupa ludzi, kierych Ojcowie a Starzicy tukej przijechai za robotóm. Robili tukej na szachtach, werkach, na gróntach a choć sie na nich prawiło, że nie sóm ganc stela, to dzisio wszyscy my sóm Ślónzokami. I wszyscy by my sie mieli chycić za rynce, a pokozać całej Europie a Światu, że gdosi nóm ubliżył, że to ni ma ganc tak jako rzóndzóm we Warszawie abo w Pradze.

My Ślónzocy sóm fest hyrnym narodym. Nigdy my sie nie dali ani Rakuszanóm, ani Prusokóm ani Czechóm. Chcieli nas na siłe uczyć jynzyka, ponikierzi chcieli aby tukej była jedna wiara, a eszcze inksi coby Ślónzok wyrzóndzoł po polsku. Ale gor u nas na Cieszyńskij Ziymi pospołu żyli a żyjóm wedla siebie Katolicy, Wanielicy, Zielónoświóntkorze, a kupa inkszych kościołów. Każdy se tukej może wierzić w co chce, tak to dycki było a bydzie. My przeca mómy swojóm bogatóm kulture, swojóm rzecz, godke. Mómy hyrne baby - nasze Matki a Starki, kiere nas od kolybki uczyły rzykanio, pieśniczek a pogodek. Mómy silnych chłopów, kierzi swojich synków uczóm roboty - w lesie przi drzewie, na szachcie, lebo na gróncie. Dzisio, kiej cało Polska a Europa sie na nas dziwo a pokazuje palcami, muszymy sie dzierżeć pospołu. To minie, zaś bydymy chodzić przez miedze na piwo, a Czesi do nas do magacynów a na torg. Kómusikej sie kapke w głowie pokopyrtało, a zawrził nas jak w kisiyńce, ale mómy siłe, tóż wyndymy z tego z głowóm podniesiónóm do wyrchu. Bo naszo siła to nie sóm yny nasze kszefty a grejcary, ale to, co niesymy przed sobóm, czego nas nauczyli nasi Fotrowie a Starzicy. Dziwóm sie na tóm mape, a tak se myślym, że możne by nie było szpatne pomyśleć o jaki małej autonomiji. Nie myślym, coby sie ganc odłónczyć od Polski, ale coby Ślónzocy mieli u siebie kapke wiyncyj władzy. Poradzymy gospodzarzić, poradzymy ciynżko robić, bo tak my sóm nauczyni, tóż u siebie by my se regirowali po swojimu. Na ślónskich chałupach okróm polskich fan coroz wiyncyj je tych górnoślónskich a cieszyńskich. Ślónzocy z każdym rokiym czujóm, że sóm tu stela. Po tym co z nami zrobili, muszymy rzyc panoczkóm we Warszawie a w Pradze: "Nie róbcie z nas Ślónzoków błozna, bo eszcze ście nie widzieli jacy poradzymy być, kiej nas gdosi nasere!"

 

Noc Świyntojańsko, Kupalnocka, Sobótka a cosi o wiónkach

 

Wczora była Wilija Świyntego Jóna. Świyntuje sie jóm dycki, jak je nejkrótszo noc a nejdłukszy dziyń. Ale nim tukej aji na Cieszyńsków Ziymie prziszło Krześcijaństwo, to Słowianie, nasi przodkowie, świyntowali Noc Kupały - Kupalnocke, na kieróm kościół katolicki prawił Sobótka. W całej Europie, nie jyny Słowianie w nejkrótszóm noc w roku rzykali do swojich bogów ognia, wody miesiónczka a miłości. Rozpolali oginie sobótkowe, w kierym polili rostomajte zieliny. Taki fajer sie rozpolało z kónsków dymba, jasiónu abo brzozy. Wbijało sie brzozowy kólik, na kiery sie dowało koło ze słómóm namoczanóm we smole. To koło sie potym wartko zwyrtało, coby sie chyciło. Jak uż sie poliło, to sie go kulało do stusóm, kiere były uż narychtowane, dycki na kopcach, coby ich było widać. Nejprzód jednako sie musiało wygasić wszystki fajery po całej dziedzinie aji ty pod blachóm w chałupie. Potym gor chłapcy skokali przez taki stusy, bo to snoci oczyszczało a chróniło człowieka prociw rostomajtym złym mocóm a nimocami. Noc sobótkowo, to był czas gor dlo młodych, bo wtynczas se mógli pochledać swoji drugij połówki. Kiejsi hań downij dziołuchóm a synkóm galanów a galanki chledali nejstarsi z rodu, abo swatki. Ty dziouchy, kiere nie chciały mieć chłopa na siłe, miały roz za rok przileżytość, coby se nónść synka same. Tóż plótły wiónki ze zielin, a z kwiotków, dowały na nich cosik, co sie poliło a puszczały na wode we stawie, abo w rzyce. Niży stoli chłapcy, kierzi też, se chcieli nónść galanke barży ze serca, jako podle tego, co starzik mu nawyrzóndzoł. Syncy chytali ty wiónki a nióśli ku fajerze, kany czakały dziołuchy. Młodzi sie chledali podle wiónków, a mógli se potym pospołu iść kansik do lasa, abo na miedze. Jak se szpacyrowali po lesie, na młakach to chledali kwiotka paprotki. Ku ranu, nim słónko zeszło szli spadki ku fajeróm, przeposali sie bożym drzywkiym, pospołu skokali przrez ogiyń a dzierżeli sie za rynce. Kwiotka paprotki snoci żodyn nie naszeł, ale esi by sie kómusik podarziło, to musioł nejprzód pokónać rostomajte straszydła, kiere go wachowały, a potym iść do ciymnego lasa chledać wielkucnego skarbu. Plytło sie aji wiónki z Bożego Drzywka a dowało bydłu na rogi, coby go chrónić prociw urokóm czarownic a rostomajtych nimocy. Przi fajerach sie godnie wróżyło. Baji z wody we studni, z kwiotków na miedzy, z kamelków, z dzikigo bzu, a aji ze sznytlocha. Wierziło sie, że gdo je przi sobótkowym fajerze, tyn bydzie zdrowy, wiesioły a bydzie sie mu darzić cały rok. Hań downij sie wierziło, że sie nie śmi kómpać w lecie w stawie a w rzykach jak uż słónko zóndzie przed Kupalnockóm, bo rostomajte stwory, gor utopce yny czakały, coby człowieka wcióngnyć pod wode. Jednako w Noc Kupały sie każdy móg kómpać, bo wtynczas wszystki stwory sie boły fajerów a tego balandrowanio, a aji potym uż żodnego nie dopalowały. Potym nieskorzi, jak na ziymie Słowian prziszoł kościół katolicki, to z Kupalnocki zrobili Noc Świyntego Jóna, bo chcieli, coby ludzie dali świyntowali noc wody a ognia, ale uż podle tego jako chcioł papiyż a biskupi. Bo nie wiym esi wiycie, ale każde świynto w kościele, to je kapke pogaństwa a kapke wiary katolickij. Eszcze mało wiela o Sobótce. Była snoci to przeogrómnie piekno dziołucha, kiero miała galana Sieciecha. Jak synek sie wracoł spadki z wojny a mioł sie ożynić ze Sobótkóm, to jejóm dziedzine napadli wojocy z obcej krajiny. Sobótka dostała strzałóm do serca a umrziła. Było to bezmala w noc Kupały. Kupała to je słowo, kiere je z jynzyka indoeuropajskigo, od słowa kump, kiere znaczy tela co kupa ludzi, abo banda. Nie znaczy kómpać sie, abo myć sie wodóm, jako sie ludzióm zdo. Do dzisia w Noc Świyntojańskóm, choć to je katolicki świynto, fórt dziołuchy puszczajóm wiónki, wróżóm, ledzy kany sie poli fajery a balandruje do rana. A sóm w Polsce a aji w Europie taki grómady ludzi - Rodzimowiercy, kierzirzykajóm do starodownch bogów słowiańskich, a kierzi Kupalnocke świyntujóm ganc jak kiejsi hań downij nasi praojcowie. Hej, kieby dziołuchy a chłapcy dali świyntowali Noc Świyntego Jóna jako Noc Kupały, to by nie musieli chledać galanów a galanek po internecie.

  

Dobro sie dycki wraco spadki ...

 

Stary, chudobny a nimocny chłop siedzioł na torgu pod płotym a przedowoł wajca. Przidzie do niego wypyrczóno paniczka a sie pyto:- "Po wiela przedujesz ty wajca?"- Starszy panoczek sie na nióm podziwo a prawi:- "pindziesiónt groszy za wajco paniczko".- Weznym sześć za dwa pindziesiónt, abo idym dali!"- Biercie po wiela chcecie, bo żech eszcze dzisio ani jedno nie przedoł, a cosik mało wiela muszym przeca zarobić.Wziyna wajca a poszła. Była fest hyrno, że wygrała, bo przeca kupiła wajca łacniejszy, a tyn borok ani nic nie prawił. Siadła do swojigo szumnego auta a pojechała do miasta do fest drogij gospody na obiod, na kiery była domówiono ze swojóm kamratkóm a z jeji chłopym. Kozali se obiod, na kiery chłop od wajec by musioł isto miesiónc siedzieć na torgu. Potym óna poszła zapłacić. Gospocki se kozoł trzista trzicet złotych. Paniczka mu dała trzista pindiesiónt a rzekła:- Wydowke se niechejcie.Wszystko by było do porzóndku, kieby paniczka zapłaciła tymu chłopu, co przedowoł wajca tak samo, jak gospockimu. Borokowi na torgu jakby chynyła aspóń złoty, abo dwa wincyj za ty wajca, to by był rod jak fazol. Czymu dycki je tak, że dowómy godnie grejcarów tym, kierzi jich nie potrzebujóm, a jak widzymy starke, co przeduje kwiotki pod murym w mieście, to sie chcymy pokozać jacy my sóm wielcy panowie?

Był kiejsi panoczek, kiery kupowoł rostomajte wieca od chudobnych ludzi na torgu, choć ich ani nie potrzebowoł. Płacił jim wiencyj grejcarów, jako chcieli. Spytołech sie go kiejsi, czymu tak robi? A ón mi rzyk:- Wiycie, terazy żech je zdrowy, móm godnie grejcarów, ale może prziść taki czas, że sie mi nie bydzie darzić, że zbankrocym, że przidzie nimioc a wtynczas możne że bydym chowoł kury a przedowoł wajca pod płotym na torgu. Wtynczas możne przidzie gdosi, gdo kupi ody mie wajca a do mi za nich jedyn abo dwa grejcary wiyncyj.

Dobro sie dycki wraco człowiekowi spadki, pamiyntejcie o tym...

 

Jako Jónek ze Zofijóm rozrazili legier.

 

Uż je nieskoro, dziecka spióm, tóż Wóm napiszym takóm historyje, jako se Jónek wzión babe, s kieróm lygoł do legiera, a co potym s nióm wszystko robił, abo nie robił. Wiycie, rostomajcie to je miyndzy babóm a chłopym, baji nejprzód jak sie młodzi galanióm, to se przejóm a pokazujóm to wszystkim dokoła, bo przeca cały Świat sie musi na nich dziwać, jako se dowajóm pusy a sie obściskujóm, a jaki szumne pukety galan kupuje galance, a óna mu w trómbie piecze kaczyce, a buchty coby borok nie zesłob. Potym jak sie uż długszy czas smykajóm, to Tatowie, Stare Ciotki a Starzicy sie zaczynajóm pytać, kiej bydzie to wiesieli bo przeca uż pore roków chodzi galan ku galance a fórt nic, tóż to trzeja jakosik skóńczyć w jednóm lebo w drugóm strónym. Jónek chcioł być chytry, a wartko sie ożynić, bo uż wszyscy mu prawili że je stary kóń, tóż zaszoł na muzyke a se siod z kamratami na ławie po murym. Doł se piwo a dziwoł sie jako dziołuchy zwyrtały. Gany mu nie było, bo choć mioł okulory ale był postawny a jak se włosy poczosoł na bok, a oblyk jak sie patrzi, to dziołuchy snoci za nim jscały. Była jednako dziołucha, kiero nie tańcowała ani sie na niego nie dziwała. Siedziała w kóntku, jako ón, na miano miała Zofija. Jónkowi kamraci mieli każdy galanke, tóż se z niego błozna robili, coby szoł a Zofije wyzwyrtoł. Jednego razu jak sie uż muzyka skóńczyła a wszyscy sie odkludzali do chałupy, to szoł Jónek sóm a przed nim drepsiła Zofija. Jakosik tak se zaczli pospołu wyrzóndzać, że potym za tydziyń na muzyce tańcowali a dziwali sie do oczy. Przeogrómnie sie jim musiało śpiychać, bo za pół roku były smowy a chned potym wiesieli. Jónek sie przekludził do chałupy Zofiji, w kierej bywała ze swojimi Fotrami. Dostali jednóm izbe przi kuchyni z kierej musieli być radzi. Jak Jónek cosik chcioł po Zofiji, to dycki nieskoro wieczór abo w nocy, bo po kuchyni dycki gdosi drepsił a nejwiyncyj starka, tóż młodzi dycki sie dziwali esi zgasło światło. Dycki doczkali eszcze ze sztwierć godziny nó a potym uż sie mogli chytać tej roboty. Tak dorobiali, że Zofija zustała nie sama. Hned potym umrziła starka, tóż młodzi mieli uż dwie izby. Do piynciu roków mieli troje dziecek, tóż było w chałupie wiesioło. Ale jak Jónek chcioł co po babie, to musieli zaś to zrobić nieskoro wieczór abo w nocy. Terazy choć stareczki uż nie było, to nejprzód musieli dziecka pouspować, doczkać aż wszyscy sie z kuchyni wytracóm a dziepro potym sie mogli chytać tej roboty.

Jak dziecek nie było dóma, bo jich ku sobie wziyna jónkowa Mama, to mógli sie zawrzić w izbie a wartko to zrobić, ale po cichu, bo dycki w kuchyni siedziała jakosik staro ciotka, kiero prziszła na nawszczywe. Jak uż dziecka były wiynksze, to mieli eszcze gorszy, bo yny legier zazgrzipił a uż wszyscy mieli oczy odewrzite. Tóż brali koła a jechali do lasa, abo lecieli do stodoły na sómsiek, jak jich żodyn nie widzioł. Roki leciały, Tatowie od Zofije sie pominyli, dziecka se przikludziły swoich galanów a galanki, pożyniły sie, powydowały sie a Zofija z Jónkiym zustali sami dwo chałupie. Terazy mieli trzi izby yny dlo siebe, żodnych starek ani starych ciotek, kiere stoły po dwiyrzami, tóż mogli dnie a noce pod pierzinóm robić rostomajte wieca, na kiere za młodu ni mieli czasu. Jónek aji wzión babe do takigo jednego magacynu do Cieszyna, ale jak tam Zofija wlazła to chned uciykła do pola, bo uwidziała nafukanego chłopa z gumy, a eszcze Jónkowi wyfackała po gymbie, że też go ni ma gańba. Bo óna przeca zwykła to robić po ćmoku, a po cichu, a nie przi roźniónym świetle, a eszcze coby ji chłop jakisi pieróństwa pokazowoł. Ale potym ji kupił cosi w tym magacynie, nieskorzy zaś cosi, a po miesióncu rozrazili legier. Tóż widzicie taki to było, je a bydzie. Jak człowiek je młody a sie mu chce, to ni ma jako, a potym jak sie zestarzi a byłoby kaj, to uż ni ma chynci ani siły. Tóż rostomiłe baby a chłopi, jak uż bydziecie na pyndzyji, bydziecie mieć dlo siebie czas, to zakludźcie swojóm połówke do takigo magacynu, w kierym sóm rostomajte wieca, kiere lza użyć do tej roboty. Możne ze zaczóntku bydzie kapke krawalu, ale potym uwidzicie – do tydnia legier bydzie rozrażóny…

 

Co sie kiejsi piło w hyc.

 

Dzisio jak je hyc, to se każdy idzie a kupi w magacynie wode, lemóniade abo orynżade. Wszystko je w plastikowych flaszkach a narychtowane stoji, yny grejcary trzeja zapłacić paniczce przi kasie. Kiejsi jak sie chciało pić a słónko fest hajcowało, to wszystko szło nónść w kuchyni abo we szpajsce. Tak sie mi zdo, że jakosik ludzie hań downij mieli miyni czasu na wszystko, bo robili łod rana do nocy na gróncie a przi gospodarce, a eszcze musieli sie o pici a o jodło starać, bo w kónzumie tego przeca nie było. Pół biydy, że starki bywały po chałupach, bo gor starzi ludzie mieli tego czasu wiyncyj, tóż młodym poradzili cosik mało wiela pómóc. Rano do śniodanio sie warziło tej. Stoł we wielkim garcu a każdy se tam do niego dowoł co chcioł: cukier abo sok. A sok stoł we szklónkach, bo go starka łóńskigo roku w lecie z gaździnkóm robiła z rybiźli z malin abo z ostrynżnic. Tej stoł w bóncloku cały dziyń, bo jak ochłódnył sie go też szło napić, a jak sie do niego dało kapke soku z malin, to nic lepszego ani w magacynie nie lza było kupić. W lecie każdy owoc, kiery spod ze stróma stareczka ciepała do wielkucnego garca a warziła kómpot. Piła go cało familija do obiadu, a jak ochłódnół to był nejlepszy, bo był zimny, tóż jak sie prziszło z pola do chałupy to go każdy do gorków loł a dziecka sie oblizowały, bo stareczka go srobiła s jabłek s agryzu a s uherek. Choć go stareczka dali do szpajski to kómpot tam długo nie stoł, bo do rana uż bónclok był prózny.

W nejwiynkszy hyc a gor jak sie robiło przi sianie, to wszyscy nejprzód szli ku studni. Jak sie amper zimnej wody s nij nacióngło, to sie naloło nejprzód kónióm, kiere musiały smyczyć fury siana na wielkucnych wozach, potym sie piło takóm wodziczke gorkami, kiere starka uż rychlij narychtowali, bo przeca dzisio fest hajcujóm. Przi źniwach a przi sianie nejlepsze a gor dlo chłopów było jednako piwo. Gazda go chowoł w piwnicy, abo go ciepoł do wielkigo drzywka w kierym była woda, co spadła pore dni tymu jak była szudera. Piwo po robocie w hycu, to dlo chłopów było nejlepsze, co gazda móg narychtować. Ale yny po jednej flaszce, bo przeca trzeja było eszcze siano skludzić do stodoły, przi źniwach obili we stodole wioć a w miechach nosić na piyntro. Nó a to piwo gazda mioł schowane uż długszy czas, bo musioł zaniyść do cieszyńskigo browaru pore kaczyc a liwe, coby mu dali taszke Brackigo. Dzisio mómy wszystko w kónzumie w plastikowych flaszkach, pieknie popisane a zaszpóntowane. Ale to je sama chemija. Warzicie tej a Wóm zbydzie - nie wylywejcie go, dejcie tam kapke cytróny a miodu. Mocie kole chałupy jabka, trześnie abo uherki? Uworzcie kómpot. Pamiyntejcie, że pici to je woda, óna je czysto, ale dowejcie pozór, co sie do nij wciepuje abo leje. Starka tam wciepowała a loła yny to, co naszła na zogrodzie abo we szpajsce.

 

Ostropce, orstwie, orstewki.

 

Czas terazy je takowy, że fórt padze. Tóż kiery gazda chce suszyć siano je fest nasrany, bo co go kapke poruszo a posuszy to hned zacznie padać. Starzik prawił, że siano musi popadać, bo potym w zimie lepszy szmakuje bydłu, ale wody z nieba latoś kapie tela, że ze siana sie robi gnój. Terazy zrobić siano to je roz dwa, bo sie trowe na miedzy zesiecze kosiarkóm, inkszóm maszynóm sie go poruszo a zgrabiarkóm sie go skulo w jednóm raje. Kiejsi przi tymu było mocka roboty, ale szło siano zrobić aji bez maszyn, yny trzeja było mieć ostropce, na kiere sie prawiło w ponikierych dziedzinach orstwie. Leżały przi każdej chałupie pod stodołóm a pod szopkóm a gazdowie każdy rok jich sprawowali, bo sie w nich szczeble łómały, tóż trzeja było jich dycki na jaro na nowo nastrugać. W ostropcu nie śmiało żodnego chybiać, bo sie go siano nie dzierżało, a fórt spadowało. Chłopi szli kosić trowke dycki rano, nejlepszy jak eszcze była na nij rosa, bo sie jóm lachko siykło. Kosa musiała być naklepano a nabruszóno, bo inakszy sie trowe yny szkubało a ta robota była na nic. Jak miedza była zesieczóno a słónko sie na trowe oprziło, to uż wieczór siano wóniało a gaździno wiedziała, że na drugi dziyń w połednie go trzeja iść poruszać. Jak popadało tóż darmo, czakało sie na lepszy czas. Siano sie ruszało grabiami, abo widłami. Jako sie to robi nejlepszy wiedzieli starzi ludzie, tóż pokazowali to młodym, coby wiedzieli. Trzeja było to tak robić, coby dźwignónć siano od ziymie, bo musiało mieć luft, kiery go suszył. Jak baby a dziecka ruszały siano, to chłopi znoszali ostropce na miedze. Brali świeder a robili dziury, w kiere styrkali orstwie, ale dowali pozór coby były rowne, bo jak sie krziwo wraziło ostropiec do ziymie, to sie móg aji obalić. Jak sie sie siano poruszało to sie go grabiło ku orstwi w raje. Aji jak siano popadało, to jak yny kapke uschło, dowało sie go na ostropiec. Ale nie każdy poradził go postawić - zaś nejlepszy to robiła starka a starzik. Trzeja było siano strykać miyndzy szczeble, ni za mało, ni za kupa, coby jedna worstwa przicisła drugóm. Na wyrch sie na ostropiec dowało czopke - czube, bo przeca musioł jakosik wyglóndać. Jak orstwie były postawiane to uż mógło padać, bo wszystka woda skapowała dołu, a siano nie zgniło. Potym uż yny jak było słónko a hyc, to sie ostropce rozebrało a swiózło sie siano do stodoły. Orstwie sie wycióngło ze ziymie, swiózło pod stodołe, a jak zaś trowka urosła to zaś sie przidały - aji trzi razy za rok.

Terazy w taki czas, jaki mómy latoś siano sie ciynżko suszy. Sóm niby maszyny, nejlepszy by było siano postyrkać do ostropca, ale to je robota, kieróm uż yny starki a starziki poradzóm zrobić. Przi takim stawianiu ostropca robiła dycki cało familja. Prziszła i staro ciotka zza lasa, ale yny coby starke nasrać, że mo z jednej stróny za kupa siana a że sie to na isto obali. Krawalu było godnie, gor jak czorne chmory zaczły rzynónć po niebie, bo starzik a chłopi za prziczepóm se dali po piwie a starka przeca ni może czakać aż gdosi zrobi czopke na ostropcu. Ostropiec baji wieczór wylóndoł jak bubok, kierego my sie jako dziecka kapke boli. Stoły jak wojocy na miedzy a wachowali chałupy. Każdy mioł czopke, ponikiere miały aji rynce a starzik nas straszył, że ostropce w nocy se na miedzy tańcujóm, tóż my sie jako dziecka spod pierziny dziwali esi kiery z nich sie nóm nie podziwo przez okno do izby...

 

Mój Starzik ajzybaner

 

Mój Starzik cały żywot robił jako ajzybaner w Czechowicach a Zybrzidowicach. Kóntrolowoł wagóny jako rewidynt, a aji chodzowoł po glajzach, esi kieróm nie trzeja sprawić. Stowoł na szychte wczas rano, jak było sześć to uż musioł być w robocie. Ale nejprzód musioł eszcze Starce pómóc poodbywać, tóż sie dźwigoł z legiera pół pióntej rano, coby dojechać na sztacyjón na kole. Jak żech sie urodził, to Starka ze Starzikiym sie przekludzili do Czechowic do bytu. Starzik uż na szychty nie musioł chodzować, bo był na pyndzyji ale dycki rano słyszoł jak cugi jadóm, bo glajzy były niedaleko, a pod kóniec siedymdziesióntych roków eszcze aji damfuje jeździły a gwizdały. Jako dziecio, dycki w pióntek jeździłech do starzików do Czechowic. Kole połednia my dycki czakali na Starzika, kiery jechoł cugiym roz w dziesiynć a roz w jedynost. Zima abo lato, dycki jakosi do chałupy na Podlesiu przidrepsił. Moja Mama dycki uż na Fotra czakali z obiadym, ale sie stało, że baji szoł przez Kóńczyce a stawił sie do mojigo Ujca Brónka, abo do Ujca Karola, kierzi jako ón byli ajzynbanerami. Tam u nich se siednół, doł se półke, abo dwie a prziszoł kole drugi. Chodził o losce, bo jak był we wojsku to spod z kónia, a mioł cosik złómane w kłymbie. Szoł ku naszej chałupie dycki szutrowóm cestóm, tóż wszyscy my wyglóndali esi starzik nie idzie. Pamiyntóm, że mioł obleczóne stare galaty od ancugu, kabot kiery ściepowoł jak był chyc, a czopke kieróm dźwigoł jak sie z kimsikej na ceście witoł. Potym nieskorzi jak Starzik nie poradzili uż tak chodzić, to Foter po niego jechoł autym na sztacyjón do Zybrzidowic. Jak uż poobwiadwoł a se spocznył, to żech z nim szoł, abo jechoł na cug do Czechowic, kiery kiejsi chodził co pół godziny ze Zybrzidowic. Jak żech był mały, to mie Starzik kludził choć mioł taszke a loske, a jak żech był kapke starszy, to żech kludził Starzika, bo mi Mama przikozała, że go móm wachować. Na sztacyjónie a gor na perónach wóniało jakómsik oliwóm. Starzik mi prawł że to czuć ty drzewa, kiere sóm pod glajzami, bo sóm zapuszczane. Dycki my prziszli na perón nieskoro, tóż Starzik zastawioł loskóm cug, bo przeca był ajzybanerym pyndzyjistóm. Roz sie tak stało, że nas Ujec Karol wzión do kabiny takij elektrycznej lokomotywy. Kurde to żech mioł ucieche, boch jechoł ganc z przodku cuga. Jak my jechali pospołu ze Starzikiym we wagónie, to w lecie żech dycki otwiyroł okno a dziwołech sie jak cug jedzie a ogibo sie jako glizda roz w te a potym we wte. Wiater mi szkuboł włosy, a nie lza było dychać. Cug klepoł kołami o glajzy, a Starzik sie dziwoł do okna - na isto se spóminoł ty stare dobre czasy, kiej na szychty chodzowoł jako rewidynt. W Czechowicach na sztycyjónie dycki było kupa ludzi, jako w mieście, ale fórt żech czuł ty glajzy a drzewa pod nimi. Spóminóm se, że Starzik sie dziwoł na to jakby se chcioł chned oblyc kabot a iść sprawować wagóny.

Tych starych prowdziwych ajzybanerów dzisio uż je mało. Mój Starzik poradził se na perónie na ławce sednónć a medytować o swoji robocie, o kamratach, kierzi uż sóm pod dornikiym a o tych cugach, kiere sóm coroz lepsze a z kumina sie im nie kurzi, bo jadóm na eletryke. Muszym dziecka przewiyżć cugiym aspóń do Chybio, coby im pokozać, że idzie jechać miyndzy dziedzinami nie yny autami, ale baji cugiym, na kiery sie fórt dziwo ze zybrzidowskigo perónu z ławki ich prastarzik - ajzybaner. Wiszóm mi na ścianie stare godziny, kiere Starzik mioł w izbie. Styknie zegnać cajgier a óny bydóm cykać. Możne eszcze roz wyrzóndzóm całóm historyje kolejorzi - ajzybanerów, ale coby to usłyszeć to trzeja pogasić radija a telewizory. Taki kolejarski godziny ni majóm rade krawalu, jedynie żeby jechoł cug a klepoł kołami o glajzy, wtynczas zaczynajóm cosi szuszkać...

 

Pón je mojim owczorzym po naszymu podle Psalmu Dawida

 

Pón je mojim owczorzym,

Nie chybio mi nic,

Powoluje mi leżeć na zielónych miedzach,

Kludzi mie ku wodzie, kany se mogym spocznónć,

Okrzysio mojóm dusze,

Kludzi mie po chodnikach, po kierych lza iść,

Bo wiy jako mi je na miano,

Tóż choć bych drepsił po ćmawym padole,

Nie bydym sie boł zła,

Bo Tyś je sy mnóm,

Twoja kryka a loga,

To je to, skyrs czego żech je rod,

Stół dlo mie rychtujesz,

Choć dokoła móm kupa wrogów,

Mażesz mi głowe oliwóm,

W mojim kielichu je fórt cosi dobrego,

Tóż dobro a łaska pójdóm za mnóm,

przez wszystki dni mojigo żywota,

a bydym bywoł w chałupie z mojim Panym,

Uż dycki.

Skrómnie przerobił: Tómek Sochacki

 

Na świyntej Hanki chłódne wieczory a poranki

 

Dzisio mómy świyntej Hanki. Opatruje wszystki matki, baby kiere pochowały chłopów, tych co sie ożynili a wydali, piekorzi, rybiorzi a tych, co pływajóm na szyfach. Je to nejważniejszo świynto w lipcu. Dzisio majóm aji swoji miano wszystki Hanki (Anny). Na Hanki sie dycki balandrowało, baji eszcze do niedowna, wczas rano przed chałpami, w kierych miyszkały Anny grali muzykancio. Dlo chłopów a synków to świynto też było płatne, bo sie baji wierziło, że jak chłapiec w tyn dziyń pozno dziołuche a zacznóm pospołu mówić, to sie ożynióm a bydóm żyć długi roki w szczynściu a we zgodzie. Prawiło sie: "Szczynśliwy, gdo na Anne namówi se panne". W tyn dziyń sie kóńczyły ciepłe noce, tóż sie prawiło, że na świyntej Hanki chłódne wieczory a poranki. Jak był chyc, a ludzie urobiyni siedzieli pod chałupami, to taki chłódny wieczór był nejlepszy, coby se spocznónć a potym iść spać coby mieć siłe do cynżkij roboty na polu. Gazdowie dycki chned rano jechali do pola, baji siyc trowe, bo eszcze było chłódno a na trowce sie blyszczała rosa. Śpiywało sie przeca, że "nejlepszy z rosóm siyc trowkym kosóm". Nejgorszy było jednako jak jaki chłop szoł z muzyki a za kupa wypił. Derził ku chałupie, ale nie poradził ku nij dónść, bo sie mu nogi ugibały. Jak kaj legnół w kopce siana to pół biydy, bo sie sianym przikrył jako pierzinóm. Ale jak sie obalił na miedzy a przespoł sie do rana, to na isto na drugi dziyń mioł ryme, bo rano było chłódno. Jako ludzie na to prziszli, że od świyntej Hanki rano a wieczór je chłódek? Kupa roków sie dziwali na przirode. Chłopi trowe siykli sto, dwiesta a aji trzista roków tymu, tóż Fotrowie prawili swojim synkóm, że rano je rosa na trowie, a wieczór wieje chłódek tóż idzie robić a nie trzeja chledać ciynia pod strómym. Syncy to potym prawili swojim synkóm, dziołuchy swojim ceróm, tóż jedna generacyj to wszystko prawiła drugij a ta nastympnej. Terazy czas je rostomajty, ale fórt je tak jako nasi starzicy prawili. Muszymy sie dziwać, jako je prziroda a rzyc to naszym dzieckóm, coby sie dziwały esi baji od świyntej Hanki rano a wieczór po polu fórt wieje chłódny luft.

 

Sto roków tymu...

 

Sto roków tymu Ślónsk Cieszyński przerzazała granica. Władza w Pradze a we Warszawie chciała, coby po jednej strónie byli Czesi a po drugij Polocy. Ale ani jedni ani drudzy se nie wszymli, że idzie nowo generacyj ludzi, kierzi na siebie prawili, że sóm tu stela. Tusteloków było tym wiyncyj, czym barży Praga a Warszawa wymyślała rostomajte kurowody. Tustelok widzioł, że Cieszyńsko Ziymia uż ni ma tako jako kiejsi, tóż nie chcioł być ani Czechym ani Polokiym. Robił we werku na szachcie, na gróncie, sprawowoł bótki, szył oblyczki, piyk chlyb a buchty a sprawowoł koła. Chodzowoł do katolickigo abo wanielickigo kościoła. Czytoł Biblije po polsku, czesku abo nimiecku, ale jak chcioł cosik napisać, to pisoł po naszymu. Bo pisoł tak, jako słyszoł a jako wyrzóndzoł na każdo. Szoł na asynt do czeskigo abo do polskigo wojska, ale dycki z rynkóm na sercu śpiywoł "Ojcowski Dóm", "Szumi Jawor, szumi" abo "To kóńczycki pole, z rudnickim sie schodzi". Jak prziszoł ze służby z wojska, to bywało tak, że se wzión dziołuche kiero bywała za Olzóm. Bo dlo młodych Tusteloków granicy nie było. Była yny rzyka, kiero cosik szuszkała na isto po naszymu, bo sie nasłuchała tych gaździnek tustelańskich, kiere prały lónty na obu brzegach, ale wyrzóndzały jednóm rzeczóm - po naszymu. Górole na gróniach w Beskidach fórt gónili swoji owce na redyk, a fukali do trómbit jedni w Jabłónkowie a drudzy w Istebnej. Dlo Tusteloków granica to byli yni wojocy a celnicy, kierzi wachowali, coby żodyn sie nie opowożył jóm przelazować jak ni mioł papiórów. Ale stare ciotki, kiere bywały w Karwinie, Hawiyrzowie abo w Orłowej, fórt pozywały swojich przocieli zza rzyki, coby jich nawszczywiali. Tustelokóm we szkołach sie zakazowało rzóndzić po naszymu. Ale Matki a Starki naszóm rzecz jim do głowy cisły, bo wyrzóndzały o takowych wiecach, że dzieckóm sie gymby otwiyrały a nie poradziły spać. Fotrowie a Starzicy jich uczyli roboty na polu, coby wiedzieli, że robota na Cieszyński Ziymi aji na gróncie aji we werku aji na szachcie je świynto. Óna dowo grejcar za kiery sie familija wyżywi. Ale robota dowo aji obili, jarziny a gowiydź, s kierych je jodło na śniodani, obiod a wieczerze. Tustelok rzykoł jako poradził do Pónbóczka, po naszymu po polsku po czesku a aji po nimiecku - ale dycki ze szczyrego serca. Ale jak chcioł se powyrzóndzać z Fotrym w niebie, to uż go pytoł yny po naszymu. Jacy my sóm, ci ludzie stela po stu rokach jak Cieszyńskóm Ziymie przerzazała granica? Po naszymu sie fórt rzóndzi. Ale przibyło Tusteloków, kierzi rzóndzóm po polsku a po czesku a naszej rzeczy nie znajóm, bo sóm baji z Krakowa abo z Ołomuńca. Óni prawióm sami o sobie: "jestem stąd" abo: "jsem zdejší". Wartko sie jednako uczóm tej naszej rzeczy, tóż jich z Cieszyńskij Ziymi nie wyciepiymy. Jednako my Tustelocy tacy, kierzi cieszyńskóm rzecz wycyckali z matczynym mlykiym, muszymy sie dzierżeć pospołu. Wszyscy łod Ostrawy do Biylska, bo choć sto roków tymu nas gdosi chcioł wciepać do dwóch miechów, to my sie nie dali. Pokiel na Cieszyńskij Ziymi sie wyrzóndzo po naszymu, żodnej granicy ni ma a nie bydzie.

 

Miastowi na dziedzinie

 

Kiejsi na dziedzinach było niewiela chałup. Każdy sie znoł, tóż sie prawiło, że oto tam hanej pod sztrekóm bywo Machej a na kopcu Pala, na Zogrodnikach Chmiyl a na Podlesiu przi krziżu Hanzel Kokot. Potym jednako tych chałup zaczło przibywać, bo Fotrowie przepisowali grónt dzieckóm, tóż kole ojcowskij chałupy urosły nowe, ale to była fórt familija. Prziszły jednako taki czasy, że grónty po dziedzinie zaczli kupować cudzi ludzie, kierzi nie byli stela. Przikludzili sie kansik z miasta, abo przijechali na ziymniokach z Polski. Ci kierzi byli z dziedziny, poradzili spokopić jako sie na dziedzinie żyje. Ale z tymi z miasta były fórt jakisi kurowody. Baji Jozef spod lasa dostoł za sómsiada familije, kiero sie przikludziła z bytu z wiynkszego miasta a postawiła se chałupe wedla jego gróntu. Jozef to był stary siedlok, kierego familija tukej na dziedzinie bywała uż ze trzista roków. Dycki tak bywało, że jak sie gdosi przikludził na nowy plac, to sie szoł prziwitać ze sómsiodami. Było dobre coby wszyscy dokoła sie znali a wiedzieli, co za jacy ludzie bywajóm za miedzóm. A tu nic, przeca Jozef nie pójdzie a nie bydzie sie z nimi witoł, dyć żodnymu łod rzici nie odpod. Siedlok mioł mały grónt, na kierym chowoł krowe, cieloka, kury a kaczyce. Kokot śpiywoł dycki o pół pióntej, a nowym sómsiadóm sie to nie podobało, tóż zaszli Jozefa żałować na Policyje. Policajt Wawrziczek sie yny na nich podziwoł, w duchu sie zaśmioł a prawi:"Tóż kokot to je ptok a śpiywo jak yny poczuje że je wczas rano, ale przerzóndzym z Jozefym a rzeknym mu, coby cosik z nim zrobił". Jozef sie nasroł, nó ale dobre kokota zawrził na noc do piwnice. Potym zaś ta nowo familija zaszła żałować Jozefa za krowe Maline, że jim ryczy pod łoknym, tóż Wawrziczek zaś do Jozefa. Gazda uż by fest nasrany, ale dobre przekludził krowe za chałupe, Lojsce Brachaczkuli nie bydzie zawadzać. Za pore tydni sie zaczły źniwa, tóż po całej dziedzinie kómbajny a traktory rajzowały łod rana do nocy. Jozef se dycki napytoł kómbajn a prese z kółka. Jónek Machejów, kiery na tych maszynach jeżdził, latoś mioł kupa roboty, tóż przijechoł do Jozefa młócić a presować ganc z wieczora. Zaś ta nowo familija chned rano do policajta Wawrziczka poszła gazde żałować, że jim chóczy pod oknym a że jim dziecka nie poradzóm spać. Ale doczkejcie jako sie to skóńczyło. Baba Jozefa, Hanka przedowała mlyko a wajca do kónzumu, do kierego chodziła familija z miasta. Przedowała tam Maryśka Kulino. Była to chytro baba, tóż uż wiedziała jako tych nowych wyrychtować. Paniczka z miasta każdy dziyń szła do magacynu po chlyb, wajca a mlyko. Jednego razu przidzie, a na półkach nic ni ma. Pyto sie, co sie porobiło, tóż Maryśka ji prawi, a robiła se z nij błozna: "Na paniczko kokot Wóm zawadzoł, tóż Jozef go zabił, a jak ni ma kokota, to kury wajec nie noszóm. Krowa Wóm snoci ryczała pod łoknami, tóż jóm stary gazda przedoł na spyndzie". Paniczka z miasta nic nie prawiła, otoczyła sie a poszła do chałupy. Rano pospołu z chłopym prziszli do Jozefa, pytali go coby sie nie gniywoł a że sóm tukej nowi. Jozef sie uradowoł, posadził jich w kuchyni przi stole, Hanka nakroła chleba, nasmażiła wajecznice a dała każdymu po kónsku syra. Nowi sómsiedzi byli uż zgłoszóni. Tóż Wy wszyscy, kierziście sie przikludzili z miasta abo z inkszych dziedzin, kany możne nie było tela siedloków. Szanujcie robote na gospodarce na dziedzinie. Chlyb, wajca, mlyko, miynso - tego byście ni mieli na stole, kieby tego gazda a siedlok nie zasioł a nie uchowoł. Tóż jak słyszycie kapke krawalu a cosi Wóm zasmerdzi, to se z tego nic nie róbcie. Wyście sóm na dziedzinie nowi, tóż uszanujcie siedloków, kierzi tukej uż korzyniami wrośli w ziymie.

 

Trzeja sie gibać

 

Prziszły takowe czasy, że kupa ludzi w robocie musi siedzieć. Tóż siedzóm na stołku z rynkami oprzitymi na stole, a fórt cosik robióm na kómputerze, abo aspóń udowajóm, że majóm ciynżkóm pilobe. Dochtorzi prawióm, że taki siedzyni ni ma moc dobre, bo potym boli w krziżu, serce gorszy ciśnie czyrwiónóm a na stare roki przidzie rewma. Kiejsi hań downij mało gdo przi robocie siedzioł na stołku przi stole - ludzie łod rana do nocy stoli, chodzili lebo gónili. Gaździno jak rano stanyła, to cosik mało wiela pojadła a szła wartko odywać a podojić krowy. Jak dojiła to siedziała na małej sztokerli, abo czympiała. Potym jak co robiła to siodała przi piecu na ryczce, abo zaś na sztokerli jak baji szkrobała ziymnioki. Gazda dycki wiyncyj chodził a stoł, jako siedzioł, bo odbywoł byki, krowy kludził na miedze, kosił trowe, abo zaprzyngoł kónie do woza. Gaździno eszcze gor w lecie sie kupa zgibała abo chodziła po sztyrech, baji jak pleła w grzóndkach na zogrodzie, w ziymniokach abo w rzepie. Ludzie sie aji zgibali, jak sbiyrali jabka, ziymnioki, abo orzechy. Jak gazda sie uż fest urobił to sie oprził o mur, siednył na pnioku, abo se czympnył, gaździno se raczy siodała na sztokerli abo na małej ryczce ale yny na chwile, bo przeca roboty dycki było kupa a czasu niewiela. dzisio ludzie jak sie uż fest zasiedzóm, to idóm na siłownie abo do fitnessu. Kiejsi sie wziyno grabie abo widły a szło sie ruszać siano, zagrabować lebo kidać gnój. Chłopi jak ciupali drzewo w lesie abo kopali pnie to potym mieli rynce jako kulturyści. A kowolowi żodyn packi nie dowoł, bo poradził ściść rynke jako terminator. Ale co jo eszcze pamiyntóm, to starzi gazdowie dycki jak poobiadwali, to se szli legnónć, aspóń na chwile, coby sie jodło poukłodało w brzuchu. Lygali aji chłopi pod strómami jak był hyc, coby se kapke dychnónć a spocznónć łod ciynżkij piloby. Tóż a kiej sie siedziało przi stole? Yny lecy kiedy sie siodało przi niymu na stołkach, bo stół to był symbol ołtorza, a na nim dycki leżoł chlyb, na kiery ludzie prawili, że to je Ciało Chrytusa. Familija siodała przi stole jak obiadwała. Dziecka musiały być wtynczas słuszne, bo Foter sie na nich szpatnie dziwoł. Wszyscy siodywali ku stole aji na Wilije, bo to była przeca nejważniejszo wieczerza w roku. Gazda siedzioł przi stole jak przijechoł ujec z miasta a pospołu wyrzóndzali, co sie robi na Świecie a w polityce. Gaździno przi stole siedziała dycki hyrnie przi szkubaczkach, pospołu z inkszymi babami, kiere se przisły pośpiywać, powyrzóndzać a napić sie warzónki. Tóż widzicie, że kiejsi ludzie fórt sie gibali a przi stole siodywali yny roz za dnia na chwile. Tóż jak uż mocie takóm robote, że musicie na stołku siedzieć, to se roz za czas stóńcie, podziwejcie sie za okno, abo se czympnijcie. Człowiek sie musi gibać, inakszy na starość bydzie nimocny, abo ani tej starości nie dożyje.

 

Marzanna – Matka Ziymia

 

Siyrpiyń to je miesiónc, w kierym świyntujymy kóniec źniw - w ludowej kulturze sie na to prawi Dożynki lebo czas wiyńców. Jednako dycki jak widzymy w kalyndorzu cosik na czyrwióno to sie trzeja podziwać spadki do naszej słowiańskij historyji, bo każde kościelne świynto, było kiejsi świyntym Słowian, kierymi my sóm. Tóż tysiónc roków tymu Słowianie dziynkowali Matce Ziymi Marzannie, na kieróm baji w Rusach sie prawiło Mokosz. Po dziedzinach sie dziynkowało za to że łobilo je godnie a że bydzie godnie chleba na stołach po chałupach. Dzisio sie świynci wiyńce kiere sie robi gor z pszynice abo z reżu. Ale kiejsi hań downij ty wiyńce sie robiło ze zielin, bo w siyrpniu óny umiyrały a wiyndły, tóż sie jich suszyło a wieszało pod bóntramym, coby sie ludzie przez cały rok lyczyli na rostomajte nimoce, bo przeca cetli kiejsi nie było. Wierziło sie, że Marzanna kieróm na jor sie utopiło a spoliło we wodzie, terazy schodzi na ziymie a dowo ludzióm wszystko nejlepsze, co mo. We wiyńcu by miały być zieliny a łobili, kiere ludzie chcieli coby obrodziło na rok. Baji jak latoś było mało pszynice a kupa jynczmiynio, to pszyniczki we wiyńcu musiało być godnie - takowno była ta magija. Ta Marzanna była fest płatno u Poloków, Czechów a Słowoków. To była tako Matka Ziymia. W pieśniczkach, kiere sie śpiywało gor na Ślónsku Marzanna była Boginióm żywota a śmierci. Na głowie miała dycki wiyniec, a była obleczóno jak młoducha - cało na bioło, na karku paciorki, zesieczóne obili, jabko, a złoty klucz, kiery otwiyro brame do inkszych światów a dali do jesiyni zimy a jora. Ponikierzi  prawióm, że baji Maryśka abo Kasia s pieśniczek a s pogodek to sóm taki małe Marzanny. Jak potym prziszli katolicy, to baji w Gnieźnie Marcin Bielski w 1551 roku napisoł, że " Marsa mianowali Marza, tóż potym po naszymu Marze lebo  Marzanne topili we wodzie".  A  potym dziepro powstoł kult Matki Boskij Zielnej. Ty wszystki  oblyczki, kiere Słowianie noszóm, wszystki wiyńce a pieśniczki to je ze starucnej tradycyji słowiańskij, kiere nóm dali nasi hań downij praojcowie. Gazdowie a gaźdznki  bydóm przi dożynkach dziynkować Pón Bóczkowi za to że godnie zorek latoś sie pokulało do kómbajnów. jak w kościołach dożynkowy wiyniec bydziecie niyść przed ołtorz, to se spómnijcie na Marzanne, bo óna tukej była na długo przed tym, jako Maryja, przed kieró klynko terazy kupa słowiańskigo ludu. Pamiyntejcie, że zieliny trzeja terazy targać a suszyć coby Wóm cały rok służyły. Każde zorko, kiere do miecha spadnie, utargoł Pón Bóczek. Bo przeca bez niego ni ma nic. A Marzanna a Maryja? Jo se myślym, że mu pómogajóm, jedna przi źniwach a drugo przi zielinach. Podle tego jako se każdy wierzi. 

 

Letnikorze

 

Maryśka s Władkiym bywali w Hażlachu a pospołu gospodarzili uż wiyncyj jako sztyrycet roków. Na gróncie było dycki kupa roboty, przi dzieckach też, a eszcze musieli opatrować starych Fotrów,

s kierymi bywali pospołu w jednej chałupie. Nó ale przeszły roki, Fotrowie umrzili, dziecka sie s chałupy powykludzały, tóż maryśka a Władys zustali sami. Roboty było fórt na gróncie kupa, ale maszyny były lepsze a uż pómału wszystko same robiły. Jednego wieczora obo se siedli przi stole w kuchyni a wyszpekulyrowali, że se weznóm na kwartyr letnikorzi. Izby sóm, Maryśka jim uwarzi a na dziedzinie je dycki lepszy jako w mieście - ponikierzi sóm jako na wczasach. Tóż dobre, Władek doł ogłoszyni do Głosu a za dwa dni uż u nich była familija z wiynkszego miasta - baba, chłop a dwoje dziecek. Od poczóntku było s nimi kupa srandy. Tóż baji rano, gazda stowoł o pióntej a uż burził na dwiyrze letnikorzi, coby stowali. Babie kozoł iść Maryśce pómóc krowy dojić, chłopa wzión do chlywa ku odbywaniu a dziecka niechoł spać. Letnikorze nie wiedzieli, co sie robi, ale tóż dobre, nauczyli sie aspóń dojić a odbywać. Paniczka sie aji przi tymu dozwiedziała, jako sie robi mlyko, a chłop poznoł kany babuć mo sznyclówke. Dobre, porobióne było, tóż gaździno całóm familije pozwała na śniodani. Fajnie szmakowoł bioły syr a mlyczko, bo przeca se go wydojili a uż terazy wiedzóm że mlyko je łod krowy a nie s pudełka. Po śniodaniu gaździno wziyna dziecka, coby posbiyrały wajca. Przełogrómnie sie dziwiły, jak se wszymły, że wajco wylazuje kurze z rzici. Ale czy to je taki samo wajco jako s kónzumu? Uwidzymy. Na łobiod gaździno zrobiła ziymnioki s kiszkóm a usmażiła pore wajec na maśle. Dziecka sie dziwiły, żez ty wajuszka z kurzi rzici sóm o wiela lepsze jako ty s magacynu. Po obiedzie dziecka sie poszły pobawulkać na miedze. Uwidziały kupa zwierzónt, kiere znały yny s ksiónżek - krowy, kozy, baróny lebo bażanty. Baba s chłopym poszli s gaździnóm na zogródke. Fajnie tam wóniało ziymióm. Dostali po kopaczce a kopali ziymnioki, wytargowali aji pietruzieli, marekwie a nasbiyrali malin. Gaździno uwarzi fajny kómpot - nie żodnóm bździne s plastikowej flaszki. A ziymnioki s jarzinami bydóm na bulczónke - takij polywki na isto eszcze nie jedli. Wieczór wszyscy se siedli na ławce pod lipóm. Nie trzeja było żodnego radija ani muzyki, bo świyrszcze grały na swojich hóślach a jakisi ptoszek śpiywoł jak we wielkucnej operze. Na wieczerze każdy dostoł po wielkim kónsku chleba s masłym a zapił gorkiym maślónki. Ale na gorku sie nie skónczyło, tóż o mało wieczór nie rostargało haziel. Na drugi dziyń, zaś robota. Panoczek pojechoł s dzieckami a s gazdóm na torg przedować babućki a paniczka s gaździnóm szły macać kury. Potym sie jednako chyciły warzynio bulczónki. Tóż tak przeszoł cały tydziyń a letnikorze prawili na kóniec, że na takich wczasach eszcze nie byli. Miastowe dziecka uż wiedzóm, że mlyko a wajca sie nie robi we fabryce a jejich miastowi Fotrowie poznali wiela piloby je na gospodarce, coby srobić chlyb, masło abo bioły syr. Na rok przijadóm zaś, uż se izbe napytali. Weznóm możne swojich kamratów, tóż bydzie wiesioło.

 

My Słowianie

 

Skiyl my sóm? Baji my, kierzi bywómy na Cieszyńskij Ziymi? Tóż przeca że my sóm ze Słowian. A choć przez naszóm ziymie przes stówki roków przelazowały rostomajci wojocy, handlyrze lebo ludzie, kierzi sami nie wiedzieli skiyl sóm, to terazy mogymy rzyc, że w każdym jednym s nas siedzi Słowianin. Jak otwiyrómy gymbe a rzóndzymy - słychać starucne słowa, kiere hań downij w całej słowiańskij Polsce pisali aji wielcy poeci, baji Rej a Kochanowski. kiej oblykómy paradne oblyczki na jakisi świynto, to w nich kupa wiecy mo swoji słowiański korzynie. Kiej świyntujym Godni Świynta, Wielkanoc, abo baji Świyntego Jóna, to przeca kiejsi ty świynta były słowiański, nim eszcze tukej prziszli ci, co krziżym a aji mieczym nas nawracali. I jak sie podziwocie to zwyczaje  na Wilije, na Śmiergust abo na świynto umrzików sóm fórt pogański. Strómek, siano pod obrusym, polyni świyczek na grobie, lebo  loci dziołuch wodóm, mo fest słowiański korzynie. Tóż dobre, ale jak rzykómy do Pón Bóczka to sie mómy naszych słowiańskich prałojców wyrzyc? Na ni. Bo óni tak jako my, rzrykali do swojich bogów. Mieli baji Radogosta, Peruna abo Swarożyca - Daćboga. Mieli ali Światowida, kiery snoci cały świat widzioł. Terazy to je ganc podobne, bo każdo wiara mo swojigo boga a każdo prawi, że mo recht. Słowianie mieli bogów, kierzi opatrowali cały świat ale każdy mioł cosi na starości - jedyn lasy, inkszy grónty a eszcze inkszy pieróny s nieba. Krześcijanio majóm dekalog, Słowianie go też mieli a był takowy:

 

Swojich praojców - czcij

Grónty Fotrów - chróń

Matke Przirode - miłuj

Wiare swoji familiji - dzierż

Fotróm - pómogej

Starych - miyj w zocy

Młodych - rychtuj na ceste

Od móndrych - sie fórt ucz

W ciynżkij pilobie - sie nie lyń

Swój ród - przedłużej

 

Jak to zapamiyntocie, to na isto bydóm z Was naozajst Słowianie. A jak sie podziwocie do zdrzadła to uwidzicie kogosik, gdo kiejsi hań downij tukej na naszej Cieszyńskij, słowiańskij ziymi bywoł, ciynżko robił, kómusik przoł, groł, śpiywoł, żył a umiyroł. Idźcie wiyncyj do przirody. Legnijcie se na miedzy, oprzijcie sie o stróm, posłuchejcie jako szuszko las. Możne usłyszycie jakisi historyje naszych Prałojców. Idzie być Słowianinym a rzykać do Pón Bóczka. A  jak gdosi chce porzykać do jakigosik słowańskigo boga, to uż je jego wiec. Każdy se wierzi jako chce. Slawa!

 

Pieczoki

 

Francek latoś poszoł na pyndzyj. Dostoł szumne grejcary, bo przeca cały żywot robił jako ajzybaner - jeździł na damfulach, jako maszynita. Dycki chcioł mieć takigo wielkucnego grilla, na kierym by poradził smażić rostomajte wórszty, miynso a inksze wieca, ło kierych sie mu ani nie blynsło. Bo tóż dycki jak sie chciało wórszt upiyc na polu jak byłl fajny czas, to trzeja było plac narychtować, drzewa nónść, naciupać a esze jakisi patyki, coby wórszt na nich nastyrkać. A na grillu - ros, dwa trzi a rostomajte dobroty hned szło upiyc. Tóż Francek każdy dziyń cosik smażił, a s jego zogródki szoł dym, barży jako s dyfule, kieróm cały żywot jeździł. Yny starziczek chodzili po placu a głowóm kryncili, bo przeca na isto sie Jozefowi w głowie wszystko na rymby otoczyło. Prziszoł wrzesiyń a małokóńczycki odpust, tóż cało familija wiedziała, że trzeja pómału sie chytać kopanio ziymnioków. Francek zieliny kosóm obsiyk, wciepoł jich na miedze, kopaczke ze stodoły wykludził a namazoł oliwóm,coby nie piskała. Wszystko narychtowane. Francków grill też. Wypucowoł go, wónglo przikupił a aji boczku, wórsztu, bo przeca bydzie gościna, jak yny sie ostatni ziymnioczek skulo do corka. "Latoś nie bydzie pieczoków, latoś bydymy jeść jako wielcy panowie, bo przeca pieczoki to je taki jodło dlo parobków" - pomyśloł se Francek a kopaczke zapión do capka. Ale zapómnioł wół jak cielynciym był, bo każdy rok jak uż zieliny były suche a robiło sie pokopki - hledało sie w ziymi ziymnioków, kierych sie nie wykopało na kopoczkach - to sie potym ty ziymnioczki wciepowało do zielin, kiere sie poliło. A Francek dobrze pamiynto, eszcze jak był dzieciym, że jego foter jak wraził papiór do suchej zieliny a jóm podpolił, to szoł s tego biolućki dym. Nejprzód sie klejzoł po zielinie, a potym uż szoł do luftu a w czyrwiónym postrzodku sie piykło to co nejlepsze - pieczoki. Chłop zawrził oczy a se to wszystk spómnioł, tóż mu ślina zaczła do gymby ciyc. Ale hned sie spamiyntoł, bo przeca grill uż czako tóż trzeja sie śpiychać s kopoczkami. Przeszoł tydziyń, dwa, wykopane ziymnioki uż spióm w corkach a zieliny w kopkach na miedzach sóm ganc suche. Tóż starzik wzión capka zapnół bróny a przejechoł pore razy po ziymioczysku. Ledzy kany powyskakowały ziymnioczki, kiere sie kansik schowały przed kopaczkóm. Tóż starzik s wnukami jich posbiyroł do miecha, wzión kónsek papióru, maszynki a podpolił jednóm kopke zielin. Jak sie uż to roschajcowało to wciepoł pore ziymnioków do postrzodka a poszoł odbywać. Wnukóm przikozoł, coby wachowały ognia, bo downo nie padało a było dokoła sucho. Francek na zogródce smarził swoji wórszty, ale uż mu to rzicióm wylazowało. Naroz cosik poczuł. Nie był to dym s wónglo, ale zawóniało zielinóm. Dziwo sie a starzik s wnukami pieczoki robióm na miedzy. Jeróna kandy, zjod by jednego, bo s boczku sie mu uż odbijo, a s tego wórsztu mu je ganc szpatnie. A wnuki miały radość. Bo taki pieczok to je nejlepszo dobrota, jakóm idzie na jesiyń na gróncie upiyc. Tyn czorny ziymnioczek, jak sie go odewrze, to w postrzodku je żółty, a wónio wszystkim tym co rośnie na miedzy. Ani talyrzi nie trzeja, styknie to do pazurów chycić a jeść. Francek se dziepro wtynczas wszymnył, że nejlepsze je to nejbarży ajnfachowe. Styknie ziymniok wciepać do fajera a uż je fest dobre jodło. Tako mało czorno wiec - pieczok, łod kierego dziecka majóm pazury a pusy zmazane, to ni ma sprosty ziymniok - to je ziymniok, o kierym wiedzóm yny ponikierzi. Francek se siednył przi fotrowi. Pogrzeboł patykiym w czyrwiónym fajerze, iskry wiesioło poleciały do luftu. Pyto sie starziczka: "Dosz mi pieczoka"?. Chłop sie na niego podziwoł a prawi: "Tóż toć że ci dóm, ale wiysz co, tyn wórszt s grilla mi fest wónio, tóż jutro mi go musisz usmażić. Naozajst bydzie fajnie szmakować s pieczokiym...".

 

Starzikowe godziny,

 

Dycki jak pamiyntóm, wisiały na ścianie na wyrchu, coby se jich dziecka nie ściepały na głowe. Starzikowe godziny. Starzik jich kupił za starej Polski jak eszcze robił jako ajzybaner. Na jor a w lecie człowiek se bar-zo ani nie wszymnół, że godziny na ścianie wiszóm, bo roboty było dycki kupa a wiela je godzin, to  sie wiedziało podle tego, kiej sie szło odbywać gowiydź, abo jak sie szło siyc trowym rano, abo eszcze wtynczas kiej kury drepsiły spać. Ale jak prziszła jesiyń a długi wieczory, a roboty uż było miyni, to sie wiyncyj siedziało w chałupie przi kachloku a s izby było słychać, jak cykały starzikowe godziny. Jak se baji człowiek legnyl do legiera, to taki cykani go hned uspało. Ale taki zygor, mioł dusze, bo w nim żodnych baterek ani eletryki nie było. W postrzodku sie blyszczały same zymbatki a sprynżyny. Wszystki sie toczyły jakby tańcowały owiynzioka - jedne były wartki a drugi pómalejsze. Cajgier sie fórt kolyboł, w te a we w te, fórt a fórt, jakby sie gdo na niego dziwoł, to naozajst uśnie. Ze zadku był cały s drzewa, tóż wszystko co sie w nim w postrzodku robiło było słychać jakby ze starych górolskich hóśli. Mierził czas całej familiji dycki, jak było dobrze a kapke gorszy, jak sie nowe dziecio rodzio to bił wiesioło, a jak starzik umrzili to stanył a stoji do dzisia. Jakby ty godzny wiedziały, że tego co jich kiejsi kupił uż ni ma s nami. Prógowoł godziniorz cajgier dorobić, porzóndnie sie jich kluczym nacióngło - wszystko na nic. Starzi ludzie prawili, że taki godziny se żyjóm swojim żywobycim. Czasym je tak, że stare godziny stojóm pore roków, a potym zaczynajóm zaś chodzić a bić. Możne se muszóm kapke pospać, wyspoczywać a możne sie nie poradzóm dziwać na tym świat, jaki mómy terazy. Co taki zygor widzioł a słyszoł? Jakby mioł w sobie kamere, to by s tego był fest długi film o każdej familiji. Starzikowe godziny fórt wiszóm jako kiejsi. Dziwajóm sie na nowe generacyje dziecek, kiere sie w izbie bawulkajóm. Myślym, że sie mi podarzi jakosik tyn cajgier wysztelować a zaś zymbatki zacznóm wiesioło tańcować. Siednym se wtynczas na stołku a bydym posłuchoł, co ty godziny bydóm wyrzóndzać. Kieby miały gymbe, to by miały co rzóndzić - na isto by nie stykło tydnia, coby tego posłuchać. Jak mocie taki zygor, to go nie wyciepujcie. Jak poradzicie to go dejcie godziniorzowi sprawić, bo to cykani a klepani w postrzodku drzewianego pudełka, to je muzyka kieróm posłuchały nasze starki a starzicy. Rzeknie gdo, że taki zygor wónio oliwóm, na ni bo naozajst wónio zabijaczkóm, polywkóm, bulczónkami kiere sie hań downij warziło, zielinami kiere sie suszyło pod bóntramym a chlebiczkiym, co go gaździno wycióngała s trómby. Ale wónio aji świyczkóm, kieróm sie zaświyciło starzikowi, jak umrził a zogródkóm, co była za oknym w kierej szumne kwiotki zaglóndały do starczynej izby Nawóniały sie ty godziny, nadziwały a nasłuchały kupa wiecy. A co bydóm wyrzóndzać tym, kierzi przidóm po nas? Tego sie na isto nie dozwiymy, bo yny godziny to wiedzóm...

 

Czymu trzeja chodzić po chałupach

 

Hań downij sie ludzie jakosik wiyncyj nawszczywiali, jako terazy. Baji Starki, Starzicy, Stare ciotki a ujcowie, jak yny kole chałupy mało wiela porobili, to sie hned łoblykli, bótki obuli a szli. A kany chodzowali? Tóż przeca, że ni przed siebie - dycki uż łod rana wiedzieli, że dzisio nawszczywióm tego a tego przociela. Terazy uż  wiym, żę to było na isto skyrs tego, że nie chcieli być sami. Bo dycki tak, było a fórt je, że człowiek ku człowiekowi cióngnie - podrzistać, pobalandrować, abo aspóń se kapke pospołu posiedzieć. Eszcze jako synek pamiyntóm, że sie chodzowało po chałupach. A nie była to żodno ostuda, bo przeca trzeja sie było ros za czas zynść, coby powyrzóndzać co sie na dziedzinie robi. Dycki jako pamiyntóm w każdej chałupie było cosik upieczóne - buchta, kołocz abo jakisi ciastka. Bo hań downij baby piykły wiyncyj jako terazy, coby mieć we szpajsce cosik na plechu. Na nawszczywie sie dostowało kónsek buchty, czasym bómbóna a tej. Starsi pili kawe s takich szklónkach w plastikowym koszu s uchym, ale takich szklónek dzisio uż ni ma. Od nawszczywy do nawszczywy sie kupa wiecy porobiło, tóż Mama abo stare ciotki miały o czym wyrzóndzać. Dzisio sóm telefóny, tóż ludzie przestali chodzić po chałupach, bo to przeca je kapke ostuda. dzisio ludzie sóm tacy sami dlo siebie - a to ni ma dobre. Kiejsi też sie nie chodzowało do przocieli za czynsto, bo sie prawiło: "chcesz mieć kamrata dobrego, nie chodź za czynsto do niego". Na co sie eszcze chodzowało po chałupach - coby pojczać grejcary, soli, cukru, mółki, pieprzu, majyrónku, abo aji wajec. Co hybiało, to sie pojczowało a potym oddowało. A przi tymu też było kupa rzeczy, bo przeca yny tak wlyźć a hned iść to nie było fajne. Trzeja było dycki siednónć, jak było zima to sie łogrzoć przi kachloku a aji baji wypić tej. Gorszy jak gdo pojczoł a nie oddoł, to była ostuda. Bo jak sie eszcze zaszło a rzekło, że sie oddo za tydziyń to było słuszne, ale nic nie rzyc a oddać za miesiónc - to s tego mógły być kurowody. Do Starki sie chodzowało nejradszy, bo Stareczka dycki wraziła do kapcy kołocz, bómbón a aji jaki grejcarek. Ale taki uż sóm Starki, że jak wnuki przidóm, to musi dać a tak je do dzisia. Chodzowało sie po chałupach aji skyrs tego, coby jedyn drugimu pómóg. Gdosi cosik potrzebowoł to skozoł po ujca, brata abo fotra a tyn prziszoł. Baby też chodzowały pómogać ale barży do szkubaczek, łuskaczek abo kopoczków. Grejcarów sie za to nie brało, ale trzeja to było odrobić. Przi takowej robocie było dycki moc srandy, bo sie wypiło piwo, pore sztamperli gorzołki, abo warzónke. Dało sie przocielowi pojeść, napić, porzóndziło sie, pośmioło, czasym aji zaśpiywało, zagrało a było wiesioło. Człowiek nie wzión za robote ani grejcara, ale i tak szoł wyśmioty ku chałupie bo pómóg, a to było nejważniejsze. Kiejsi hań downij ludzie cióngli ku sobie, ale to był ganc inkszy świat, kierego uż ni ma a isto nie bydzie. Tóż terazy yny od nas zoleży, esi sie bydymy wiyncyj nawszczywiać. Bo se terazy spóminóm, że przeca mój Starzik dycki prawił: "w chałupie (swoji) ludzie umiyrajóm, tóż uż lepszy chodzić po cudzych chałupach, możne człowiek bydzie żył dłógszy..."

 

Cosi o mietle

 

Uż po kapce idzie jesiyń. Czuć jóm w lufcie a po strómach, bo liści zaczyno sztrajchować na złoto a na czyrwióno. W zogródkach ludzie zaczynajóm robić porzóndek a aji obrzazować strómy s gałynzi. Kiejsi jak eszcze po chałupach były stare kachloki, to sie taki chebzi spoliło pod blachóm abo w cyntralnioku. Jak kansik była brzózka a sie jóm obrzazało, to gazdowie nigdy gałónzek nie polili. Z brozy sie robiło mietły. Nejlepsze mietły robili starzicy, bo wiedzieli, jako gałynzie dać do kupy a w kierym miejscu to drótym chycić, coby sie nie rozleciała. Nie wszystki gałynzie z brzózki sie godziły na mietłe. Nejlepsze były taki oto długi na meter. Musiało jich być tela, boby jich nie szło objónć packami. S hrubszej gałynzi sie robiło sztyl, kiery musioł być rowny. Jak uż sie gałónzki dalo do kupy, wraził sie pomiyndzy nich sztyl, to sie to wiónzało drótym. Dycki na kóniec trzeja było eszcze na pnioku siykiyrkóm wyrownać gałynzie na kóńcu a fertik, mietła gotowo. Hań downij ludzie wierzili, że jak sie piyrszy roz zamiatało to trzeja było se pomyśleć jakisi życzyni. Mietły sie robiło podle tego, kany sie nimi zamiatało. Długsze były na plac, do zamiatanio liści a krótsze baji do chlywa abo do siyni. Zamiatać mietłóm trzeja umieć, ni ma to taki ajnfachowe jako sie zdo. Jak uż mietły po czasie ubyło to sie na nióm prawiło oszkrabek abo szkrobaczka. Była dobro baji do zamiatanio kurzińców we chlywie. Mietłe sie dycki stawiało gałynziami do wyrchu, bo to snoci odganiało szpatne moce. Kiejsi hań downij jak sie posioło obili to sie styrkao mietłe do ziymie, coby żodyn tego posiotego nie urzeknół. Na wiesielach eszcze do dzisia sie lecy kany tańcuje mietlorza. Je to taki srandowne tańcowani, w kierym chłop tańcuje z mietłóm. Nowo mietła, kieróm sie robi na jor z młodych gałónzek wónio jak sie nióm zamiato. Każdy na isto słyszoł, że na mietłach lotały czarownice, tymu hań downij sie stawiało kole nowej chałupy mietłe, coby czarownice se myślały, że tukej uz jakosik bywo. Mietłe, kiero je na zdjynciu żech zrobił wczora. Kapke je koślawo, ale zamiato dobrze. Cały sztusek gałónzek żech se niechoł na zaś, bo mietła sie zedrze a zamiatać kole chałupy przeca fórt trzeja. A mietłe stawióm yny pod stodołóm abo pod chlywym, bo  przeca u mie w chałupie naozajst żodnej czarownicy ni ma... 

 

Bez uroku!

 

Kiejsi hań downij, jak sie na gospodarce cosik nowego ulóngło, to gazda s gaździnóm byli fest radzi. Bo przeca każde nowe kurzóntko, cieloczek abo barónek to była radość a ludzie na isto wiedzieli, że bydóm mieć s czego a przi czymu żyć. Wiela razy, jak sie baji krowa cieliła, to gazda społ na słómie we chlywie, coby warto krowie pómóc, jak baji cielok był szpatnie ułożóny w brzuchu. Jak sie uż wysnożyła, to dowało sie cielokowi pić siare, bo miała w sobie nejwiyncyj dobrych wiecy a była jako cetle s witaminami. Kurczoczki, kaczki, trusioki a liwy sie kluły same. Yny trzeja było kwuczce srobić plac a gniozdo, coby se mógła spokojnie siedzieć a grzoć swoji dziecióntka. Jak sie jóm nasrało, to dziubała po pazurach, baji jak gdosi chcioł małego kurczoczka wziónśc na rynce.  Małe cieloczki, barónki a kozy hned stowały na nożki a hledały cycka, bo przeca fórt były głodne. Jak gdosi obcy sie prziszoł podziwać na małe zwierzóntko, to dycki musioł rzyc: "Bez uroku!". Prawiło sie tak tymu, coby odgónić złe uroki, kiere mógła na gowiydź hynónć baji czarownica. Złe moce szły nie yny do chałupy, ale aji do chlywa. Jak gdosi nie rzyk "bez uroku" to kury przestowały niyść wajca, krowa miała miyni mlyka a baróny a byki były preciwne a zaczły bóść jak pierón. Taki urok, kiery ciepła czarownica szło odczarować a umiały to ponikiere starsze baby, kiere wiedziały jako to zrobić. "Bez uroku" sie prawiło aji jak sie szło s nowiydzkóm jak sie urodziło dziecio. Jak sie tego nie rzekło, to móg prziść deboł, a hynónć do kolybki podciepa. Taki podiep ryczoł, fórt chcioł jeść a były s nim same kurowody. Skyrs tego trzeja było fort wahować dziecia w kolybce a dować se pozór. Bez uroku sie prawiło i na zogródce, jak gaździnej urosły jarziny a gazdowi na gróncie obili. Dzisio też eszcze gor starzi ludzie tak prawióm, bo nie myślijcie se że diobłów, czarownic a złych mocy uż ni ma. Sóm pochowane po lasach a po przikopach a yny czakajóm kany jaki urok na kogo wciepać...

 

Rowno noc a rowny dziyń - yny dwa razy do roka.

 

Dziyń je tak dłógi, jako noc yny dwa razy do roka - jak sie zaczyno jor a jesiyń. Dzisio to sóm dlo wszystkich yny daty w kalyndorzu, ale kiejsi hań downij to były fest magiczne dni, w kierych ludzie wierzili w rostomajte wieca. Bo przes cały rok noc sie mocuje s dniym, ale w ty dwa dni noc a dziyń majóm tela samo godzin - po dwanoście. Dlo nas noc s dwacatego drugigo na dwacaty trzeci września to je poczóntek jesiyni, ale dlo tych, kierzi żyli hań downij  na Cieszyńskij Ziymi to na isto był magiczny czas. W ty dni baji ludzie sie dziwali jaki bydzie czas. Jak dwacaty trzeci wrzesiyń był ciepły, to by miała być ciepło cało jesiyń. A jak ty dziyń było zima, to śniyg a mróz prziszoł rychlij jako dycki. Jak w tyn dziyń padało, to ludzie wierzili, że bydzie padać aż do świyntego Andrzeja. W tóm noc, kiej dziyń je tak samo długo jako dziyń, dwie moce - dziyń a noc - światło a ćmok sóm tak samo silne. Ziymia je wtynczas nejbar-ży płodno, a je to snoci nejlepszy czas, coby sbiyrać owoce. Słowianie świyntowali wtynczas drugi plóny, bo sie sbiyrało godnie malin, jabłek, gruszek a jarzin. W noc przesilynio Słowianie dziynkowali za to, że ziymeczka jim eszcze dała godnie wszystkigo ze strómów a ze zogrody. Ta ziymia to była dlo Słowian bogini Mokosz. Ale w te noc swoji świynto miały aji czarownice, kiere na mietłach leciały na sabat. Taki sabaty, były w baji goraliji na gołych gróniach, kany nie było żodnych strómów. A co sie tam wyprawiało, to lepszy nie pisać, bo to dziecka eszcze poczytajóm. W tóm noc chłop a baba byli rowni. Cały rok sie gazda s gaździnóm wadził, bo obo chcieli, coby było po jego. Ale w te noc sie pogodzili, bo babski a chłopski moce sie wyrownały. Życi a śmierć też jakosik sie dorzóndziły, bo ludzie wierzili, że sie urodziło w te noc tela dziecek, wiela umrziło starek a starzików. Dwa razy do roka świat sie nie kolyboł. To tak jakby na starej żerdzi siadły s jednej a s drugij stróny po trzi kury, abo jakby baji se gazda chycił do obu pacek dwa miechy ziymioków, kiere wożóm tela samo. Dlo Słowian ta noc to było świynto dożynek. Polili fajery, balandrowali a byli radzi, że bogowie jim dali godnie wszystkigo, że sóm pełne corki a miechy. Tóż na rok, jak sie zaś noc srowno s dniym a jak na kalyndorzu posuniecie okiynko o jednóm liczbe dali to se spómnijcie na swojich hań downych słowiańskich praprastarzików, dlo kierych to była noc pełno cudów a rostomajtych dziwokich wiecy. Ale eszcze Wóm rzeknym na kóniec, że jak uż było dwacatego sztwortego września ,to kury pospadowały ze starej żerdzi, baba s chłopym sie zaś zaczła wadzić, światło ze ćmokiym a dziyń s nocóm sie zaczli mocować. Worce w tóm noc przesilynio se siednyć a posłuchać jak sie świat nie gibie ani na prawo ani na lewo. Ón stoji...     

 

Baba Jaga

 

Idóm delsze jesiynne wieczory. Dziwómy sie do hytrych telefónów, do telewizora, abo do kómputerów. Ale hań downij jak eszce ani nie było eletryki po chałupach, to ludzie siodali przi kachloku, abo przi stole a czytali jakisi gazety, ksiónżki, abo Biblije. Małe dziecka szły ku starce, abo ku starzikowi a posłuchały pogodek a legynd o rostomajtych ludziach, królach a wiecach, kiere były na świecie. Jednako jak były przeciwne, a Tatowie jich chcieli po rzici walić, to stareczka sie yny podziwała przez łokno na ćmok, na las a uż wiedziała o czym bydzie wyrzóndzać, coby dziecka były posłeszne.  Zaczła pogodke o Babie Jadze. Baba Jaga dycki bywała w lesie, bo las to był taki plac, w kierym było czasym ćma aji w dziyń a szło sie w nim stracić, bo było godnie strómów. Tóż jak gdosik wloz do lasa za daleko a uż nie wiedzioł kany je, to było po nim, bo Baba Jaga sie uż na isto na niego s krzoków dziwała. Była to staro baba, oblyczki miała stargane, nos krziwy, długi cycki, kierymi snoci dusiła ludzi, staróm czopke na głowie a zedrzite bótki na szłapach. Bywała dycki w postrzodku lasa w małej drzewiónce s czornym kocurym, godym abo s parszywóm żabóm. Chałupa Baby Jagi miała szłape, na kierej mógła po lesie chodzić, tóż żodyn nie poradził na isto rzyc, kany jóm widzioł, bo sie fórt gibała.  Włosy miała długi,  biołe a podpiyrała sie krziwakiym. Oczy też miała biołe, tóż szpatnie widziała a snoci szpatnie smerdziała.  Baba Jaga to jednako nie była Wiedźma, bo Wiedźmy pómogały ludzióm, lyczyły jich, sbiyrały zieliny a odganiały złe moce. Baba Jaga jak wylazowała ze swoji chałupki, to sbiyrała patyki po lesie, abo zieliny kierymi snoci truła ludzi. Wierziło sie, że jy dziecka a tych kierzi sie stracóm w lesie, tóż dycki mamy przikazowały, coby dziecka za daleko do lasa nie wlazowały, bo tam może być Baba Jaga. Ale s nióm naozajst było kapke inakszy. Kiejsi hań downij, jak eszcze u nas nie było krześcijaństwa a dochtorów, to lyczyły yny wiedźmy a czarownice. Jako żech przedtym napisoł, óny pómogały ludzióm - jak nie pómógły to nie zaszkódziły. Ale naszli sie farorze a biskupi, kierzi prawili, że óny robióm źle, tóż poniekiere s nich poszły do lasa a raczy tam bywały. Kupa wiedźmów a czarownic krześcijaństwo wymordowało, choć óny fest ludzióm pómogały. Tóż skyrs tego, potym nieskorzi na ty, kiere obyły sie prawiło Baby Jagi a powymyślało se na nich, że baji żeróm ludzi a dziecka. Ale wiycie, dycki se trzeja dować pozór jak sie idzie do lasa, a za daleko ni ma co odchodzać od chałupy. Jak uwidzicie starke, co sbiyro patyki, to lepszy odyndźcie precz. Pamiyntocie jak stareczka wóm wyrzóndzała o Babie Jadze? To terazy wóm rzeknym prowde. Óna was yny straszyła, bo to je wiedźma, kieróm przegónili do lasa. Ale wasze dziecka o tym eszcze nie wiedzóm, tóż jak was nasrajóm, jak sóm przeciwne a mocie jaki las kole chałupy, to jim wyrzóndźcie takóm pogodke o Babie Jadze. Yny że potym do tego lasa jich bydziecie musieć zakludzić, bo óny bydóm chcieć aspóń uwidzieć chałupke na szłapie. Na szczynści dlo was, to chałupka poradzi fest wartko uciekać a Baba Jaga sie schowie kansik w krzokach.

 

Świynty Michoł a Perun

 

Dycki jak było świyntego Michoła w kalyndorzu, to ludzie aji na Cieszynskij Ziymi wiedzieli, że cosik sie kóńczy a cosik zaczyno. W tyn dziyń pogóniczóm, chaśnikóm a szuchajóm sie kóńczyła słóżba. Dziywki, kiere słóżyły u bogatych siedloków też szły na zime do chałupy. Na odchodne dostowali annielski śniodani, abo go nie dostali wubec, tóż sie prawiło: "Świynty Michoł swaczyne przekichoł". Hań downij było tak, że hudobni chałupnicy, kierzi mieli yny kónsek pola a wiyncyj dziecek, posyłali ty nejstarsze na słóżbe. Na zime musieli jakosi sie wszyscy wyżywić, tóż biydy było w ponikierych familijach fest. Na świyntego Michoła to był ostatni dziyń, kiej gazdowie sioli obili. Prawiło sie, że jak tyn dziyń je ciepło, to aspóń zorka nie zmarznóm w ziymi a jak ku tymu zahóczało s nieba, to było eszcze lepszy. W całych Karpatach a aji w naszych Beskidach, baczowie kóńczyli paść swoji owce na gróniach. Bacza jak zagasił fajer, kiery sie polił przez wiynkszóm czynść czasu, to robił nad nim znak krziża. Musioł eszcze aji sałasz zawrzić a narychtować na zime, coby móg do niego zaś prziść spadki na jor. Jak baczowie prziszli do dziedziny, to dowali dzieckóm a babóm redykołki - małe syrki podobne do zwierzónt, a gazdów, od kierych mieli owce - czynstowali gorzołkóm. Pastyrze mógli od Michoła uż paść bydło na rozpuszczke, bo s gróntów było wszystko poskludzane, tóż krowy  ni mógły żodnej szkody uż srobić. Prawiło sie, że "po Michale możesz paść aji na powale". Na świyntego Michoła siedlocy miyndzy sobóm pisali nowe umowy na najym gróntów a miedz a targali ty stare. Gdo kómu był dłóżny jakisi grejcary, to mu musioł hned wrócić. Kiejsi hań downij siedlocy a gazdowie byli radzi jak na świyntego Michoła zahóczało s nieba. Ludzie wierzili, że był patrónym pierónów a poradził aji robić szudery.  Downo tymu, jak eszcze Słowianie rzykali do swojich bogów, to yny jedyn s nich poradził pierónami walić, to był Perun. Wierzili, że snoci blyskawicóm powiónzoł lańcuchami diobła. Jak prziszło krześcijaństwo, to ludzie zaczli rzykać do Michoła, bo był ganc podobny do Peruna. Hań downij sie wierziło, że złe dusze nie umiyrajóm a zabić jich poradzi yny blyskawica. Tóż dowali obrozki a figurki Michoła przed dwiyrze do chałup a przed kościoły.       

 

Babi lato

 

Gaździnka wylazła z chałupy sie podziwać kapke na pole. Ostatni tydziyń fórt padało, tóż nie szło bar-zo ani nigdzi drepsić. Ze zogródki prawie wszystki jarziny sóm poskludzane, yny słóneczniki sie śmiejóm do świata a ledzy kany zustała w ziymi cebula, co jóm zapómniała gaździno s cerami wytargać. Słóneczko wylazło zza chmor a hned babe ogrzoło po jakli a po plecach. Uż człowiek wielasi roków po tym świecie chodzi, kości mo niedogrzote, tóż dycki je dobrze jak słónko sie o nióm oprze. Wszyndzi tańcujóm liści, bo jich pani jesiyń zamiato - pod stodołe, ku szopce, na miedze a zaś spadki. Gazda jich fórt w dzichcie nosi do chlywa, bo przeca szkoda słómy - wszystko sie na gospodarce użyje, nic sie nie zmarnuje a nie wyciepie. Jesiyń to je tako pora w roku, że roboty je miyni, tóż człowiek mo czas, coby se siednónć a podziwać sie na tyn pomalowany na strzybno a na złoto świat. Jakosik to Pón Bóczek tak zrobił, że nejszmniejszy czas w roku to je aji czas smutku, bo wszystko dokoła umiyro a wiyndnie. S tego sie zaś na jor urodzi nowe, ale terazy człowiek o ty nie myśli.  Gaździnka idzie miedzóm a naroz cosik jóm połechce po gymbie. Tóż przeca, babi lato, bez tego by jesiyni nie było. Biołe nitki, kierych wszyndy je moc, bo sie młode pajónki po deszczu pobudziły a wandrujóm od stróma do stróma, od krzoka do trowy a dali, po calućkij dziedzinie. Nie lza sie od tych nitek odgónić. Człowiek je uż czasym nasrany, bo to lezie do włosów, do gymby a na oblyczkach też tego je kupa. Ale marne, to je yny roz do roka a dobrze, że przed zimóm eszcze aspóń taki lato nóm prziroda dała. Bo jak uż przidóm długi, zimne wieczory a ludzie sie bydóm ciść ku kachlokóm, to se bydóm spóminać tyn ciepły wiaterek, w kierym tańcowały nitki a na nich małe pajónczki. Gaździnka sie zgiyna a pozbiyrała ostatni jabka, kiere z jabłónki spadły do suchej trowy. Eszcze z nich gazdowi dzisio kómpot uwarzi, bo potym nieskorzi to uż yny z pieczek. Starka też z chałupy wylyźli a siedli se na stołku ku słónku pod murym. Krziwakiym pogrzebała w liściach - zaś orzech, tóż go trzeba podniyść. Bo wszystko to je od Pón Bóczka. Nic sie nie śmi zmarnować, ale cosik na isto trzeja niechać zwierzyntóm - óny też chcóm zime przeżyć. Babi lato połechtało starke po zgrzibacónym czole. Zawrziła oczy a spómniała se jako góniła kiejsi hań downij za tymi nitkami. Wiela to było radości z takij małej wiecy. Stykło dzieckóm wylecieć na pole a hned se naszły jakisikej hyzdy. Gazda niesie ku chlywu ostatnióm dzichte liści. Miyndzy tymi liściami sie naszeł pajónczek, kery po babim lecie wandrowoł. Darmo, na zime zustanie z krowami a na jor wylezie na miedze, aspóń mu tukej bydzie ciepło. Tak sie toczy tyn nasz swiat fórt dokoła. Terazy my sioli, sadzili a uż ziymnioki sóm w corku a obili na piyntrze. Chytejmy to, co je terazy a tukej kole nas, bo czas leci. Babi lato furgo na wietrze yny na chwile. Starka to wiedzóm, tóż skyrs tego mrużóm oczy a sóm fest radzi jak jich słóneczko a ty strzybne nitki łechtajóm po gymbie. Óna sie uż przez ty wszystki roki nauczyła chytać to, co terazy je a za chwile tego ni ma. Żywobyci je jako ty nitki, kiere targo wiater, ale trzeja czasu a roków, coby człowiek se tego wszymnół. Starka uż to wiy...

 

Hań downij swadźba - terazy wiesieli

 

Wiycie kiej w roku było kiejsi hań downij nejwiyncyj wiesiel? Tóż przeca, że na jesiyń. Roboty uż tak mocka nie było, wszystko było poskludzane, wieczory były coros dłógsze, tóż szło sie do tego  porzóndnie przirychtować. Nasi sławiańscy praojcowie, na wiesieli prawili swadźba. To było dycki wielkucne świynto, bo sie wiónzały ze sobóm pospołu dwie familije - dwa rody. A czymu eszcze na jesiyń? Bo hań downij było tak, że młducha musiała mieć wiano. A nejlepsze wiano, to była na isto pierzina a zogłowek. Ale niż sie młodzi zeszli pospołu, to jim było trzeja kapke pómóc. Hań downij to robił swat. Swat to był gdosi, gdo wiedzioł, że sie baji synkowi jakosik dziołucha podobo, abo dziołusze synek. Tóż chodził łod jednego do drugigo a wypytowoł sie po zdaleku, esi sie majóm ku sobie. Nejgorszy było ze starymi swobodnymi babami a chłopami,  tukej ani swat nie pómóg. Jak uż sie młodzi zaczli galanić, to potym swat szoł do Fotrów dziołuchy a pytoł czy jóm wydajóm za tego a tego synka. Jak rzeki, że ja, to sie zaczło rychtować swadźbe.  Dzisio sie zdo, że swatów uż ni ma, ale jak sie tak podziwómy, to wiela razy kamrat synka, abo kamratka dziołuchy poradzi zeswatać dwoje, kierzi ani nie wiedzóm, że sie ku sobie majóm. Jak uż było wiesieli, to nejważniejszo zabawa, gor dlo dziołuch to były oczepiny. Hań downij młoducha miała na głowie wiónek, nieskorzij welón, kiery ciepała za siebie a swobodne dziołuchy musiały go chytać. Wierziło sie, że ta kiero go chyci, to sie hned wydo. Na Cieszyńskij Ziymi młodusze sie dowało na głowe czepiec. Jak kiero baba chodziła bez czepca a miała dziecko, to sie na nióm prawiło zowitka, bo se zawijała czep a spinała szpangóm ze zadku głowy.  Hań downij jak młoducha a żynich uż szli do ślubu, to młodzi syncy, kamraci młoduchy, abo ci kierzi sie z nióm galanili stowali pospołu a chcieli żynicha zastawić, coby sie nie poradził dostać ku dziołusze. Tóż żynich musioł mieć przi sobie gorzołke, kieróm dowoł tym chłapcóm a dziepro go puszczali. Do dzisia na Cieszyńskij Ziymi sie robi szlogi, kiere sóm starucnóm tradycyjóm naszych przodków. Robiło sie eszcze tak, że jak uż młodzi byli po ślubie, ale eszcze przed wiesielim, to ty podciepy kradły młoduche, coby jóm drugi roz żynich wykupił gorzołkóm. U Słowian, młoducha niż wylazła s chałupy to pytała swój ród, swojóm familije, coby ji przeboczyli, że idzie s chałupy. Dziołucha  dziynkowała Tatóm, że jóm wychowali a dali ji wiano. Eszcze terazy na Cieszyńskij Ziymi w chałupie młoduchy młodzi klynkajóm a Fotrowie jich błogosławióm. Śpiywo se przi tymu "Ojcowski Dóm" a rzyko sie "Ojczy Nasz".  Obrónczki se na ślubie młodzi wymiyniali snoci eszcze we starucnym Egipcie. Piyrsze były zrobióne ze zielin, skóry a dziepro potym ze zielaza. Złote obrónczki zaczli robić Izraelici, a od nich to przejyni Rzymianie, kierzi jich prziniyśli do Europy. Na polskich ziymiach a aji na Ziymi Cieszyńskij obrónczki sie zaczło używać na ślubie dziepro w osimnostym wieku. Słowianie na swadźbie wiónzali młodym rynce a młoducha a żynich se wymiyniali miyndzy sobóm wiyńce. Oba rody cióngły maszki, coby sie podziwać, esi małżyństwo bydzie iste.

 

Dziyń wajca

 

Wczora był snoci dziyń wajca. Wiycie tych dni czegosikej porobili tela, że człowiek nie poradzi tego pochytać. Każdo wiec mo na isto swój dziyń, tóż czymu by swoji świynto ni miało mieć baji wajco. U nas na Cieszyńskij Ziymi nejwiyncyj wajec je tych kurskich. Cosik mało wiela od kaczyc a trusiek. Nó, a je u nas taki wielkucny ptok, kiery do nas prziwandrowoł z Australije - struś. Tyn mo wajco - kiere woży tela, wiela piynć a dwacet wajec kurskich. Wajco było dycki na gospodarce. S niego sie lóngły kurczoki, kaczyce a trusioki. Ale dycki nejwiyncyj wajec nosiły a noszóm kury. Kura to je taki ganc ciekawy ptok. Rano stowo wczas rano, jak yny kokot zaśpiywo. A kokot to ni ma kura, to je taki ptok, o kierym Wóm cokik rzeknym za chwile. Eszcze ni ma bar-zo widno a uż kury dziubióm zorka a trowe. Muszóm se pojeść, bo gaździno czako na jednóm wiec - na wajco. Jedna kura go sniesie rano, inkszo po połedniu, a dycki jak sie wajuszko wkulo do gniozda to je radość, bo kura zaczyno dgokać. Ryczy na całóm stodołe, że cosik wysrała. Gaździno wiy, kany chledać wajec, bo kury jich rade noszóm wszyndzi tam, kany wiedzóm, że gazda nie wlezie. Idóm tam, kaj jim wszyscy dowajóm pokój. Czasym je tak, że we gnioździe je ze dwacet wajec, bo żodyn se nie doł pozór kany kura s wajcym idzie. Nejgorszy je s trusiokami, bo truśka wajco niesie dycki daeko od chałupy - kansik we krzokach, na kraju lasa, abo na miedzy. Taki gniozdo se robi, jako ji pasuje a kany chce. A na co je kokot? Kokot siodło kury. Jak jakosik kura sie mu fest spodobo,  to jóm siodło wiyncyj. Potym jak zniesie pore wajec, to zaczyno kwuczeć a prawi sie na nióm kwuczka. Kwuczke lepszy niechać, bo jak sie nasro to poradzi dziubnónć - bróni wajec. S nich sie wylyngnóm małe kurczoczki, nowe życi, bez uroku, kiere hned góni po placu. Truśka a kaczyca też siedzi a wachuje swoji wajca, bo przeca nie bydóm po placu gónić same kurzóntka. Ale gazda a gaździno wiy, że nejlepsze co je z wajec to je naozajst wajecznica. A z czym sie jóm jy, to zoleży kiej sie jóm zrobi. Baji hned na jor, yny na maśle. Potym jak sie zogródka zazielyni, to ze sznytlochym.  Ku zimie jak uż j babuć zabity, to ze szpyrkami. Na obiod wajco je dobre usmażóne na szmolcu ze ziymniokami a z kiszkóm.  Wajco uwarzóne we wodzie idzie zjeść aji same, ale ponikierzi prawióm, że jednako nejlepsze wajco je w buchcie abo w kołoczu. Każdy rzóndzi co inkszego. Ale jedno je iste, że wajco to je żywot. Kiejsi hań downij przi każdej chałupie góniły kury, zbiyrały chroboki, dziubały trowe a zorka obilo. Dzisio sie paniczki dziwióm, że jak kupióm wajco z kónzumu to żółtko je biołe. Chcecie mieć czyrwióne żółtka we wajcach, to se kupcie z dziesiynć kur a puśćcie jich na zogrode. Ku tymu ze dwa miechy obilo a kokota. Szopke Wóm zrobi chłop. Tako wajecznica z wajec od kur, kiere se nasbiyrajóm to je cosik takigo o czym ludzióm z miasta sie yny blynśnie. Sranda srandóm, ale dziyń wajca sie wajcu patrzi. Bood wajca sie wszystko zaczyno. A co było piyrsze, kura esi wajco to uż se muszóm filozofowie wyszpekulyrować. Jo se myślym, że jim to rzeknie kokot.

 

O rechtorach

 

Kapke nieskoro, bo uż je po świyncie rechtora, ale dycki. Spóminóm se jacy óni byli, kiej żech chodzowoł do szkoły. A to na ozajst było kiejsi hań downij, pamiyntajóm to yny ci, kierym je po sztyrycatce. Tóż jak mi było siedym, to mie Mama posłali do szkoły do Małych Kóńczyc. Wziyna nas paniczka, Zofija Cieślarka. Tóż w piyrszej klasie my sie uczyli liter a cyfer. Kupa kredy my wypisali na tabuli a strasznie moc tuszu w piórach po zeszytach, niż my sie nauczyli pisać a rachować. W piyrszej klasie my musieli umieć wszystki litery a cyfry. Gdo nie umioł, kómu rechtorka, mama abo starka nie poradziła tego wyłożyć, to potym starzik wykłodoł, a jak ón nie poradził to uż potym yny foter. Drugo klasa to było czytani, malowani a na rachowaniu no przeca że tabula mnożynio. Wszyscy pamiyntómy, że nas "Cieślarka" uczyła tej tabule cały rok. Pod kóniec drugij klasy my znali mnożyni jako "Ojczy Nasz". We trzecij klasie prziszła prziroda, na polskim my zaczli coroz barży czytać a na matymatyce to uż były nawiasy, coski nowego. We sztwortej klasie nas wziyna Pani Sztefka Twardziczka. Zaczli my sie uczyć przi nij ruskigo a geografiji. Biologije nas uczyła Marysia Berezino. Ta klasa od biologije, to były same szklane akwaria, we kierych cosik pływało. Co to było to na ozajst sóm nie wiym, bo to yny chciało żrać, ale na ścianach były narysowane kości, jakisi schematy s kierych nas Berezino odpytywała a jak my pisali sprawdzian to czytała ksiónżke, ale jednym okiym sie dziwała, co gdo robi. Fizyka? To była paniczka Jola Kijewsko. Óna jak wlazła to uż każdy wiedzioł, że cosik sie bydzie robić, bo była taka energiczno, że nóm poradziła baji o tej energiji wyłożyć wszystko. Od sztwortej klasy nas uczyła matematyki a chemiji Wiesia Wołoszynka. Wszyscy my jóm posłuchali, ale mało gdo jóm rozumioł, abo nie chcioł rozumieć. Dziepro jak wloła jakisi kwas do zasady, to my spokopili, że to dowo sól a wode. Historyji nas uczył dyrechtor Andrzej Czakón. Wszyscy my sie go boli, bo wyglóndoł kapke jak Rumcajs z lasa, ale nauczyć poradził. Na gimnastyce my mieli dwóch rechtorów. Nas, synków uczył Pón Buzek, kiery był chemikiym, tóż my na wuefie fórt gónili za balónym, a jak Buzek mioł zastymstwo na chemiji to nóm prawil jakisi wzory, ale syncy fórt yny myśleli na tyn mecz kiery przegrali ze siódmóm klasóm, tóż syndzia - kalosz. Dziołuchy miały " Wanatke" kiero jich fórt przeganiała po miedzy ,abo ćwiczyły na sali. 

Polskigo nas uczyła "Wisia" Palino. Dycki se siadła na ławce przed nami a recytowała wiersze, kiere my potym też sie uczyli na pamiynć. Ale kozała nóm aji czytać ksióżki, kiere my ji musieli potym wyrzóndzać. Malowanio nas uczyła Paniczka Bajgierka, techniki Kuboszek, tóż aji syncy aji dziouchy wiedzieli co w chałupie trzeja sprawić a co posztrachować .Gdo nas uczył śpiywać a muzyki, tóż przeca że Nowoczka. Pani Asia poradziła wszystkich nauczyć śpiywać. Jak zagrała na pianinie a przi tymu se stanyła, to wszyscy gymbe otwiyrali.  W podstawowej szkole my sie nauczyli tela, że jak my prziszli do strzednich szkół a do zawodówek to my wiedzieli co a jak, w kierym kościele zwóni. Uczyli my sie z ksiónżek, kiere wóniały papiórym. Na przerwach my gónili po betónach kiere były od klasy do klasy. Gónili my aji po polu. Śmioli my sie, srandy było dycki kupa, wyrzóndzali my pospołu. Byli jednako tacy, kierzi mieli w rynkach gry, to my sie na nich szpatnie dziwali, bo yny sie fórt dziwali na tyn ekran a nie chcieli nóm dać zagrać. Rechtorzi jednako wiedzieli, co z takimi robić - wziyni to diabelstwo a fertik. Tako była ta moja podstawówka. Czegosik żech sie nauczył, a fórt to pamiyntóm. Poradzym aji synkowi pómóc, choć od tej moji nauki uż je trzicet roków. Dziynkujym Wom Rechtorzi, żeście mie czegosik nauczyli. Żech nie poszeł jako osioł do Cieszyna. Noty to ni ma wszystko. Nejważniejsze je to, co mi w głowie zustało. A zustało kupa, eszcze fórt czujym jako wóniały ty ksiónżki...

 

Mlyko, syr, maślónka...

 

Idym se dzisio po magacynie a dziwóm sie na ty wszystki mlyka, syry a maślónki. Myślym se, esi to zebrać, abo ni. Siyngóm packóm, dziwóm sie na to, co tam napisali a na ozajst jeżech z tego gupi. Bo tela liter E nie widziołech w żywocie, a jak żech se wszymnył, że mlyko w plastiku wydzier-ży dwa miesiónce, to sie pytóm sóm siebie, co by na to rzekła moja Mama, abo baji ciotka Chmiylka. Bo przeca kiejsi ludzie byli nauczyni, że mlyko je łod krowy a nie z magacynu, a wszystko je we szkle a nie w jakimsik plastiku. Bo jak żech był małym synkiym, to mlyko a śmietónke sie robiło w chałupie a yny ci w miastach kupowali to we szklónkach z mlyczarni. Ale niż to tam trefiło, to była fest długo cesta. Bo mlyko sie nie biere z magacynu. Óno sie biere z ludzkij roboty a łod krowy, kiero z człowiekiym żyje. Tóż eszcze baji trzicet roków tymu prziszoł gazda na jor na spynd do dziedziny a kupił se cićke. Zakludził se jóm do chlywa, dowoł ji trowy, siana coby rosła. Jak uż kapke podrosła to jóm zakludził na miedze na lańcuchu a przibił na kuliku kładziwym. Jak wypasła koło, bo ji młodo trowka szmakowała, to jóm przebił na nowy plac. Dycki był kónsek miedzy, coby sie napasła. Jak uż kapke porosła a zaczła gónić z chwostym ku wyrchu, to sie biegała. Każdy gazda wiedzioł, że takóm jałówke trzeja zakludzić ku bykowi. Jak zustała cielno, to dycki tak bywało, że sie cieliła w zimie abo na jor. W każdym chlywie se gazda robił w kóntku lygier ze słómy, bo jakby sie zaczła jałówka cielić, to ón był blisko. Baji jak trzeja było po weterynorza zwónić, to warto lecioł do sómsiada, kiery mioł telefón.

Jak sie jałówka ocieliła, to uż była krowóm. Gazda jóm hned wydojił coby sie dać napić cielokowi z ampra siary, bo sie prawiło, że ta siara mo w sobie nejwiyncyj dobrego. A potym sie niechało cićke cyckać, a co nie wycyckoł to sie doiło. Coroz wiyncyj żroł trowy a siana, tóż gażdzino miała coroz wiyncyj mlyka. A co z tym mlykiym? Jak krowe podojiła do ampra, to uż w kuchyni wziyna handre a przecedziła mlyko do garca. Odloła cosi do miynszego garca a zbytek niechała. W miyńszym garcu jak go na kachloku zgrzoła to było na śniodani - jako gdo mo rod, z chlebym, z kakałym abo z gryzym. Wielki garniec gaździno odstawiła do szpajski, coby sie skiszczyło. Na drugi dziyń sie na niego podziwała a zebrała z wyrchu śmietónke, wszystko co zbyło sie kisiło dali. Tóm śmietónke wloła do maśniczki, a starka zaczła robić masło. Za godzine sie zaczło pómału na wyrchniczku robić masło, a za pół godziny uż w maśniczce gichało. Tóż gaźdzno wziyna lawór, masło wycióngła, zaczła go puczyć a płókać wodóm. Z maśniczki zloła wyrobiche - maślónke, kiero ze ziymniokami szmakuje starzikowi jako w nejlepszej restauracyji. A skiyl je syr? Tóż  przeca że z z kiszki, kiero sie robi z mlyka jak sie go odstawi do ciepłego baji do szpajski. Podle tego jak je ciepło, a esi je lato abo zima, kiszka sie musi zrobić tako, że jóm gaździno krónżo nożym. Takóm kiszke gaździno postawiła na kachlok, pomiyszała warzechóm a hned sie srobił syr. Zloła go przez hadre do bóncloka a niechała coby stwierdnół. Na cóż takowy syr? Na kołocz, z kakałym a cukrym, abo ze śmietónkóm. A co sie zloło ze syra do bóncloka to była kapołka. Gazda a starzik jóm pił, a nie było nic lepszego jak sie chciało pić w hyc. Toż widzicie wiela roboty kiejsi musieli gazda a gaździno srobić, coby mieć wszystki ty wieca, po kiere siyngocie terazy w magacynie. Pamiyntejcie, wszystko w plastiku to je chemija, co je we szkle, w bóncloku abo w garcu to możecie pić a jeść, bo to mocie z miedzy, ze siana, z tego co sie gazda utropił a gaździno uśmiychła.  

 

Kónsek buchty

 

W każdym kónsku buchty je jakosik historyja. Gdo buchte jod jako dziecio, abo potym za młodu, tym wiy że każdy jeji krajiczek to było wyrzóndzani, spóminani, miłowani a wszystko, co kiejsi ludzi pospołu wiónzało. Ale niż gaździno ciasto na buchte zarobiła, to jóm gazda nasroł. Wajec nie pozbiyroł we stodole, w kachloku nie zahajcowoł, ani drzewa ze szopki do kuchynie nie prziniós. Bo przeca ciasto musi mieć ciepło. A nejlepsze buchty sie piykło dycki na jesiyń, bo na to było wiyncyj czasu a gaździnej sie aspóń nie mier-zło. A nie robiła buchty sama. Stareczka mółke przez rzeszótko suła,  cery wajca do miski trzaskały, kocur murczoł na kachloku a starzik przikłodoł pod blache a dziwo sie co sie bydzie robić. Starszo cera wycióngła plech ze szpajski, namazała go fetym, baji masłym ze sztwiertki a posuła brezlami, coby sie ciasto nie chyciło. Ciasto se musiało poruszać, tóż jak kachlok był ciepły, to sie przi niymu postawiło miske a przikryło jóm kónskiym szmaty. Dziołuszki sie dycki nie poradziły doczkać kiej sie ciasto dźwignie, tóż se ze starkóm zaśpiywały jakómsik starucnóm cieszyńskóm pieśniczke. A jak zaśpiywały, to sie ciasto hned dźwigło, pod blachóm uż ogiyń tańcowoł a starzik szoł hledać gazdy, kiery siedzioł na pnioku a strugoł kuliki. Tela wiela razy ón sie ze starkóm powadził, to by ani w hrubej ksiónżce żodyn nie spisoł. Ale se wszymli, że ze siyni uż czuć buchte, tóż ni ma źle. A co ku buchcie? Tóż przeca że warzónka. Eszcze jakisi pół litra tam starzik w piwnicy kansik naszeł. A w kuchyni? Ciasto do plecha gaździno opaternie wloła a zbytek warzechóm wyszkrobała. Plech chyciła fortuchym a wraziła go do trómby, z kierej buchło ciepło, bo starzik wónglo chynył pod blache. Uż sóm szynki czyrwióne, starka garniec z wodóm na myci postawiła na piec a szpatnie sie na starego podziwała, bo miasto cetli sztamper gorzołki se zaś łyknół. Gaździno poszła do szpajski porachować wajca. Nó, gazde pochwoli, bo po sómsieku pochodził a naszeł wszystki gniozda. W chałupie wónio tak, że wszystkim w nosie wierci. Starka odewrzóm dźwiyrka trómby a podziwajóm sie esi buchta je rumiano. Je, tóż jóm wycióngnie na stół, zawrze oczy a powónio. Ja to je to, co se spómino jak był młodo, jak jeja starka ze zawrzitymi oczami wycióngała plech z trómby. Buchta idzie do szpajski, do musi kapke ochłódnónć. Za oknami uż je ćma, starka dzieckóm wyrzóndzo pogodke o Babie Jadze, a starzik z gazdóm wlyźli do kuchyni a siedli se na ławie. Gaździno prziniósła plech z buchtóm, wziyna nóż a zaczła kroć. Wszystki dziecka uż czakajóm, bo to gor dlo nich je zocne, ale aji strarzik sie oblizuje. Tóż gaździno dowo każdymu po kónsku. Nejprzód Starce, bo to je jeja Matka, co jóm wychowała, nauczyła piyc chlebiczek a buchty. Jak ji tyn kónszczek dowała to ji aji podziynkowała, za wszystko, za to że je terazy szykownóm gaździnkóm. Drugi kónsek dała Fotrowi, kiery jóm dycki mioł rod, aji jóm bróni przed Matkóm jak ji chciała wyrzazać. Ale se spómino, że aji Foter jóm chcio paskiym zeprać jak sie galaniła z tym podciepym z dziedziny wedle. Wielkucny kónsek buchty dałą swojimu chłopu. Choć jóm każdy dziyń nasro, to przeca robi a staro sie o familije. Rostomajcie bywało, ale przeca jakosik fórt trzeja żyć. Pół plecha ni ma, tóż terazy kroła gaździno dzieckóm, ażdymu na talyrz. Każdego mo rada, każdego na isto na ludzi wychowie. Plech uż je prózny. Cało familija siedzi w kuchyni przi stole. Gazda ze Starzikiym sie na chwile wytracił ale baby se mrugajóm, bo przeca wiedzóm, że kansik majóm schowanóm flaszke. Buchtóm w chałupie eszcze bydzie wóniać do rana. Wszyscy uż spióm we swojich legierach. Wszyscy dostali po kónsku buchty od serca a wiedzóm, że sie bydóm mieć radzi. Bo to ni ma yny taki kónszczek ciasta. W nim je kupa miłości, kiero wónio obilym wajcami, drożdzami a brezlami. Każdo buchta, kieróm kiejsi gaździno, abo starka wycióngały z trómby, to był znak że familija je pospołu tukej a terazy. A jeji każdy kónszczek to była historyja baji miyndzy Starkóm a Starzikym, że sie zaś pogodzili. Ale gaździno gazdowi nie dała kónska buchy pokiel, nie naszoł wajec w sómsieku. Ale wiyrzcie mi aji bez tych wajec a tego kónska buchty jakosik sie w legierze pospołu dorzóndzili.

 

Świynto Urszula rozciepuje perły

 

Wczora dwacatego piyrszego paździyrnika, było świyntej Urszule, tóż wszystkim Ulóm, tym kiere znóm a aji tym, kierych nie znóm winszujym zdrowio a wszystkigo nejlepszego. To fórt je, a dycki był fest płatny dziyń dlo tusteloków na Cieszyńskij Ziymi. Hań downij sie prawiło, że świynto Urszula rozciepuje perły, bo na jesiyń rano uż je zima, a na trowie sie świyci rosa, kiero je jako porozciepowane perełki. Prawiły to gor paniczki, kiere skludzały z gróntu lyn a kónopie. A kiejsi sie godnie sioło lnu a kónopiji, tak jako terazy sie sieje baji pszynice, reż abo kukurzice. Skludzani lnu to była ciynżko robota, przi kierej ludzie siedzieli (abo stoli) kupa tydni a aji miesiyncy. Kiejsi hań downij lyn sie sioło jako terazy obili, abo kukurzicym, bo z nitek lnianych sie  robiło ćwilich, gradel, celt a wszystki oblyczki. Paniczki co skludzały lyn z pola, rade sie czasym podziwały na trowe, na kierej słónko sie błyszczało w kapkach rosy. Aspóń tela miały radości przi tej swoji pilobie. Rosa sie nejwiyncyj robi dycki na jesiyń a to był prezynt dlo ludzi, coby była uroda na zogrodzie a na gróncie. Ludzie se myśleli, że rosa spaduje z nieba. A wszystko, co spaduje z nieba, to było cosik świyntego, od Pón Bóczka, bo jak kapki wody były na trowie to gazda wiedzioł, że wszystko bydzie lepszy rosło. Rosa sie traci dycki do połednia, tóż zaś sie prawio, że ty perełki zbiyro słónko a jich pije a przeogrómnie mu to szmakuje, jak jakisi nektar. Skyrs tego żyje. Wierziło sie, że rosa to było cosik z inkszego świata. Szło sie przez nióm dorzóndzić z umrzikami a duchami z tych inkszych światów. Jak sie jóm zebrało o tej a o tej godzinie, to była jako lykarstwo, ale mógła aji otruć. Chróniła snoci przez czarami, bo to była czysto, świynto woda, kieróm ludzióm spuszczoł Pón Bóczek. Jak gdo kiejsi był nimocny, to sie robiło okłady z rosy a było dobre dlo zdrowio, pochodzić po nij  boso  a aji sie po nij pokulać hned rano. Ludzie wróżyli podle rosy, jaki bydzie czas. Jak ji nie było, to hned prziszoł deszcz, a jak baji ji było kupa, to potym godnie świyciło słóneczko a było pieknie. Wierziło sie eszcze, że z rozsutych pereł rosy sie rodzóm myntle a inksze małe stworzynia, baji cykady, kiere były szumne a pieknie poradziły grać, tóż ludzie chodzili wyśmioci na gymbach. Ale czymu Urszula miała rozciepować perły? Bo jeji świynto je w drugij połówce paździyrnika, a wtynczas na trowie a na liściach uż je oszeć. Tóż a ta oszeć też wyglóndo jako maluczki perełki. Ludzie kiejsi eszcze prawili, że po świyntej Urszuli nie lza wyść na pole yny w samej koszuli, abo że po świyntej Urszuli, gazda sie kożuchym otuli. A jako sie na jesiyń siykło ostatni trowy, kiere ze ziymie wylazowały? Nó przeca, że z rosóm. Suchóm trowe sie siykło źle.

 

Jeżeś owocym swojich przodków…

 

Tych co eszcze żyjóm a aji tych, kierzi uż pomrzili. Tych co żyli sto, dwiesta a tysiónc roków przed Tobóm. To skyrs nich jeżeś tukej kany ześ je a tym, kim żeś je. A musisz żyć tak, jako poradzisz nejlepszy. Twoji praojcowie ci dali swojóm miłość, móndrość a siłe do żywobycio, kieróm musisz niyść dali a dać to swojim dzieckóm. Dziwosz sie na swojich starych Tatów, abo na Starzików a czasym żeś je na nich nasrany, bo se myślisz, że cie sekirujóm abo ci cosik prawióm, co ci sie nie podobo. Óni tukej dzisio sóm a jutro jich może nie być. Óni sóm tym, czym bydziesz za pore roków. Óni byli tacy, jako ty, yny że czas fórt gno a ónego nie zastawisz. Pamiyntej, żeś od nich dostoł wszystko za darmo, tóż  za darmo to dowej dali. Nie chciyj za to grejcarów, bo to coś dostoł, to sóm wieca kierych nie idzie chycić ani pomacać. Nie idzie ich schować do odmaryje, ani uwarzić z nich żodnego jodła. Wszystko Ci ludzie poradzóm zebrać, ale tego, coś dostoł od swojich Fotrów a óni od swojich praojców Ci nie zebiere żodyn.  Terazy je twój czas. Terazy tyś je na wyrchu tej piramidy żywota. Terazy ty, bydziesz dowoł to coś kiejsi dostoł. Od tego jako to zrobisz bydzie zoleżeć, jaki bydóm twoji dziecka, wnuki a aji jejich dziecka. Czasym se myślisz, że ucieczesz od swoji familiji. Kupa ludzi tak robi, ale aji jak pojedziesz na kóniec Świata, to fórt w postrzodku ciebie  je cosik, co ci prawi, żeś  korzyniami wrós w ziymie, z kierej pochodzosz, że tymi korzyniami żeś je wrażóny w jedyn grónt pospołu ze swojimi przocielami. Mosz moc, ani nie wiysz jako óna je wielkucno. To je moc serca. Dali Ci jóm twoji praojcowie, cobyś nióm uzdrowioł a sprawowoł Świat dokoła. Nie ciepej pierónów, bo yny polisz a bulosz wszystko. Pamiyntej, że twoji dziecka sie na Ciebie dziwajóm a robióm ganc to samo co Ty. Każde słowo, kiere rzóndzisz, każdy krok, każdóm radość a każdóm złość. Tóż pokazuj im,  nejlepszóm stróne samego siebie. Miłość to je lykarstwo. Poradzi wylyczyć wszystki nimoce aji ciała aji ducha. Pomyślij se jako sie czujesz, kiej mosz kogosik fest rod. Jak sie wtynczas czuje Twoji ciało a Twój duch. To same jak czujesz kogosik miłość. Miłościóm lyczysz nie yny sóm siebie ale aji tych, co sóm kole Ciebie. To same je z Twojimi praojcami. Jak posyłosz jejich miłość dali, do swojich dziecek, przocieli a inkszych ludzi, to znaczy, że żywot naszych przodków mioł syns. Spómnij se na tych, kierych uż przi Tobie ni ma. Prziwrzij oczy a prziwołej jich w myślach. Wyciónglij ku nim rynce, tak jakżeś kiejsi wycióngoł rónczyczki ku swoji Matce. Jeżeś przeca owocym swojich przodków… 

 

Dwa diobły

 

Zeszły sie roz w lesie przi fajerze dwa diobły - jedyn młody a drugi stary.

Tyn młody sie pyto starego:

- Ty, posłuchej, jako Ci sie podarziło zakludzić do piekła tak kupa dusz?

Stary czert sie poszkroboł po rogach, wcióngnył dym z fajki a prawi:

- Rzekłech im cosik, skyrs czego sie zaczli boć.

- Tóż dobre, yny tela? A czego sie boli? Wojny? Głodu?

Stary dioboł sie na nego podziwo a prawi: Na ni, poboli sie nimocy!

Na to młody sie zahruził a prawi:

- Tóż to co, nie byli nimocni? Nie umrzili? Nie było dlo nich dochtora?

Stary dioboł pogrzeboł patykiem w ogniu a prawi:

- Ale katać tam, byli nimocni, pomrzili, ale lykarstwo było.

Młody dioboł sie zaś zahruził a prawi:

- Tóż dobre, terazy to uż nic nie rozumiym.

Stary dioboł widzi, że młody sie tropi, tóż sie uśmiychnył a prawi:

- Wiysz, óni uwierzili, że jedyno wiec, kieróm muszóm uratować choćby nie wiym co, to je jejich żywot. Przestali sie mieć ku sobie, głoskać, witać ze sobóm. Nie schodzii sie przi stole w zogrodzie, przestali pospołu śpiywać, a byli fórt daleko od siebie. Zaczli sie boć jedni drugich. Boli sie robić to co kiejsi robili eszcze jako ludzie, bo uż za życio byli jako mortwi. Potym nieskorzi sie jim pokóńczyły grejcary, stracili robotym, ale dyć przeca tak chcieli, bo sie boli o swój żywot, skyrs tego przestali chodzić do roboty a ni mieli ani na chlyb. Wierzili we wszystko co poczytali w gazetach. Kansik ciepli swojom swobode, nie wylazowali z chałup, pozawiyrali okna a dwiyrze. Przestali sie pospołu nawszczywiać. Nie chodzowali do kamratów a przocieli. Cały świat sie zmiynił w takowy wielkucny harest, w kierym żodyn żodnego nie zmuszoł coby tam był zawrzity. Wszystko co czytali brali za prowde. Yny skyrs tego, coby żyć aspóń o jedyn dziyń długszy. Tóż tak żyli, ale umiyrali  każdy dziyń. Tóż skyrs tego, tak lahko żech broł jejich dusze do piekła...

- Młody diobeł sie na niego podziwoł a prawi:

- A było jaki lykarstwo na tóm nimoc?

Stary diobeł stanył, podziwoł sie na ziym a prawi:

- Ja, byliby żyli, kieby nie czytali tela gazet...

 

Cyntralniok

 

Jak yny na polu chłódny wiater na jesiyń fuknył a eszcze ku tymu zaczło padać, to uż gazda wiedzioł, że trzeja zachajcować. Ale bar-ży o tym wiedzioł starzik, bo starka uż go pore dni ku kachloku wyganiała aż słoży ogiyń, ale ón se hrubsze jakle oblykoł a starke w legierze kocym w nocy przikrywoł, bo jak se spómnioł że zaś trzeja chajcować, to żałowoł że nie bywo kansik w Afryce. Nó ale przeca drzewa na zime je cało szopka a wielkucne kónski sóm poukłodane pod stodołóm, tóż żodyn nie bydzie mar-znył. W piwnicy w corku je pore metrów wónglo a jak go chybi to przeca Jozef, co na szachte jeździ go przi nejgorszym prziwiezie. Dycki z tym hajcowanim był krawal pomiyndzy starkóm a starzikiym. Starce było fórt zima, tóż starzik ji prawi, że sie za mało gibie, że yny siedzi w kuchyni a orzechy łusko, sztrykuje a gazety czyto. Poszła by na pole, na szpacyr, do Heli za miedze, dozwiedziała by sie co na dziedzinie nowego. Starka byłą jednako takowo, że pokiel ji starzik nie zahajcowoł, to na złość nigdzi nie szła, fórt go napalowała, tak że chłop musioł naznoszać drzewa do kuchynie, w ocelowym amprze wónglo a babie zahajcować. Jak pod blachóm zaczło strzylać, to uż było dobrze. Każdy gdo szoł kole pieca sie dziwoł, esi w nim łogiyń tańcuje, bo przeca starce je zima. A choć wszyscy sie seblykali a nie bylo w chałupie czym dychać, to aspóń starziczek mioł pokój, bo se móg po polu drepsić a robić swoji wieca. Hań downij było tak, że kachlok grzoł całóm chałupe. Jak sie do niego prziłożyło wieczór, to eszcze szło ciepło z kachli do nocy. Potym w chałupie sie kapke wyziómbiło, ale na jesiyń eszcze mrozów nie było, tóż pół biydy. Byle jakigo chebzio sie ciepło pod blache a ciepło było hned. Jak starka mar-zła to gazda sie śmioł, że na isto starzik sie z nióm mało kulo w legierze. Ale stary gazda na jesiynny chłódek mioł inksze sposoby. W odmaryji na spodku mioł pochowane dycki pore flaszek dobrze nasztelowanej gorzołki. Jak uż babie było ciepło, to sie oblyk, do kapsy jednóm wraził, poodbywoł a szoł do garaży, abo do szopki. Tam se flaszeczkym schowoł pospolu ze sztamperlym a jak go starka posłała po drzewo na hajcowani, to se sztamprle wypił. Nó, przeca każdy mo swoji paliwo, no ni? Hajcowani na jesiyń, to eszcze nie była tako straszno wiec. Ale po jorze a po lecie człowiek dycki był nasrany, że zaś w tym kachloku musi pożdorać. Potym nieskorzi gazda ze starzikym sie dorzóndzili a zrobili cyntralne. Cyntralniok, to uż było cosi. W całej chałupie szykowni instalatorzi  porobili rułki a pod oknami powiesili kaloryfery. Piec stoł w piwnicy, tóż starzik musioł po schodach iść przikłodać, ale przeca do cyntralnego chodzowoł aji gazda. Starka wiedziała, że jak w kaloryferach cyko, to gdosi ogiyń słożył, tóż była rada. Ale se ani nie pomyślała, że przi nowym piecu se chłopi siedli a starzik poloł każdymu do sztamperla, bo przeca przi kachloku jak sie zahajcowało, to było ciepło, a terazy wszystko ciepło idzie kansik w rułkach na chałupe. Tóż nowo technologija do chałupy prziszła, ale w starym kachloku sie fórt hajcuje, bo przeca gaździno na czymsik musi obiod uwarzić a kocur sie rod w kuchyni grzeje. Yny starzik mo radość, bo jak go starka wyganio, bo je zima, to sie chłop rod traci, bo w piwnicy se z chłopami może zynsć a poloć sztamperlei, bo żodyn tego nie poradzi spokopić, czymu starce w chałupie je ciepło, a óni w piwnicy sie przi piecu muszóm grzoć gorzołkóm...    

 

Świynto reformacyji. Wanielicy na Cieszyńskij Ziymi.

 

Trzicatego piyrszego paździyrnika w tysiónc piyncet siedymnostym roku, Marcin Luter przibił na dwiyrzach katedry we Wittynberdze swoji dziewiyndziesiónt piynć tez. Tak sie zaczła reformacyj a historyja wanielików a jejich wiary, kiero poszła do świata. Prziszła aji na Cieszyńskóm Ziymie a je z nami fórt. Wanielicy tukej żyjóm pospołu z inkszymi wiarami, bo Ślónsk Cieszyński to je taki plac na ziymi, kany każdy se może wierzić po swojimu a żodyn sie skyrs tego na niego szpatnie nie dziwo. Ale tak dycki nie było, bo kiejsi hań downij sie ludzie poradzili aji pobić a postrzylać, bo jedyn był katolik a drugi wanielik. Reformacyj prziszła na Cieszyńskóm Ziymie we dwacatych rokach szesnostego wieku. Za Wacława Adama kupa ludzi przeszło na wanielickóm wiare, ale jego synek Adam Wacław uż musioł zaś sie wrócić na katolicyzm. Habsburgowie zebrali wanielikóm kościoły, kiere jim doł Wacław Adam a Elżbieta Lukrecja zabróniła inkszej wiary, jako katolicko. Wanielikóm nie było lahko. Ni mieli kaj rzykać, tóż porobili se taki leśne kościoły, kaj sie zbiyrali a odprawiali nabożyństwa. Taki leśny kościół je baji na Równicy. Musieli aji chować Biblije a inksze religijne ksiónżki, bo to też było zakozane. Potym nieskorzi jak sie skóńczyła wojna północno, to szwedzki król Karol dwanosty sie upómnioł o wanielików a dorzóndził sie z cysorzym Jozefym piyrszym, że sie w Polsce postawi kościoy łaski. Jedyn stanył w Cieszynie a stoji po dzisio - to je Kościół Jezusowy, nejwiynkszy na Ziymi Cieszyńskij. Musioł być taki wielkucny, bo wtynczas to był jedyny wanielicki kościół w Ksiynstwie Cieszyńskim. Mógło w nim wroz rzykać aji sześć tysiyncy ludzi. Wanielicy zaczli być rowni katolikóm dziepro w tysiónc osimset sześdziesióntym piyrszym roku. Zaczli wtynczas se organizować swoji zbory a żywot kulturalny. Piyrszy zbór był w Orłowej, potym w Ostrawie, Boguminie, Miyndzyrzeczu a we Skoczowie. Wanielicy nie szli z ruchym narodowym po Wiośnie Ludów, bo paterkowie a pastorzi prawili, że wiara protestancko je nimiecko. Ale baji Paweł Stalmach - wanielik, to był jedyn z wiynkszych polskich narodowców. Wanielicy zrobili kupa dlo kultury a oświaty naszej ziymi. Zaczli po chałupach czytać Biblije a inksze religijne ksiónżki. Wanielicy zakłodali ponikiere dziedziny na Cieszyńskij Ziymi baji Wisłe abo Karpyntnóm, kaj robili ludzie, kierzy robili przi drzewie po lasach. Dzisio na Ślónsku Cieszyńskim, po obu strónach granicy żyjóm wedle siebie katolicy a wanielicy w zgodzie. Kiejsi było rostomajcie, ale terazy sie wszyscy szanujóm. Jak katolicy majóm świynto to wanielicy nie robióm krawalu, a jak świynto majóm wanielicy to zaś inksi nie ramplujóm na polu. A niech tak bydzie dali, bo tustelocy dycki wierzili

każdy po swojimu. Wszystkim wanielikóm życzym, coby fórt trwali przi wierze swojich fotrów. Niech Wóm Pón Bóczek błogosławi.

 

Ważniejsi wanielicy, kierzi żyli na Ziymi Cieszyńskij:

 

Jerzy Trzanowski (1592-1637) pastor, napisoł zbiór pieśniczek Cithara sanctorum.

Jan Muthmann (1685-1747) piyrszy polski pastor, kiery napisoł piyrszóm polskóm ksiónżke na Ślónsku Cieszyńskim.

Johann Adam Steinmetz (1689-1762) nimiecki pastor, pietysta, pedagog

Samuel Ludwik Zasadius lub Sassadius (1695-1755) polski pastor, pietysta

Jerzy Sarganek (1702-1743) wanielicki rechtor, pisołl polski a czeski pisma religijne, pietysta

Jan Traugott Bartelmus (1735-1809) superintendynt Moraw, Ślónska Austryjackigo a Galicyji, człónek konsystorza

Karol Kotschy (1789-1856) pastor, teolog, botanik, znoł pomologijym a badoł zieliny w Beskidach. Propagowoł oświatym i kulturym polskóm.

Jan Śliwka (1823-1874) nauczyciel szkoły ludowej, autor polskich podręczników.

Paweł Stalmach (1824-1891) długi roki był redaktorym piyrszej polskij gazety "Gwiazdki Cieszyński", kiero była wydowano w Cieszynie.

Gottlieb Biermann (1828-1901) rechtor w gimnazjum wanielickim, znoł historyje Ślónska Cieszyńskigo.

Andrzej Cinciała (1825-1898) prawnik, badacz folkloru a publicysta.

Theodor Haase (1834-1909) polityk i pastor wanielicki, morawsko-ślónski superintendynt Kościoła wanielickigo.

Jerzy Badura (1845-1911) pastor a publicysta.

Franciszek Michejda (1848-1929) pastor, redagowoł a wydowoł kupa pism. Założył Towarzystwo Wanielicki Oświaty Ludowej.

Jan Michejda (1853-1927) brat Franciszka, prawnik, poseł, pospołu z inkszymi robił Rade Narodowóm Ślónska Cieszyńskigo Śląska Cieszyńskiego, piyrszy polski burmistrz Cieszyna.

Jan Pindór (1852-1924) pastor, tłumaczył kupa pism religijnych.

Józef Kożdoń (1873-1949) zrobił a regirowoł Ślónskóm Partyjym Ludowóm a pospou z inkszymi zrobił Zwiónzek Ślónzoków na Ślónsku Cieszynskim, w kierym był aji sekretorzym.

Karol Kulisz (1873-1940) pastor, mynczynnik, działoł w ruchu społecznościowym.

Andrzej Buzek (1885-1971) pastor, napisoł kupa publikacyji o historyji kościoła a wanielikach.

Karol Hławiczka (1894-1976) groł na pianinie, pisoł muzyke, uczył historyji muzyki, chopinolog, popularyzowo kulturym religijnóm a działoł w ruchu społecznym.

Władysław Santarius (1915-1989), pastor, przywódca ruchu przebudzeniowego w Czechosłowacji w 2. połowie XX wieku.

Leopold Otto (1819-1882) narodowiec, pastor w parafiji w Cieszynie.

Andrzej Wantuła (1905-1976) biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w PRL, długi roki był proboszczym w parafiji we Wiśle.

 

Dziady a nie żodne Halloween...

 

Hań downij, jak eszcze na Cieszyńskij Ziymi bywali nasi słowiańscy praojcowie, jak eszcze nie było ani zómku na kopcu w Cieszynie, to dycki na jesiyń w noc pomiydzy październikiym a listopadym spóminali tych co umrzili. Ta noc to było świynto, na kiere sie prawiło Dziady. Ludzie wierzili, że w świynto Dziadów, z duszami umrzików szło sie kóntaktować, bo chodziły wtynczas po świecie. A jesiyń to była ta pora w roku, kiej sie wartko ćmi, dziyń zaczyno być krótki, tóż we ćmoku duszóm sie lepszy drepsi. Dziad dlo naszych słowiańskich praojców to był przodek, kiery ni mioł miana, kierego my ani nie musieli znać. Tóż skyrs tego, Dziady to był tyn czas, kiej dusze przodków szły do chałup, a do familiji z kieróm bywały za życio. Słowianie czcili a spóminali tych, co umrzii aji sześć razy do roka. Dziady sie świyntowało na jor a na jesiyń, umrzików sie spóminało eszcze aji jak dziyń sie rownoł z nocóm, a jak dziyń (Noc Kupały), abo noc była nejdługszo (Szczodre Gody). Z tego sie wziyna tradycyj malowanych wajec a próznego talyrza we Wilije. Nejważniejsze jednako były dziady na jesiyń. Familija sie musiała do nich porzóndnie przirychtować, bo wiedzieli przeca że jich nawszczywi jakosik duszyczka,abo aji duszyczki. Musieli mieć na pozoryndziu jodło a pici, coby dusze poczynstować a coby sie tako dusza nie nasmoliła. Hań downij, eszcze kiejsi, kiejsi nosiło sie jodło a pici na kierchowy a na grobach familija se robiłl gościne. Każdy musioł cosi ciepnónć na ziym a kapke wyloć, bo ludzie wierzili, że dusze kiere wandrujóm po świecie se to weznóm, bo przeca o głodzie nie bydóm drepsić. Dziepro potym sie jodało po chałupach a też trzeja było jodło a pici ciepać a po kapce wylywać na dłaszke. Było tak, że gazda odewrził dwiyrze a pozywoł duszyczki, coby se prziszły cosik zjeść a napić. Jak we świynto Dziadów familija pospołu jadła, to sie nie śmiało robić krawalu jak sie stowało od stoła a nie ukludzało sie resztek jodła ze stołu. Nie wylywało sie aji wody po myciu przez okno, nie hajcowało sie w piecu a nic sie nie szyło. Wszysto skyrs tego, coby dusza mógła po chałupie wandrować, coby sie nie zamatłała w niciach a mógła wylyźć przez kumin. Wierziło sie, że duchy umrzików pómogały famiiji przi robocie. To były taki duchy, co siedziały po chałupach, ale trzeja było o nich dbać. We świynto dziadów ludzie musieli sie dać ogrzoć a umyć duszóm, kiere wandrowały po świecie. Stawiało sie sauny a poliło sie fajery przi cestach. Taki ogiyń mioł pómóc duszy, coby trefiła do chałupy, w kierej kiejsi bywała, a coby aji spadki trefiła do Nawii - słowiańskij krainy umrzików. Jak by było ćma, to duszyczka by mógła zabłóndzić. Ogiyń sie poliło eszcze skyrs tego, coby sie uchrónić przed demónami - duszami tych kierzi sie baji powiesili, bob kiere umrziły po porodzie, abo ludzi, kierzi sie potopili. W te noc, kiero je przed nami, ludzie wierzili, że na świat wylazowały dobre dusze, ale aji złe baji taki wómpiyrze, kiere sie chciały porachować z tymi, co jich potympili. Fajery sie poliło czasym aji przi grobach, bo sie wierziło, że umrzicy sie przi nich ogrzejóm. Dzisio ludzie polóm znicze na grobach - to je tako tradycyj, kiero zustała z hań downych czasów. Do dzisia eszcze baji we wschodnij Polsce sie wynoszo jodło, pici a gorzołke na kierchów. Ale dziady sie prawiło aji na wandroków, kierzi chodzowali po świecie. Ludzie wierzili, że poradzóm sie óni kóntaktować z duszami umrzików, abo sami sóm umrzikami. We świynto Dziadów sie dowało wandrokóm jodło, pici a grejcary. Słowianie mieli aji swoji maski, kiere robili na świynto dziadów. To były karaboszki, kiere sie dłubało we drzewie. Dowało sie jich wszyndzi po kóntach w izbie, w kierej sie odprawiało Dziady. Każdy se bydzie w ty dni spóminoł, tych co umrzili, każdy jako wierzi a jako poradzi. Muszymy pamiyntać, że my urośli w słowiańskij tradycyji, tóż możne lepszy bydzie odprawiać Dziady jako świyntować Halloween, kiere prziszło do nas z Ameryki a to je przeca cudze świynto. Wiyncyj Wóm bydzie zima po plecach, jak se spómnicie na tych, kierzi eszcze niedowno z wami pospołu bywali. Niech ta noc bydzie jasno, magiczno. Zapolcie fajery, coby dusze poradziły trefić do swojich chałup…

 

Śmierć a pogrzyb

 

Eszcze cosi o śmierci, bo przeca w tych dniach spóminómy swojich umrzików. Śmierć była z człowiekiym dycki, aji na Cieszyńskij Ziymi, żodnego nie niechała tukej żyć a w sóndny dziyń trómbić. Choć byli tacy, kierzi prawili że bydóm żyć aspóń tych sto roków, to człowiek se nie śmi tak ani pomyśleć, bo kiej sie ta nasza nitka żywota stargo to nie zoleży od nas. Kiejsi hań downij ludzie umiyrali w chałupach, abo blisko chałup. Mało gdo jechoł do szpitola, bo starzi ludzie prawili, że se raczy usnóm w tej swoji izbe, we familiji, miyndzy swojimi. Wierziło sie, że śmierć przepowiadały rostomajte zwierzynta. Baji jak gdosi mioł umrzić, to przi chałupie ryczoł kuwik. To je tako mało sowa, kiero jak ryczy to snoci słychać: "kuwik, kuwik!". Kupa ludzi rzóndzi, że jak kuwik zaryczy, to na isto gdosik umrze, bo baji łóńskigo roku jak ryczoł w chałupie wedle to umrziła ich starka. Inkszym zwierzynciym, kiere czuło śmierć je pies. Jak pies wyje, to dycki wyje na śmierć. Ptokiym, kiery czuł śmierć była aji kukuczka. Jak gdosik usłyszoł, że zakukała yny roz to znaczyło, że bydzie żył eszcze rok. O śmierci sie ludzie moc dozwiadowali kiej spali a jak sie jim blynsło. Baji nie było dobrze jak sie kómusik śnił bioły kóń, lebo wróna. Śmierć miała prziść jak sie blynsła bioło pierzina, zómb, kiery wypaduje, czorny dym, babuć, abo szpatno woda. Jak sie kómusik śniło, że umiyro gdosi z jego familiji to znaczyło opacznie, że bydzie żył długo. Ale jak sie śnił gdosi z nejliższej familije, kiery nie poradził skónać, to mógło znaczyć, że umrze hned. Ale o śmierci mogóm nóm cosik rzyc aji taki rostomajte wieca z naszego żywobycio. Baji była jedna baba, kierej foter był nimocny. Była Wilija a dycki jeja familija miała jedyn świycznik na stole. Ale latoś jakosik sie tak stało, że były dwa. Na jednym była mamina świyczka a na drugim od fotra. Ta fotrowo sie poliła wartko a mamina pómalszy. Foter tej baby umrził eszcze przed nowym rokiym. Ludzie wierzili, że jak przichodzi śmierć to ze ściany spadujóm obrozki, abo zdrzadła, że cosik klupie a rampuje na strychu, w piwnicy abo na okno. Jak uż gdosik umiyroł, to wszyscy w chałupie musieli być po cichu. Nie śmiało sie go targać, rzóndzić do niego, ani na niego wołać, coby nie umiyroł. Musiało być cicho, bo inakszy umrzik by nie poradzi przynść do inkszego świata, kiery był tam kansik hanej po drugij strónie. Do pogrzebu umrzika rychtowała nejbliższo familija, gor paniczki. Nejprzód go myły a oblykały. Potym sie umrzika kładło na dłaszke, na kieróm sie dowało kapke słómy. Potym sie go niósło do legiera, pokiel sie go nie wraziło do trówły. Trówłe sie stawiało na postrzodku izby, tak coby umrzik mioł nogi ku dwiyrzóm. Kole trówły sie dowało kwiotki a poliło sie świyczki. Katolicy dowali do trówły różaniec a dokoła umrzika asparagus, kierego zielyń to był symbol żywota, kiery odeszeł. Do chałupy, w kierej gdosi umrził dwa dni a dwie noce chodzowali sómsiedzi a famiija na prózne noce. Jedyn - czytok, abo śpiywok - zaczynoł dycki rzykani a śpiywani, kiere za nim powtarzała reszta. Wierziło sie, że jak gdosik chyci umrzika za serdeczny palec, to tyn sie uż w żywocie niczego nie wylynko. Pogrzeby sie robiło dycki do połednia. Umrzrika sie eszcze całowało a kropio sie go świyncónóm wodóm. Po trówłe szło dycki osiym noszaczy, kierzi jóm zawrzili gwoździami a jak jóm wynoszali to nióm klupali trzi razy o próg. Tak umrzik sie żegnoł z dziedzinóm, familijóm a chałupóm, w kierej sie wiela razy i urodził. Ponikierzi prawili: "Zóstóncie z Pón Bóczkiym". Za trówłóm szli nejprzód żoczki z krziżym, potym chłopi, potym farorz, nejbliższo familija a na samym kóńcu baby. Inakszy było jak umrził swobodny synek abo dziołucha. Pogrzyb był kapke jak wiesieli, bo to miało tym młodym nasporzić to, że nigdy sie uż nie ożynióm a nie wydajóm. Trówła była bioło abo jasno a nióśli jóm młodzi chłopi. Z prawej stróny trówły szło sześć dziołucha a z lewej sześć synków. Byli jako drużki a drużbowie na wiesielu. Na piersiach mieli wóniónczki a drużki miały w rynkach świyczki, tóż sie prawiło, że jak sie szło na takowy pogrzyb, że sie idzie kómusikej świycić. Eszcze w dewatnostym wieku, jak umrził swobodny synek, to jedna dziołucha niósła na zogłowku złómanóm świyczke, abo zielóny wiónuszek, a to miało znaczyć żywot, kiery sie skóńczył za wczas. Po pogrzebie aji eszcze terazy familija umrzika pozywała kamratów a przocieli na stype. Hań downij, każdy dostowoł kónsek chleba. Familija miała pokore od sześciu tydni do roka, zoleżało gdo umrził. Potym było sjimani pokory, abo przipóminka - ludzie wtynczas rzykali w kościele za dusze umrzitego. O śmierci muszymy myśleć cały rok. Óna na ozajst po nas kiejsi przidzie. Dej Boże coby każdy umrził bez ciyrpiynio a pomiyndzy swojóm familijóm. Kiejsi jakisi móndry farorz rzyk, coby my sie śpiychali mieć radzi ludzi, bo wartko sie tracóm...

 

We zdrowych strzewach je zdrowy duch, tóż jydzmy kwaśne. 

 

Nie wiym esi wiycie, ale odporność na nimoce mómy we strzewach. Siedzóm tam taki maluczki bakteryje, kiere piyrsze ryczóm do układu immulogicznego: "dowejcie se pozór, mómy tukej cudzego wirusa, abo bakteryje, kiero może narobić fest szkód". Ale naozajst je tak, że strzewa to je tyn nejważniejszy układ immunologiczny. Je w nich nejwiyncyj kómórek, kiere nas brónióm. Tam do strzew idzie wszystko, co jymy, pijymy a aji co dychómy. Tóż skyrs tego sie prawi, że odporność mómy z brzucha. Układ, kiery nas bróni sie schodzi ze wszystkimi wiecami ze świata, w kierym bywómy tam we strzewach. Sóm tam baji taki kómórki dyndrytyczne, kiere majóm strzympeczki, kierymi wrosły we ściany strzew a majóm kóntakt ze wszystkim, co nimi idzie. Strzewa uczóm cały systym, kiery nas bróni o tym, co je dobre a co złe. Profesorzi a dochtorzi tymu prawióm GALT. Tóż dobre, gdosi rzeknie, że przed wirusami a bakteryjami nas chróni skóra. Psinco prowda. Skóra mo 1,7 metra kwadratowego, a strzewa jich majóm 200. Strzewa to je takowe wielkucne rzeszótko, kiere przesiywo jodło do czyrwiónej. Skóra je twardszo a mocniejszo, tóż ni ma lehko wirusowi abo bakteryji sie przez nióm dostać do popstrzodka. Dziepro jak sie człowiek ur-znie, to poradzóm sie dostać do czyrwiónej. A przez płuca a kark? Nó, poradzóm sie dostać, ale też tam jim ni ma lahko, bo baji w płucach nabłónek mo trzi worstwy. 

Tóż co nóm zbywo? Muszymy żyć we zgodzie z bakteryjami, kiere mómy we strzewach. Mogymy se jóm aji zdziadować, baji jak jymy antybiotyki, abo inksze cetle, kierych nie muszymy połykać, ale nóm w telewizorze prawili, że sóm snoci dobre. Tych dobrych bakteryji we strzewach je pół drugo kila. Sóm przilepióne do ścian strzew a nie puszczajóm żodnych cudzych wirusów ani bakteryji do postrzodka organizmu. Ty cudze mikroby fórt by sie chciały w nas wewiertać, ale ty dobre bakteryje brónióm ścian tych strzew, bo to sóm przeca jejich strzewa. To je ganc podobne do tego, kieby była wojna a wojocy by ze sobóm wojowali. Ci nasi wojocy zwónióm do tych wojoków, kierzi sóm w naszym organizmie a uż cało armia wiy, że trzeja iść prociw podciepóm, kierzi nas atakujóm. Co trzeja jeść, coby we strzewach było wszystko w porzóndku, a coby człowiek by zdrowy? Bakteryje kwasu mlykowego. Kany sóm? W każdym jodle z jarzin, kiere je kwaśne. Kiszóno kapusta, kiszóne ogórki, kiszóne buraki a aji czosnek, kiery je dobrze gryźć do każdego jodła. Kwaśne trzeja jeść, coby ty nasze bakteryje, kiere siedzóm we strzewach były silne. Jo uż pół roku pijym kwaszóne buraki. Jako sie jich robi? Na ganc ajnfachowo. Styknie buraki pokrónżać do wiynkszego słoika, yny ledzy kany trzeja wciepać knobloch a listek laurowy, a  nejlepszy to ukłodać worstwami. Zaloć to przewarzónóm wodóm a postawić do kansik do ciepłego. Po tydnu mocie uż taki czyrwióny kwas, w kierym je godnie tych dobrych bakteryji kwasu mlykowego, witamin a wszystkigo co nejlepsze. Pijcie se tego szklónke każde rano przed śniodanim.  Pamiyntejcie, gor terazy, kiej rostomajte korónawirusy podciepy chcóm do nas wlyść, że sie trzeja brónić. Pamiyntejcie, zdrowi to sóm zdrowe strzewa, a bakteryje, kiere tam sóm majóm rade kwaśne, tóż jydzcie kiszónóm kapystym a ogórki do każdego obiadu. Zdrowio wszystkim a dzier-żcie sie!

 

Śmierć we mieście

 

Śmierć prziszła do jednego miasta, a siadła se na kamiyniu przed wrotami. Wyglóndała jak starucno paniczka - miała na sobie stare oblyczki a na szłapach stargane bótki. Opiyrała sie na starej kryce a dziwała sie na ludzi, kierzi wlazowali a wylazowali do postrzodka. Siedziała se tak uż długszy czas, tóż ku ni prziszoł wojok, kiery wahowoł miasta a prawi:

- Gdo żeście sóm, a po cóż żeście tukej prziszli?

- Jeżech śmierć a prziszła żech tukej, coby przez dwa tydnie zabić sto ludzi.

- Wojok sie wylynkoł, kozoł zawrzić wrota do miasta, wlecioł miyndzy ludzi a ryczy:

- Ludzie, dowejcie se pozór, je tukej we mieście śmierć a do dwóch tydni zabije sto ludzi!

- Ludzie sie fest wylynkali, pokupili wszystkigo na forot, pozawiyrali sie w chałupach, a nie chodzili na nawszczywy. Każdy sie boł, że ta śmierć po niego przidzie.

Przez dwa tydnie w całym mieście umrziło tysiónc ludzi.

Jak uż przeszło tych szternost dni, to śmierć se zaś siadła przed wrotami miasta a podeprziła sie na kryce. Uż była narychtowano, coby iść dali. Uwidzioł jóm nasrany wojok a prawi:

- Dyć żeś miała zabić yny sto ludzi a zabiła żeś ich tysiónc!

- Sto żech zabiła jo. To byli fest nimocni ludzie, starki a starziki, kierzi umiyrajóm dycki. A zbytek zabił strach, boś ich wylynkoł. Przez ty dwa tydnie nie myśleli uż o niczym inkszym jako o śmierci. Przestali se pómogać a nawszczywiać. Stali sie jedni dlo drugich jako wilki. Hruza ich zabiła...

 

Nasza mało ojczyzna

 

Dzisio bydymy świyntować swobode naszej wielkucnej ojczyzny - Polski. Każdy po swojimu, jako gdo poradzi. Jedni powieszóm fane na ścianie chałupy, inksi możne pojadóm po hólicach a bydóm fanami kolybać, coby każdy wiedzioł, że tyn dziyń je inakszy, taki nasz, yny roz do roka. Wycióngnymy aji fane Ślónska Cieszyńskigo, naszej ziymi, kiero je tukej, na kierej żyjymy wszyscy, kierzi my sóm tu stela. Kany eszcze kupa z nas wyrzóndzo po naszymu, a dej Boże coby tak było jak nejdługszy. Kany se każdy wierzi w Pón Bóczka po swojimu a niech tak bydzie. Spóminać se bydymy, każdy po swojimu eszcze aji ty nasze ganc małe ojczyzny, tam skiyl my sóm. Kaj my sie ulóngli, kany nas fórt cióngnie a kaj wandrujymy myślami jak nóm je źle, jak nie wiymy jaki to wszystko dali bydzie, jak chcymy aji uciyc od  tego dziwokigo świata. Wtynczas zawiyrómy oczy, a widzymy każdy z nas tóm naszóm małóm ojczyzne. Tóm chałupe, w kierej my sie chowali, w kierej nasza matka nas nauczyła rzykać, w kierej my sie bawulkali a starka wyrzóndzali niestworzóne pogodki, jako to hań downij bywało. Widzymy tóm zogrode, w kierej dycki na jor kwitły starczyne kwiotki we wszystkich barwach a wóniały zieliny, co my jich potym pili jak my byli nimocni. Do tej zogrody my uciekali jak my fotra abo mame nasrali a siedzieli my w nij jak trusioki, coby nas żodyn nie naszeł. Gdosi usłyszy, że cosik klupie - to starzik klepie na pnioku kose, a foter jakómsik maszyne sprawuje w garaży. Od starzika to my sie kupa naposłuchali tych historyji jak eszcze był we wojsku za "Starej Polski", jak jechoł a spod z kónia a jak było "za Niymców". Foter jak se siod pod strómym, urobióny to dycki mioł czas coby nas wziónść ku siebie a jakómsik srande wyrzóndzić. Robił w pilobie, coby my mieli wszystko co my potrzebowali. Matka, to jeji oczy my uwidzieli jak my sie yny zaczli rozglóndać po świecie. To óna nas dowała spać, nauczyła jako mómy ludzi szanować a Pón Bóczka mieć radzi. Dała nóm wszystko to, co kiejsi wziyna od swoji matki a óna od swoji. Z generacyji na generacyj ty dobre wieca szły aż do nas. W każdej izbie, w każdym kóntku, kaj sie człowiek podziwo, to je co spóminać. Kómuskej za tymi zawrzitymi oczami zawónio miedza, na kierej z kamratami gónił za balónym, abo za ostropcami sie chowoł. Na tej miedzy dycki było co robić a szło se jakisik hyzdy pospołu wymyślić. Zawrze gdo oczy a zaszumi mu las, w kierym my stawiali szałasy a bazy a jakisi chałupy z gałynzi a hebzio. W tym lesie my se wymyślali niestworzóne historyje, że baji ty strómy to sóm wojoki a tam hanej w tej jamie siedzi jakisi niedźwiydź. Tam była sranda a strach, ale aji pyrsze kochani, bo jak gdo kogosik mioł rod, to do dzisia na strómach je jego miano. Tam w tej chałupie, na tej miedzy w tym lesie je nasza mało ojczyzna. Tam dzisiow myślach niech każdy poleci, jak se yny zawrze oczy. Tych ludzi, kierzi tam z nami byli uż wiela ni ma, abo jich ni ma wubec. Tóż aspóń se odewrzmy abum ze starymi fotografijami. Spómnóm sie starucne czasy, naszo młodość, piyrsze kochani, wszystki dobre a złe wieca. Ta naszo mało ojczyzna ni ma na mapie, ale je w naszych sercach. Zawrzijcie oczy, spómnijcie se jóm, ale miyjcie radzi aji tóm naszóm wielkucnóm - Polske.

 

Na Świyntego Marcina

 

Dzisio je świyntego Marcina. W katolickij tradycyji sóm trzi wieca, kiere ludzie o nim wiedzóm: że na jego świynto trzeja zjeść wielkucny, słodki rożek, upiyc liwe a że rajtuje na biołym kóniu. Na Cieszyńskij Ziymi hań downij sie w tyn dziyń jodało liwy, choć nie każdy jich mioł, bo trzeja było jich chować od jora, a fest futrować. Nejlepsze były ganc na jesiyń w połówce listopada, tóż gor u siedloków na obiod dycki na Marcina była liwa, a aji u biydniejszych gazdów każdy cosi mało wiela do nij podziuboł. U grofów a bogatych pónów liw na stole w tyn dziyń było godnie, bo dycki w połówce listopada mali gazdowie, kierzi mieli grónty, musieli dać tym grofóm grejcary, obili abo baji liwy, za to że mogóm sioć a gospodarzić. A czymu sie jodało liwy w tyn dziyń? Bo była tako pogodka, kieróm wyrzóndzali ludzie od nejdowniejszych czasów, że Świynty Marcin dycki chcioł być farorzym a jak go potym nieskorzi zrobili biskupym, to sie schowoł do kumory a żodyn go nie poradził nónść, ale liwy zaczły ryczeć a pokozały tym co jich papiyż posłoł, kany sie Marcin schowoł. Ponikierzi jak jedli liwe to sie dziwali jaki mo kości na piersiach, miynso a skóre a podle tego poradzili rzyc jaki bydzie czas a jako bydzie zima. Jak baji kość na piersi była bioło, to zima bydzie ze śniegiym a jak była czyrwióno, to zima bydzie bar-ży z deszczym. Na Marcina sie dycki piykło powijane rożki, jako aji w całej Polsce. Ta tradycyj je eszcze z czasów naszych słowiańkich praojców, kierzi dycki na jesiyń w listopadzie skłodali swojim bogóm ofiary z wołów. Gdo woła ni mioł, to se móg aspóń napiyc rożków, kiere jednako musiały wyglóndać jako rogi od woła - też takowe poswijane. Woły opatrowoł słowiańki bóg Wales - Wołos. U Słowian listopad to był miesiónc, w kierym sie zabijało godnie zwierzónt, kiere skłodali swojim bogóm. Skyrs tego, na Marcina sie zabijało kupa liw, bo nieskorzi katolicy tóm tradycyj przejyni. A rożki fórt były poswijane, bo wierzili, że sóm jako podkowa, kieróm stracił kóń świyntego. Hań downij sie na świyntego Marcina kupa jadło a kupa piło, aji piwa a gorzołki, bo Marcin je patrónym ożralców a żyroków. Trzeja było se kupa pojeść a godnie napić, ale dycki sie podzielić z tymi chudobnymi, jako to robił świynty. Na świyntego Marcina gazdowie ostatni roz w roku puszczali gowiydź a bydło na miedze a na pole. Wieczór wszystki zwierzynta zganiali spadki do chlywa a cackali go gałónzkóm z brzozy abo ze smreka, na kieróm sie prawiło marcinka. W słowiańskij tradycyji w połówce listopada uż było trzeja skóńczyć roboty na gróncie a w zogródce, bo ziymeczka idzie spać a bydzie spoczywać do jora. Trzeja ji dać pokój, nie kopać nie grabić, bo sie może pogniwać a nie bydzie po zimie rodzić. Tóż to, co terazy ludzie świyntujóm na Marcina mo swoji korzynie w naszej słowiańskij tradycyji. Jedni bydóm rzykać do Marcina, inksi do Welesa a sóm aji tacy, co w tyn dziyń do siebie wcisnóm wiela wlezie - na isto wszyscy świyntujóm. Yny dycki trzeja sie z tymi chudobnymi podzielić, bo tych je na świecie coroz wiyncyj...

 

Staro chałupinka...

 

Śpiywo sie eszcze na Cieszyńskij Ziymi takowóm pieśniczke: "Staro chałupinka, ku ziymi sie chyli...". To je pieśniczka, kiero sie mi spómino dycki jak jadym cestóm, baji do roboty a widzym starucnóm chałupe, kieróm postawili osimdziesiónt, możne sto a możne aji sto pindziesiónt roków tymu. Óna mo swojóm historyje, bo w każdej izbie, w każdym kóntku jak gdosi posłucho, to słychać śmiych, bek, wyrzóndzani, abo muzyke - bo tam przeca bywały całe familije a pore generacyji. Takich chałupek na Ślónsku Cieszyńskim uż je coroz myni. Bywo tak, że jak se gdosi chce postawić nowóm, modernióm chałupe, to tóm starucnóm zbulo, bo przeca je szpatno a zajmuje plac. Ale przeca kiejsi hań downij ta chałupa - starka też była modernio a szumno. Yny roki, kiere szły, jóm zaczły obszkubować, oklupały ji malte a powybijały okna. Z tymi nowymi chałupami bydzie to samo, a myślym, że eszcze rychlij, bo kiejsi sie stawiało z lepszych materiałów, baji z cegieł. Kiejsi sie stawiało chałupe roki, a terazy stanie do miesiónca - tóż niby technologija idzie do przodku, bo terazy przijedzie firma z maszynami a stawio jóm hned.  Ale kiejsi, pómogali wszyscy we familiji, potym jedni drugi szli odrobiać, a możne, że aji z tego było wiesieli, bo baji mulorz mioł szwarnóm cere, kieróm se namówił synek siedloka, kiery stawioł nowóm chałupe. Ale to było kiejsi. Stare drzewiónki stojóm uż yny isto kansik ledzy kany w goraliji, abo po skansynach. Starych murowanych chałup je wiyncyj, tóż tak se myślym, że jak mocie takóm chałupe blisko siebie, to poróbcie ji zdjyncia. Terazy to je ajnfachowe, bo styknie telefón z kapsy wycióngnónc. Nie wiymy, esi ta chałupa bydzie stoć eszcze na rok. Coroz miyni aj u nas stodół, murowanych chlywów a masztali. Też by tymu trzeja było zdjyncia porobić. Bo przeca to je czynśc naszej materialnej kultury. Kultury hyrnych tusteloków. Ni ma to żodyn lańcuszek, kiery tukej puszczóm. Ty zdjyncia se niechejcie dlo siebie, abo jak chcecie możecie pokozać na internecie. Jo dzisio Wóm pokożym pore chałup, kiere mijóm, jak każde rano jadym do roboty do Czech. Ja stojóm ledzy kany taki stare chałupki, kiere majóm aji po sto roków a sóm obrychtowane a wyglóndajóm jak moderni, ale mury z cegły to je jejich dusza. A nejwiyncyj sóm rade, że w nich fórt jakosk familija bywo. Bo dycki sie prawiło, że jak w jakisi chałupie gdosi dwiyrze a okna otwiyro a zawiyro, to óna to jakosi czuje a nie bydzie sie suć. Ale jak zustanie stoć ganc sama, to sie bydzie pómału chylić ku ziymi a z tego wszystkigo sie pómału ganc zesuje. To, co sie kiejsi hań downij procnie stawiało całe roki, dzisio idzie lahko obalić w godzine. Ale to, co sie przez ty całe roki robiło w tej starej chałupie, nie obali żodno maszyna - to zustało w sercach tych, kierzi tam bywali. 

 

Rzykani

 

Tako myśl na noc, a niż przidzie dziyń. Nie wiym jako wy, ale jo żech se uż z Póń Bóczkiym wieczór powyrzóndzoł. Tak ganc szczyrze. Rzyk żech mu, żech je yny ajnfachowym człowiekiym a coby mi doł wszystko to, co mi trzeja - chleba na każdo a zdrowio dlo mie a dlo moji familiji. Wyszuszkołech mu moji wszystki grzychy. Esi mi wyboczy nie wiym. Nie klepoł żech żodnych wyuczónych paciyrzi. Tak ganc swojimi słowami żech se z nim powyrzóndzoł. Rzykłech mu co mie mier-zi, że baji móm jakisi kurowody z ludziami. Ale tela tego je, tego ciynżoru żywobycio, żech zawrził oczy a pomyślołech se: "Tóż Pón Bóczku, mój Fotrze weź se mój cały żywot na swoji pleca, bo jo uż tego nie poradzym niyść". Rzykani mo swojóm moc, yny trzeja szczyrze pón Bóczkowi wszystko powyrzóndzać. Nie miyndzy ludziami paradować a skłodać rynce, ale w kumorze, tam kany żodyn nie widzi. A jak gdo nie wierzi, w to o co rzyko, to niech lepszy hned idzie spać. Moja starka prawiła: "rzykej do Pón Bóczka sczyrze na każdo, choćby było nie wiym jako źle a uwidzisz, że w twojim żywobyciu sie bydóm robić cuda". A  jaki sóm ty cuda? Zdrowi, szczynści a zgoda. Tóż rzóndził żeś dzisio z Pón Bóczkiym? Jak ni, to z nim przerzóndź, jakbyś rzóndził ze swojim Fotrym, tak ganc ajnfachowo przi stole, baji we swoji kumorze.  

 

O fojcie a sekretorzu

 

Regirowoł w jednej gminie fojt, Jozef mu było na miano, kiery mioł same kurowody z urzyndnikami, bo fórt broł do urzyndu samych takich, co nie poradzili nic wyrzóndzić, nic napisać ani nigdzi zazwónic. Tóż pojechoł do znómego fojta, kierymu było Karol, do gminy wedle a rzyk mu:

- "posłuchej, jako to robisz, że u Ciebie w urzyndzie robióm sami chytrzi ludzie, wiym to, bo  jak yny do was zwóniym a potrzebujym cosik wyrzóndzić, to roz, dwa, trzi a uż to je.     

Karol sie uśmiychnył, a prawi:

- Wiysz, jo bierym do urzyndu yny takich, co poradzóm myśleć, hned Ci pokożym.

Wzión telefón, zwóni do sekretorza Staszka Macury a prawi:

- Posłuchejcie panie sekretorzu, chcym sie was o cosi spytać. 

- Wyrzóndzejcie Panie Fojcie.

- Wasza matka mo dziecko a wasz foter mo dziecko, ale ni ma to ani wasz brat ani siostra, tóż gdo to je?

- Panie fojcie, tóż przeca to żech je jo.

- Dziynkujym sekretorzu.

- Terazy widzisz Jozefie jako sie to robi?

- Wiym a hned jak przijadym to na isto wyprógujym.

Jozef przijechoł do urzyndu, zwóni do sekretorza a prawi mu:

- Panie sekretorzu, chcym sie was cosi spytać. 

- Wyrzóndzejcie Panie Fojcie...

- Wasza matka mo dziecko a wasz foter mo dziecko, ale ni ma to ani wasz brat ani siostra, tóż gdo to je?

Sekretorz fuczy, mlasko a dycho do telefónu. Za chwile prawi:

- Panie Fojcie dejcie mi kapke czasu, bo terazy Wóm nie poradzym odpowiedzieć.

- Tóż dobre, ale sie śpiychejcie...

Borok sekretorz przidzie do chałupy a pyto sie baby:

- Ty, Hanka chcioł żech cie sie o cosi spytać.

- Tóż warto rzóndź, bo muszym iść odbywać.

- Posłuchej, jako to może być, że twoja matka mo dziecko a twój foter mo dzecko, ale ni ma to ani twój brat ani twoja siostra.

Hanka zawiónzała szatke a prawi:

- Tóż przeca, że to je jo.

- Sekretorz wydychnył a na drugi dziyń poszoł do fojta a prawi:

- Panie fojcie uż wiym gdo to je.

- Tóż wyrzóndzejcie.

- To je moja baba Hanka.

- Fojt sie skrziwił, podziwoł sie szpatnie na sekretorza a prawi:

- Na ni, bo to je Staszek Macura!

 

Słowiański Kalyndorz obrzyndowy po naszymu.

 

Podziwejcie sie, że ponikiere świynta sóm ganc podobne do tych, jaki mómy terazy aji na Cieszyńskij Ziymi.

MARZEC (BRZEZIYŃ)

1 marca: Lasztówka

Rzykało sie do jora. Wołało sie ptoki, coby przileciały spadki a ludzie se wtynczas dycki napytali czas na jor. Dziwali sie jako lotajóm lasztówki a podle tego sie wróżyło czas a nejbliższe dni. Rzykało sie do bogów, coby sie darziło na nowy rok a coby hned prziszło słónko a ciepłe dni.

9 marca: Szczodry Wieczór, Świynto Matki Ziymi (Nowy Rok)

Słowiański Nowy Rok. Odprawiało sie rytuały coby uroda była dobro a coby familija była szczynśliwo. Jak tego dnia było słónko, to lato miało być ciepłe. Jak padoł śniyg to uroda miała być dobro, jak fukoł ciepły wiater to miało być godnie deszczu w lecie a jak był wiater z północy, to lato miało być chłódne.

13-20 marca: Jorni Tydziyń Jarowita

Czas, kiej se pucowało chałupy a odprawiało rostomajte rytuały z wodóm, poliło sie stusy na kopcach a strajchowało sie wajca. Dzisio sie jich sztrajchuje, coby czcić żywot, kiery sie rodzi.

16 marca: Wierzbica (Pasieka Jorni)

Świynto, w kierym sie czciło wierzby, kieróm Słowianie uznowali za piyrszy stróm w całym wszechświecie (Pradrzewie).  W tyn dziyń nas praojcowie targali gałónzki z wierzby a prali sie nimi po ciele, bo wierzili, że to jim do zdrowi. Tymi gałónzkami świynciło sie aji pasieki, coby pszczoły zrobiły kupa miodu.

17-18 marca: Dziyń sie równo z nocóm (Świynto Dadźboga)

Dziołuchy szły, tańcowały a rzykały do boga Dadźboga.

20 marca: Nawski Wielki Dziyń

Umrzicy szli na ziymie ze słowiańskij krainy umrzików, na kieróm sie prawiło  Nawia. Nasi praojcowie sie moczali w rzykach abo sie loli wodóm, coby nie byli nimocni a coby dusze umrzików jich opatrowały.

Wielkidziyń (Piyrszy Dziyń Jora) – piyrszo niedziela po jornim zrównaniu dnia a nocy

Świynto, w kierym sie budziła prziroda a rodził sie żywot – każdego roku fórt dokoła. W tyn dziyń topiło sie Marzanne, kiero była boginióm zimy a śmierci. Dzisio to je Wielkanoc.

Pyndziałek po Wielkimdniu (Wołoczilne)

Hań downy śmiergust. Chłapcy chodzili po chałupach a polywali wodóm dziołuchy a óny ji za to dowały sztrajchowane wajca.

20-26 marca: Dziady Jorni (Świynto Jora)

W tych dniach sie poliło fajery coby ogrzoć ziymie a skokało sie przez ni coby sie opucować. Do rzyki wciepowało sie chlyb, jako ofiare. Świynciło sie zorka a zaczynało sie jich sioć. Wierziło sie, że światło zwycynżo nad ćmokiym. Rzazało sie gałónzki wierzby a wrażowało do źbónków z wodóm, kieróm sie nosiło ze świyntych zdrzódeł. Tóm wode ze źbónków sie potym brało na rostomajte rytuały.

KWIECIYŃ (ŁŻYKWIAT)

11 kwietnia: Utopiec Jorni

Nasi praojcowie skłodali ofiare przodkowie składali ofiarę utopcóm (bóstwóm, kiere bywały we wodach), coby nie topiły chałup, dziedzin a ludzi.

15 kwietnia: Świy Jarowita

Świynto chłopów. Rzykało sie do boga Jarowita. Skłodało sie ofiary, poliło fajery a pyrskało sie jich piwym.

22 kwietnia: Wielko Mokosz

Świynto paniczek. Rzykało sie do bogini urody Mokoszy. Skłodało sie ofiary, śpiywało sie pieśniczki, chodzowało sie a tańcowało.

20-26 kwietnia: Świynto Strómów (Świynto Zielónych Bogów)

Rzykało sie do tych bogów, kiere podle Słowian byli strómami po lasach.

30 kwietnia: Świynto Welesa

Składało sie ofiary Welesowi – wyganiało sie bydło na miedze.

MOJ (ROSIYŃ)

1 moja: Święto Wesny (Jora)

Hań downij to były słowiański majówki. Do ziymie sie wkopywało zielóny strómek, kiere sie ozdobiało maszkami. Strojiło sie aji suknie gałónzkami z bzu. Śpiywało sie pieśniczki (wiośnianki) a młodzi tańcowali kole strómka. Ci, co sie potracili przi tańcowaniu, musieli se dać pusy.

2-11 moja: Tydziyń Rusalny (Rusalia)

Baby szły nad rzyki a potoki a wieszały na strómach, kiere kole nich rosły kónski ćwilicha dlo rusałek. Robiły aji dlo nich wiónki a ciepały na wode.

11 moja: Zielnik

Zbiyrało sie zieliny prociw nimocóm. Jodało sie po lasach a na miedzach. Plótło sie wiónki a ozdobiało chałupy w postrzodku a na polu kwiotkami abo gałónzkami z listkami.

CZERWIEC (CZYRWIYŃ)

15 czerwca: Świyntowit Letni

Rzykało sie do Świyntowita o o dobróm urode na gróntach.

20/21 czerwca: Noc Kupały (Sobótki, Wiónki)

Dzisio to je Noc świyntego Jóna. Piyrszy dziyń lata.

Świynto, w kierym ludzie czcili ogiyń a Dadźboga. Poliło sie fajery, balandrowało nad rzykami. Skokało sie przez fajery, ciepało sie wiónki na wode, hledało sie kwiotka paprotki a wróżyło sie gdo sie wydo abo ożyni. Ludzie wierzili, żę to je nejlepszy czas coby robić dziecka.

30 czerwca: Pożegnani Jarowita

Poliło sie kukłe Jarowita, boga jora, coby uczcić to, że zasioł nowe plóny a miłość.

LIPIEC (LIPIEŃ)

1 lipca: Świynto Dadźboga

Ludzie zaczynali siyc trowe a suszyć siano. Świyntowali kowole, kierych bogiym był Daćbóg.

4/5 lipca: Letni Świynto Miesiónca

Rzykało sie do Chorsa, kiery był jako miesiónczek. Hań downij na miesiónczek sie prawiło miesiónc, tóż ludzie sie dziwali na niego a podle niego mierzili czas w miesióncach.

20-27 lipca: Tydziyń Peruna

Rzykało sie do Peruna, boga pierónów, w lasach pomiyndzy dymbami.

22 lipca: Perunica Letnio

Rzykało sie do Blyskawicy, kiero była takóm boginióm jako Perun.  W tyn dziyń sie ni miało robić na polu, coby sie Blyskawica na kogo nie pogniwała.

SIYRPIEŃ (ZAREW)

6 siyrpnia: Spas Jabkowy

Świynciło sie a jodało jabka, gruszki a innych owoców ze strómów.

16 siyrpnia: Spas Chlebowy

Świynciło sie a jadło chlyb z nowych zorków a dziynkowało sie bogóm za urode.

16 siyrpnia: Świynto Leszego

Rzykało sie do Leszego – boga lasu. Skłodało sie mu w ofiyrze chlyb na miedzach a w zogrodach. Pytało sie ducha leśnego o dobroć, coby nie kludził ludzie po polach a nie plóntoł im cest a chodników.

19 siyrpnia: Letni Strzibóg

Rzykało sie do Strziboga – boga wiatru. W tyn dziyń sie wróżyło podle tego, z kierej stróny fukoł wiater.

WRZESIYŃ

4 września: Perunica Jesiynno

Ostatni świynto pieróna a blyskawicy, kiere idóm spać na zime.

8-9 września: Rodzanice

Rzykało sie do bogów, kiere opatrowały dziecka, kiere sie urodziły. Pytało sie jich o dobry poród a zdrowi dlo całej familiji.

20 września: Jesiynny Strzibóg

Rzykało sie do Strziboga o dobry czas a przepowiadało sie czas na jesiyń podle tego z kierej stróny wieje wiater.

23 września: Świynto Plónów

Piyrszy dziyń jesiyni, Świynto plónów. Dziynkowało sie za zebranóm urode a pytało sie bogów o urode aji na rok.

24 września: Świynto Dómowika i Owinnika

Składało sie ofiary bogóm z misek z mlykiym a owsym, coby opatrowały chałupe , zorka obilo a gowiydź.

26 września: Świyntowit Jesiynny

Świynto urody – rzykało sie w chramie Świyntowita, skłodało sie ofiary, wróżyło sie z obrzyndowego picio o zimie.

27 września: Pasieka

Świynto pszczelorzi.

PAŹDZIYRNIK

1 paździyrnika: Jesiynne Świynto Matki Ziymi

Początek jesienno-zimowych robót. Okres wyprawiania wesel. Modlitwy młodych dziewcząt o szczęśliwe zamążpójście.

25 paździyrnika: Dziady

Dziyń, w kierym sie spóminało sie tych co pomrzili. Wywoływało sie duchy. W tyn dziyńbyła wilija umrzyków, z jednym talyrzym na stole wiyncyj.

31 października: Świynto Mokosz

Baby rzykały do bogini Mokosz a dowały ji ćwilich a przyndziwo. Paniczki pytały Mokosz coby pobłogosławiła roboty, kiere zaczynały nastympnego dnia  - szyły a przyndły.

LISTOPAD (PROSICZ)

8 listopada: Tury

Świynto flintkorzi, zaczynały sie góny. Flintkorze skłodali ofiary a rzykali o to, coby sie jim darziło na gónach.

24 listopada: Świynto Złotej Baby

Wróżyło sie co bydzie kiejsi. A baby, kiere eszcze ni miały dziecek pytały bogów, coby urodziły lahko a bez kurowodów.

30 listopada: Świynto Goduna

Terazy Andrzejki. W tyn dziyń sie wróżyło gdo z kim sie ożyni a za kogo sie wydo.

GRUDZIYŃ

6 grudnia: Spas Zimowy

Dziyń, w kierym prziszła zima. Katolicy zmiynili Spas Zimowy na świyntego Mikołoja, bo baji kiejsi se prawiło: „pytej Mikołoja a ón to rzeknie Spasowi".

21-23 grudnia: Świynto Godowe (Zimowe Stani słóńca)

Wieczerze a świyntowani z familijóm. Świyntowało sie zaćmiyni słóńca, jako nowej energii, kiero sie budzi do żywota.

23 grudnia: Świynto Roda

Świynto boga Roda. Piykło sie buchty, warziło sie piwo a miód.

24 grudnia: Świynto Kolady

Familija sie schodziła przi stoje a jadło sie, cosi podobnego do wilije, na kierej były syte jodła a śpiywało sie starodowne słowiański pieśniczki.

LUTY (LJUTYCZ)

2 lutego: Grómnica

Schodziła sie zima z jorym. Światło zwyciynżo ćmok. Poliło sie świyczke – grómnice, kiero miała odgónić głodne wilki, prziwołać ciepłe dni a chronić chałupe prociw burzóm ni oraz chronić dom przed burzą. Grómnicóm sie robiło rostomajte rytuały, kiere miały chrónić familije a coby sie ji dobrze darziło.

9-15 lutego: Tydziyń Welesa

Świynto Welesa, przewracało sie kożuchy na rymby, coby przywołać ciepłe dnia a pożegnać zime. Odprawiało sie rostomajte ceremóniały magiczne, coby gowiydź była zdrowo.

21 lutego: Jorni Strzibóg

Rzykało sie do boga wiatrów. Podle tego, jaki był czas tego dnia wróżyło sie, jaki bydzie czas na wiosne a na lato.

26 lutego: Nowoleci

Balandrowało sie a żegnało rok, kiery sie kóńczył.         

 

Wiedźma

 

Wczora był dziyń Wiedźmy. Z ksiónżek każdy wyczyto, że to je baba, kiero czaruje, ciepie uroki a na Cieszyńskij Ziymi sie prawi do dzisio, że wiedźma to je taki dokuczliwe babsko, kiere dopaluje a dożyro wszystkich dokoła, tak że ji uż majóm dość. Ale kiejsi hań downij, wiedźma to była paniczka, gor starszo, kiero wiedziała jakisi ważne wieca. Bo wiedźma, to je w starucnych słowiańsich jynzykach baba, kiero mo wiedze. A wiedza, to je wszystko to, co óna wiy a poradzi to przekozać nastympnym generacyjóm. Tóż a wiedźmy fórt żyjóm? Naozajst żyjóm a majóm sie dobrze. Baji każdo starka, a staro ciotka, kiero poradzi zieliny nazbiyrać na miedzy a jich potym pod bóntramym suszy je wiedźmóm. Bo óna wiy, jaki suszóne zieliny trzeja zaloć wrzawóm wodóm, coby wylyczyć zimnice, krzipoty abo laksyrke. Każdo zielina, kiero rośnie na miedzy całe lato sie ku słónku dziwo a gymbulke nadstawio, coby jóm zieliniorka stargała a suszyła. Wiedźmóm je każdo starka, kiero wnukóm wyrzóndzo stare historyje a pogodki o diobłach, czarownicach a utopcach. Bo takij wiedzy ni mo żodyn. Stareczka to usłyszała od swoji starki a terazy to wyrzóndzo dzieckóm a óny jóm posłuchajóm z odewrzitymi gymbami. Nejlepszy sie takowe historyje posłuchało przi kachloku, jak pod plechami ogiyń tańcuje a sie blysko po ścianach w kuchyni, to dziecka se myślóm, że to na isto uż ty diobły skónsik wylazujóm.

 

 

Wiedźma to była kiejsi babicula, kiero chodzia po chałupach, wszyndzi tam kany baba rodziła. Hań downij nie było dochtora ani szpitola na telefón, tóż sie skozało po takóm hebame a óna prziszła. Wszystkich chłopów z izby a z chałupy wygóniła, ba jak baba rodzi to sie nie śmióm na to dziwać. Ta wiedza, kieróm miały kupa dziecek a bob uchróniła przed śmiercióm, nim sie do szpitola dostały. Wiedźmóm je każdo matka, kiero prawi synkowi a dziołusze, co może a co nie śmi robić w tym świecie. Dziywczacka a synczyska sie tymu śmiejóm, ale potym za pore roków, jak uż sóm w tym wielkucnym świecie to se spómnóm, co ta wiedźma - matka prawiła. Kupa chłopów prawi że mo baby - wiedźmy. Tóż majóm recht, bo ty baby majóm wiedze, co sie z chłopym robi jak wypije pół litra a ku tymu eszcze pore piw. Każdo baba, kiero cosik wiy, a tóm wiedze chce dali swoji cerze, synkowi, wnuczce, wnukowi abo jakimusik młodymu przekozać to je wiedźma. Ta wiedza je cynniejszo jako złoto, bo to je wszystko to, co w całym żywobyciu ta paniczka uwidziała, pomacała a usłyszała. Wiedźme je dobrze mieć w we familiji a naozajst każdy jóm mo. Ni ma to żodno baba, kiero bywo w lesie, choć kiejsi hań downij rostomajcie było. Wiedźma to je każdo paniczka młodo a staro kole was, kiero mo wiedze - cosi cynnego wiy. Worce takij wiedźmy czasym posłuchać...  

 

Synek sie roz spytoł swojigo fotra:

"Jako żeś kiejsi żył, jak nie było takowej technologiji jako terazy: 

bez kómputerów

bez internetu

bez telewizorów

bez klimatyzacyji

bez chytrych telefónów

Foter sie na niego podziwoł a prawi:

"Żyli my tak, jako żyje twoja generacyj:

bez Pón Bóczka

bez rzykanio

bez lutowanio jedyn drugigo

bez gańby

bez reszpektu  

bez hónoru

bez skrómności

bez czytanio ksiónżek

Wiysz my sie urodzili w inkszych czasach a dziynkujym Pón Bóczkowi, żech mojóm młodość przeżył wtynczas. Bo jak baji ci powiym jaki było nasze żywobyci, to mi isto na ozajst nie uwierzisz:

Baji jak my jeździli na kołach, nigdy my ni mieli na głowach kasku. Na tych kołach my rajzowali po dziedzinie całe dnie. 

We szkole miyndzy lekcjami my wyrzóndzali jedni z drugimi.

Po szkole my chodzowali pospołu do chałupy a potym jak sie poobiadwało, to my gónili na polu do wieczora.

Nie siedzieli my pół dnia przed telewizorym.    

Grali my z kamratami takimi prowdziwymi a nie z takimi z Internetu.

Jak sie nóm chciało pić to my sie napili wody co jóm mama nacióngli na rympole ze studnie a nie z plastikowej flaszki.

Nie byly my nimocni, choć my pili zode z jednej szklanej flaszki, a rynce my myli yny rano a wieczór.

Nigdy my nie stłóśli, choć my jedli na każdo kupa ziymnioków a chleba.

Choć my ni mieli wiela bawidełek, to my se jich pojczowali jedni drugim.

Miasto tabletów my mieli ksiónżki, kiere wóniały papiórym a przigodami.

Nasi fotrowie nas nauczyli robić a nauczyli nas aji reszpektu do ciynżkij roboty.

Nigdy my ni mieli:

chytrych telefónów

tabletów

czatu

apek

ale my za to mieli prowdziwych kamratów.  

Chodzili my jedni do drugich, a dycki my dostali cosik dobrego pojeść.

Spóminómy se nasze młode roki jak sie dziwómy na czorno - biołe fotografije, ale tamtyn czas był kolorowy a jasny.

Dziwómy sie do dzisia do albumów a chowiymy w nich stare fotografije naszych starek a starzików.

Nie wyciepowali my ksiónżek, nie wyciepowali my bawidełek - bo przeca wszystko idzie sprawić a polepić.

Nasz żywot był w chałupie we familiji a nie w internecie na fejsbuku lebo na instagramie. 

Nie pokazowali my całymy światu, jako mómy w chałupie a kany my byli na wczasach.

Nie ciepali my swojigo żywobycio do internetu.

Foter długszy czas nic nie prawił, stanył a poszeł, a synek jak to wszystko usłyszoł to yny gymbe odewrził, że taki świat kiejsi hań downij móg być.

Świat ludzi a nie małych pudełek, kiere ludzi uż ganc zbałamónciły...    

 

Woda utlynióno

 

Wszyscy jóm mómy kansik w podstolu, abo w kastliku. Siyngómy po nióm yny wtynczas, jak sie ur-znymy nożym, abo dziubnymy jegłóm. Woda utlynióno. W aptyce jóm idzie kupić za małe pinióndze a wiela nimocy nióm idzie wylyczyć, to mało gdo wiy.

1. Jak kogosik zaczyno boleć w karku,to trzeja naloć sztwierć szklónki przewarzónej letnij wody a dać do tego dwie łyżki wody utlyniónej. Trzeja tym szpluchać kark aż przestanie boleć. Idzie tym aji pucować gymbe każde rano. Jak gdo mo jakóm rane na dziónsłach to też to snoci pómogo.

2. Jak kogo boli ucho, abo czuje że mo w nim jakisi szpónt, to niech se legnie a do ucha puści ze sztyry kapki wody utlyniónej.

Za chwile naozajst poczujecie, że ucho je odetkane.

3. Baji dziecka jak majóm ryme, to nie poradzóm dychać przez nos. Tóż zróbcie takóm miksture: Do pół łyżki soli fizjologicznej dejcie 2-3 kapki wody utlyniónej. Jak dziecio bydzie leżało do mu puśćcie do noska pore kapek tej mikstury. bydzie sie mu lepszy dychać przez nos. 

4. Jak mocie na skórze krosty, wysypke, abo świyrbiónczke, to se dejcie kapke wody utlyniónej na wate a przemywejcie tam, kany skóra je zapolóno. Woda utlynióno zabijo bakteryje a aji grziby.

5. Jak mocie grzibice na szłapach to zmiyszejcie pół tej biołej flaszeczki wody utlyniónej z przewarzónóm wodóm - jedyn ku jednymu. Przemywejcie tym szłapy aż uschnóm, potym dziepro oblyczcie fusekle.

6. Baji paniczki jak chcóm mieć kapke jaśniejsze włosy, to niech se zaś zmiyszajóm wode utlyniónóm z ciepłóm przewarzónóm wodóm jedyn ku jednymu. Trzeja to wciyrać we włosy. Rozjaśni to aji ćmawe fleki na skórze.

7. Paniczki mocie rade sie myć we wannie? Nalyjcie se do wody tóm biołóm flaszeczke wody utlyniónej. Wyleziecie jakbyście sie zaś na nowo urodziły.

8. Chcecie se sami zrobić pastym do pucowanio zymbów? Dejcie 2-3 kapki wody utlyniónej do pół łyżki sody oczyszczónej. Ta piana, kiero sie z tego zrobi to je nejlepszo pasta do bielynio zymbów. A jak kartaczek, kierym pucujecie zymby wrazicie do wody utlyniónej, to na isto wszystki bakteryje zdechnóm.

9. Jak pierecie biołe oblyczki, a chcecie coby były bar-ży biołe, to wlyjcie pół biołej flaszeczki wody utlyniónej do pralki, tam kany dycki wlywocie tóm chemije do bielynio. Uwidzicie, biołe bydzie ganc biołe a nie bydzie na lóntach żodnych fleków.

10. Jak pomiyszocie zaś sodym oczyszczónóm z wodóm utlyniónóm to wypucujecie łaziynke. Trzeja tóm piane kiero powstowo dać tam kany je zamazane, poczkać pół godziny a zmyć wodóm. Tóm miksturóm możecie aji pucować haziel.

11. Wiela razy w chałupie, gor jak sie zacznie hajcować widzicie czorne fleki na ścianach od pleśni. Wlyjcie całóm małóm biołóm flaszeczke wody utlyniónej do tego czym strzikocie jak pucujecie okna, a ku tymu tela samo wody. Idzie to postrzikać aji samóm wodóm utlyniónóm, abo sie dowo do tej mikstury miasto wody ocet.

12. Jak sie kómu puściła czyrwióno z nosa, to niech se namoczo kónsek waty we wodzie utlyniónej a wrazi do nosa na pore minut.

 

Katarzinki

 

Wszyscy znómy planetowani, kiere dziołuchy se odprawiajóm na Andrzeja, jak chcóm wiedzieć, kiero sie kiej wydo a jakigo bydzie mieć chłopa. A wiycie, że chłopi se też tak planetowali? Hań downij aji na Cieszyńskij Ziymi w nocy z dwacatego sztwortego na dwacatego pióntego listopada swobodni syncy, kierzi eszcze nie byli żónaci odprawiali "Katarzinki". To je taki kapke zapómniany zwyk, kiery sie robiło dycki na świyntej Katarziny. Óna je patrónkóm ajzybanerów, filozofów, alwokatów, a aji swobodnych, szykownych synków, kierzi sie chcóm dozwiedzieć jakóm bydóm mieć babe. Planetowani było a aji fórt je zakozane przez kościół katolicki, bo to je przeca starucny słowiański zwyk, kiery kiejsi hań downij młodzi odprawiali z reszpektym, bo fest wierzili, że to jim pokoże prziszłego chłopa abo babe. Ale potym nieskorzi, to uż były bar-ży taki hyzdy, coby sie pośmioć. Ponikierzi prawióm, że planetowani na świynto Katarziny to je słowiański zwyk, jak eszcze sie rzykało do bogini Mokoszy. Dwacatego pióntego listopada to był dziyń Mokoszy, abo dziyń ludzkij doli. Hań downij sie nie planetowało jedyn dziyń, ale aji tydziyń, a od świyntej Katarziny do świyntego Andrzeja je piynć dni. To było snoci skyrs tego, że tak długo słowiańscy syncy a dziołuchy planetowali z kim sie ożynióm, abo za kogo sie wydajóm. Tóż jako ty Katarzinki sie odprawiało? Na, dziołuchy siedziały w jednej izbie a przyndły na kolewrótach a syncy planetowali.Baji każdy se urzazoł gałónzke z wiśni a wraził do wody. Jak gałónzka zakwitła na Godni Świynta, to znaczyło , że sie synek ożyni eszcze na jor. Stawiało se eszcze na stole baji gorki a chowało sie pod nich rostomajte wieca. Potym syncy dźwigali ty gorki a podle tego, co pod nimi naszli hned wiedzieli, co bydzie w nejbliższym czasie. Baji pierściónek - wiesieli, grejcar - że jich bydzie mioł godnie, zorka obilo - że ziymeczka na rok obrodzi a prózny - że bydzie psinco. Syncy se aji dowali pozór co sie jim bydzie blynść w te noc. Jak to była kura, to sie zyndzie ze swobodnóm dzioluchóm, jak to była czorno kura, to natrefi na wdowe, jak to była kura z kurczokami, to nacapi na wdowym z dzieckami. Jak sie blynsła sowa, to było dobrze a jak czorny abo siny kóń to synek bydzie stary kawaler. Syncy se dowali aji babski majtki, lajbiki abo pióra ptoków pod zogłowki, coby w nocy uwidzieli na spaniu swojóm prziszłóm babe. Słowianie hań downij wierzili, że w listopadzie umrzicy chodzóm po świecie a poradzóm pokozać młodym synkóm, jakóm bydóm mieć babe. A przeca każdy synek chcioł sie ożynić. Tóż ponikierzi tak planetowali, coby sie mu ta baba pokozała aspóń kapke. Bo przeca hań downij jak synek mioł uż tych dwacet roków, to by sie mioł ożynić. A jak mu było baji piynć a dwacet to uż aji Tatowie sie dziwali po dziedzinie kaj jako dziołucha by go możne chciała. Ale jak mioł szczynści to na tym planetowaniu na  świyntóm Katarzine mu starucno bogini Mokosz naozajst pokozała tóm dziołuche, co jóm bydzie mioł. Gorszy było, jak se syncy w tóm noc wypili za kupe gorzołki, to potym rano stowali a chytali sie za głowe, bo jednymu sie zdało że widzi hrubóm a ón mo rod chude, a inkszymu sie zdało, że widzi chudóm a ón by raczy do chałupy wzión takóm babe jak hól. Tóż z tym chłopskim planetowanim rostomajcie bywało, ale pamiyntejcie syncy, że se też poradzicie sie aspóń kapke na swojóm prziszłóm babe na Katarzinkach podziwać. Yny, wiyncyj wiary a miyni gorzołki.

 

Piyrszy śniyg

 

Dzisio pirszy roz tej jesiyni posuło z nieba śniegiym. Ni ma tego moc a hned o taje, ale dycki cosi. Luft sie kapke przepucowoł, toż idzie aspóń czym dychać, ale nie śmi żodyn hajcować harapuciami, bo wtynczas lepszy z chałupy wubec nie wylazować. Ale stało sie cosi, na co bych rzyk że to je cud - dziecka wylazły z chałup na pole. Uwidziały, że cosik biołego leży na zogrodzie a na miedzy, tóż wartko wypoliły do siyni, oblykły sie a uż góniły kole chałupy. Widzicie, co sie musiało stać, coby dziecka odeszły od kómputerów a od tych małych chytrych telefónów. Stykło kapke śniega z nieba. Nie pómógło jak mama z fotrym jich wyganiali do pola, nie pómógło jak na polu było pieknie a mógły na zogródce cały dziyń gónić za balónym. Musiało dziepro napadać kapke śniega, coby jedyn z drugim sie zaczón kapke gibać. Bo przeca to biołe cosi je zocne. Ponikierzi uż aji zapómnieli, że sie na to prawi śniyg. Fotrowie sóm radzi, bo przeca dziecka se podychajóm luftym a kapke sie ruszóm z izby. Widzioł żech, że ludzie powycióngali aji sónki, kiere kansik były zaciepane w szopkach a po garażach. Trzeja jich było opucować, bo ponikiere pore roków leżały a czakały na śniyg. Dziecka gónióm po polu, choć tego śniega je niewiela, to klejajóm z kopca na plastikowych liściach, kiere dowajóm pod rzić. Radości a śmiychu przi tymu je godnie, bo to sóm nejlepsze hyzdy, jaki idzie odprawiać na polu jak je zima. Ponikierzi zaczli aji kulać śnieguloki. Ale coby go zrobić, to trzeja umieć. Na to trzeja specjalnóm instrukcyj, kieróm znajóm fotrowie a starzicy, kierzi śnieguloków w żywocie nakulali każdy ze sto. Każdy śniegulok to je taki panoczek ze śniega, kiery musi mieć na głowie kastrolek, w rynce mietłe, abo aspóń patyk, oczy z wónglo, nos z marekwie a knefle z kamiyni. Ale każdy se go robi po swojimu. Wielkigo nie lza zrobić, bo je mało śniega, nó ale tóż darmo - jako zima, taki śniegulok. Kiejsi nie było chałypy, przi kierej by nie stoł taki śniegulok a było, że stoła ich cało familija. Tóz teraz se przedstowcie, że taki śniyg napadze baji dzisio a bydzie sie dzier-żoł do jora. Dziecka bydóm mieć co robić, a fotrowie bydóm yny sónki mazać, coby warto żynyły z kopca. A jak sie sónki połómióm, to jeździć idzie na byle czym, baji sie nafiluje foliowy miech słómóm, abo sianym a wrazi pod rzić. Tóż sami widzicie, że ty nasze dziecka, coby od tych kómputerów sie jim w głowie nie szkopyrtło, może uratować śniyg. Bo przeca sóm uż latoś tak zasiedziane, że za chwile sie bydóm boć ludzi a nie bydóm poradzić jedne drugich poznować. Terazy trzeja rykać do Pón Bóczka, coby suł tym śniegiym a coby to nie tajało a uwidzicie, że kole chałup sie zrobi ruch. Jak bydzie wiyncyj śniega, to bydóm eszcze inksze hyzdy, bo idzie postawić zómek a prać sie kulkami, a gdo mo traktór, to może dziecka powozić w sónkach po miedzy. A eszcze, jak człowiek sie przyndzie na szpacyr a podziwo sie na strómy jak sóm szumnie prziozdobióne na bioło a cało prziroda, to sie hned w głowie wszystko ukłodo jak sie patrzi po tej jesiyni. Tóż dej Boże, coby był tyn śniyg - możne sie wrócóm stare czasy, jak dziecka w zimie wylazowały z chałup a nie szło jich zegnać spadki. A tak mo być, nie żodne siedzyni przi pudełkach, kiere yny ludzi bałamóncóm.

  

Szczynść Boże, Zdarzbóg Hawiyrze!

 

Dzisio przi świyncie Barbory, kapke o hawiyrzach, bo choć terazy uż majóm lepszy wercajg a maszyny jako eszcze baji dwacet, abo pindzesiónt roków tymu, to fórt jak jadóm na szychte, to nie wiedzóm, esi sie wrócóm do chałupy na spadek. Skyrs tego baby hawiyrzi dowajóm jim pusy a rozłónczajóm sie z nimi dycki jak chłop idzie na szachte do roboty, bo nie wiedzóm, esi go eszcze uwidzóm. Podziwo sie eszcze hawiyrz na dziecka, kiere spióm we swojich legierach, też jim do pusy na czoło a idzie na szychte. A robota na dole je takowo, że gdo tam nie był, to tyn ani nie uwierzi, wiela razy hawiyrz uciyk łod śmierci. A przi piwie w aryndzie taki hawiyrz może kamratóm wyrzóndzać a wykłodać rostomajte pogodki a historyje aji całóm noc, co było na szychcie, a óni yny pokiwajóm głowóm, podziwajóm sie na niego, a jutro tego ani nie bydóm pamiyntać. Ale dlo hawiyrza szachta to je jego drugo chałupa. Kupa s nich prawi, że jak sie uż roz sjedzie na dół, to człowiek je jako zaczarowany, że uż tam chce robić do pyndzyje. Bo naozajst jakosik magija tam na dole je. Przeca każdy słyszoł pogodki o świyntej Barborze a o Pusteckim. Wiela razy Barborka ratowała hawiyrzi a Pustecki jim pómogoł jak nie szła robota, abo sie stracili. A eszcze gor, że na dole je ćmok, w kierym pierón wiy, co może siedzieć. Jo se myślym, że każdy hawiyrz mo wiynkszóm wiare w Pón Bóczka, jako inksi, bo uż bar-zo ni mo wyjścio. Nim wlezie do szola a faro dołu, to dźwigo kask a prawi: Szczynść Boże, abo Zdar Bóg, bo uż terazy yny mu to zustało: zawierzić Pón Bóczkowi. Z jednóm partyjóm fórt chodzi na szychty a wiy, że se chłopi muszóm jedni drugim pómogać, bo inakszy robota nie bydzie zrobióno, a sztygar bydzie nasrany. A ni ma to żodno sranda, bo jak sie mo kilometer skał a ziymi nad sobóm, to trzeja se dować fest pozór, bo jak baji tómpnie skała, to żodnymu ni ma do śmiychu.

Ale króm strachu musi być aji sranda. Skyrs tego nejwiyncyj wiców znajóm a wyrzóndzajóm hawiyrze, bo każdo srandowno pogodka odganio precz tyn strach, kiery każdy na isto poczuje na dole przi robocie. W aryndach, dycki roz za rok na świyntej Barbórki sie schodzóm hawiyrze, coby se pośpiywać, powyrzóndzać wica, dobrze pojeść a chlastać piwo. Ale idóm tam, szumnie wypyrczyni w hawiyrski ancugi eszcze skyrs inkszej wiecy - coby dzier-żeć tradycyj. Bo wszystko, co sie w takowej aryndzie robi - baji skokani przez skóre, to je eszcze z czasów, kiej pod ziymióm robili gwarkowie. Czasym przi piwe a aji jak baji chłopi kóńczóm szychte, to sie spómino tych hawiyrzi, kierych uż ni ma. Jedni zustali na dole, inkszych wywióźli, ale dycki po nich zustała baba z dzieckami a boleść kansik w sercu. Ale jak zaś jedyn z drugim wyrzóndzóm jakisi fajnacki wic, to hned sie lepszy na sercu zrobił a zaś je wiesioło, bo przeca robota na dole czako, tóż trzeja sjechać do tej jamy, do tego ćmoka, w kierym yny sie blyskajóm światła lampek. Hawiyrze mieli reszpekt dlo swoji roboty, bo dycki była ciynżko a nic ni mieli z miodym. Tak je do dzisia. Ale reszpekt majóm ludzie aji dlo hawiyrzi, bo w pilobe kopióm wóngli - czorne złoto, kiere sie eszcze terazy ciepie do pieca, coby nóm w zimie było ciepło. Gdo mo wóngli to niech se go woży, bo każdy kónsek to je kogosik procno robota. Jak uż taki hawiyrz idzie na pyndzyj, to poradzi wnukóm całe dnie wyrzóndzać o robocie na szachcie. A jak sie zyndóm pospołu dwo hawiyrze to aji do rana - tela było rostomajtych wiecy na tych szychtach. Podziwo sie taki pyndzyjista na szachte a oczy sie mu robióm mokre, bo przeca tam, kiejsi bya jego drugo chałupa a drugo familija - kamraci hawiyrze.

Rostomili Hawiyrze dzisio przi waszym świyncie, przi Barbórce, winszujym Wóm, coby sie Wóm darziło, kupa Błogosławiyństw od Pón Bóczka, teja zjazdów, wiela wyjazdów, cobyście wszyscy dorobili do pyndzyje. Niech Was pón Bóczek, Barbórka a Pustecki opatruje.

Szczynść Boże, Zdarzbóg!

 

Mikołoj, Spas Zimowy a Weles

 

Dzisio se trzeja dować pozór, bo może prziść świynty Mikołoj. Do ponikierych dziecek uż prziszoł w nocy, przez kumin a do ponikierych dziepro przidzie pospołu z diobłami, kiere bydóm zwónić lańcuchami. Ci, co byli szykowni dostanóm jakisi prezynta, a ci przeciwni szupiny ze ziymnioków. Ale nejprzód, eszcze baji w listopadzie dziecka piszóm do Mikołoja pismo, kiere dowajóm za okno, abo kansik do szpajski a wierzóm, że świynty go nóndzie a prziniesie wszystko, co chciały. Mało gdo wiy, że Mikołoj, to był na isto biskup Mitry, kiery rod wszystkim dokoła pómogoł a dowoł rostomajte wieca. Do dziesióntego wieku, Mikołoja znali yny w Azyji ale potym cysorz Kónstantynopola rzyk, że jak gdo bydzie świyntowoł dziyń Mikołoja, to szatan bydzie fest nasrany. To samo prawiła bizantyjsko ksiynżniczka Teofano, kiero sie wydała za cysorza Ottóna drugigo. Jak jechała do swojigo prziszłego chłopa, to wziyna ze sobóm figurke Mikołoja a potym sie użzaczło świyntować jego dziyń w całych Niymcach. W Polsce a na Cieszyńskij Ziymi świyntego Mikołoja prziwiózła Rycheza - baba Miyszka drugigo Lamberta. Hned potym sie stawiało kościoły, w kierych tyn świynty był patrónym - baji naszo cieszyńsko rotunda. Ale przed Mikołojym kole szóstego grudnia prezynty roznoszoł Spas Zimowy. To był bóg tego wszystkigo, co sie robiło w zimie. Eszcze ledzy kany sie prawi: "popytej Mikołoja a ón to rzeknie Spasowi". Gdo to był Spas, to ganc naozajst żodyn nie wiy, ale szpekulyruje sie, że to je Weles, Pón zaświatów z rogami na głowie. Był to bóg, kiery mioł pod sobóm magije, przisiyngi, wszystkich majstrów, kierzi poradzili cosik zrobić, handlyrzi a bogactwa. Opatruje aji bydło. Był to chłop z brodóm, kiery rozdowoł ludzióm rostomajte dobre wieca a grejcary. Słowianie rzazali okłocki obilo, na kieróm sie prawiło broda Welesa. Jak potym prziszło krześcijaństwo, to sie na to prawiło broda Mikuły - Mikołoja.

We Ślónskich Beskidach hań downij sie wierziło, że Górole, kierzi tam miyszkali przemiyniali sie we wilkołaki. Było tak skyrs tego, że kólyndnicy obracali kożuchy na rymby a udowali, że sóm wilkami. Tyn zwyk był eszcze z czasów przed krześcijaństwym, kiej kole szóstego grudnia ludzie rzykali do Welesa. Hań downij ludzie na Cieszynskij Ziymi wierzili, że Weles opatruje bydło a potym jak zaczli wierzić we świyntego Mikołoja, to wieszali jego obrozek we chlywie, coby chrónił zwierzynta przed wilkami a złymi mocami. Eszcze na poczóntku dewatnostego wieku na Mikołoja sie nosiło do kościoła okróm grejcarów żywe liwy abo kury. W tyn dziyń sie nie robiło nic kole chałupy. Dycki jedyn chłop sie przeblykoł za Mikołoja a musioł mieć na sobie oblyczki, coby wyglóndoł jako biskup. Mikołoj, jakigo znómy obleczóny jako skrzot, pochodzo z Ameryki. Na Cieszyńskij Ziymi pospołu z Mikołojym chodzowało aji dwanost ludzi rzebleczónych za annioły, diobły, baby, Żydy, Cygóny, Cygónki, śmierć a kuminiorzi. Hań downij kole Jabłónkowa chodzowała pospołu z Mikołojym eszcze aji Mikołojka, kiero była obleczóno w cieszyński oblyczki a miała kosz pełny bómbónów a ciastek. Tela historyji. Jedno je naozajst pewne, że nie zoleży wiela mómy roków, każdy wierzi w Mikołoja. A jak aji gdo prawi, że nie wierzi, to cygani, bo rano chledo po chałupie pochowanych prezyntów. Jak zwónek zazwóni a zaszczyrkajóm lańcuchy, to gdosi idzie. Pospóminejcie se, esi żeście byli szykowni, bo jak ni to dostaniecie miech szupin a próntkiym po rzici.

 

Cieszyńsko rzecz

 

Jedni majóm jynzyk, inksi godke. a my ludzie tu stela, kierzi my wrośli korzyniami w Cieszyńskóm Ziymie, mómy rzecz. Co to je ta rzecz? Ni ma to cosik, co idzie pomacać, polizać, abo powóniać. Kiejsi hań downij ludzie jóm bar-ży mieli w zocy, terazy je tak, że ponikierych je za nióm gańba, ale ni ma sie za co gańbić, bo rzecz to je cosik takigo, co z nas robi ludzi stela. Każdy gdo rzóndzi po naszymu, tyn rzecz zno, a jakómsik rzecz mo ku drugimu.

Baji na dziedzinie zyndóm sie dwie gaździnki a rzóndzóm, wiela kiero naszła wajec w sómsieku, abo jak długo chowały babucia, niż była zabijaczka. a wiela z niego było szpyrki. To je rzecz. Dwo chłapcy sie zyndóm, a wyrzóndzajóm kany pójdóm w sobotym na muzyke - do Wielkich Kóńczyc, lebo do Pruchnej a kiere dziołuchy se namówióm, coby z nimi poszły. Hej, to dziepro je rzecz. A gazda, jak idzie do aryndy, a tam siedzóm inksi gazdowie a zacznie jedyn przez drugigo prawić, jaki sóm latoś kłóska obilo, to też je rzecz. Takich rzeczy, ci co wyrzóndzajóm po naszymu przez cały dziyń majóm przełogrómnie moc. A drzistani to też je rzecz? Tóż przeca, że ja, bo jak dwie starki stanom przi płocie a zacznóm fulać  o tej Hance, co je zowitków, to majóm rzecz o tej dziołusze, kieróm galan niechoł a chodzi skyrs niego nie sama. Rzeczy je tela, że czasym dnia nie styknie, coby wszystko a wszystkich obrzóndzić. Ale ty wszystki małe rzeczy, o kierych mówiymy po naszymu - my ludzie tu stela, to sóm taki małe cegły, z kierych je postawióno rzecz cieszyńsko, kieróm rzóndzymy. Wiymy co to je cesta, zicherka, zorko, kiej oblyczka je sztuberno a kiej dziołucha je wypyrczóno.  Prawiymy: "Wy Starko", "Wy Ujcu". Jak rachujymy prawiymy piynć a dwacet. Rzykómy do Pón Bóczka a umrzików dowómy do trówły. To sóm taki słowa, kiere znómy yny my - tustelocy, żodyn inkszy. Jak jadymy do Warszawy a zacznymy miyndzy sobóm rzóndzić, to ludzie sie na nas dziwajóm, a nie wiedzóm bar-zo, z jakigo kraju my sóm. Cieszyńsko rzecz, to je nasz kod, kiery poradzymy odewrzić yny my, żodyn inkszy. Sóm uczóni, kierzi by chcieli tóm rzecz jednako jakosik odewrzić, ale czynsto gynsto jóm yny pitfajóm pitfokiym. Coby rzecz spokopić to trzeja wlyźć pomiyndzy nas, posłuchać jako rzóndzymy a potym prugować aspóń podrzistać po naszymu. Dziepro nieskorzi  , po rokach baji taki Warszawiok usłyszy, co to je rzecz. Ale my sami se tej rzeczy nie wożymy. Nowo generacyj uż jóm mało używo. Co bydzie jak cieszyńsko rzecz umrze? Zustanóm jacysi tustelocy, kierzi bydóm gadać, ale uż nie bydóm wrośnióni w szumnóm Cieszyńskóm Ziymie. Bo każdo ziymia mo swojóm rzecz. Muszymy se wożyć tóm naszóm, bo na isto je nejszumniejszo na świecie.

 

Czasym trzeja zastawić żywot, baji przi piecu

 

Terazy idóm nejdługsze noce a nejkrótsze dnie. Słónko jak yny wylezie na niebo, to pore razy sie mu ziaje a hned idzie spać, tóż światła człowiek mo mało. A światła łod słónka potrzebujymy, coby żyć a coby my si dobrze czuli. Terazy jak sie zećmi, to hned rożygómy w izbie lampe, włónczómy telewizor w kiery sie dziwómy do nocy, ale hań downij to było inakszy. Jak sie zećmiło w grudniowóm noc, to se ludzie zapolili petryolke, ale to światło słabe. Stykło, coby sie człowiek podziwoł do szpajski, abo do łodmaryje. Tako petryolka jak sie poliła, to dziecka sie boły, bo na ścianach zaczynały tańcować rostomajte ciynie a podciepy. Lampy na eletryke były, ale fórt sie ludzióm zdało, że to je drogi ich rożygać, a że trzeja tej energije szporować. A przeca mieli recht a byli bar-ży ekologiczni jako my, bo sie świyciło dycki w jednej izbie ,a nejwiyncyj w kuchyni, w kierej dycki siedzieli wszyscy. Hań downij jakby sie człowiek przejechoł po dziedzinie, to sie w każdej chałupie świyciło w jednym oknie - ludzie szporowali światło. W taki grudniowe noce, rostomajte myśli ludzie mieli w głowach. Jak gdosik mioł wszystko w porzóndku, to szoł spać. Ale jak kómusik cosik nie siedziało, to nejlepszy jak se siednył przi piecu, przi kachloku a na chwile sie zastawił. Pożdoroł pod blachóm, wciepoł kónsek drzewa, coby ogiyń nakormić a dziwoł sie jak w kuchyni, abo w izbie zaczyno na ścianach tańcować. Hned sie w głowie wszystko ukłodało. A gdo przi piecu siedzioł? Baji gazda, kiery kupił małego babućka a sie staroł, esi bydzie żroł a sie bydzie dobrze chowoł. Gaździno, kiero miała kurowody z kurami, bo  cosik wajec nie chcóm niysć. Starka, bo sie zaś powadziła ze starzikiym, a synek bo sie mu jedna dziołucha podobo, ale nie wiy jako do nij przerzóndzić. Każdy cosi, jedyn wiyncyj drugi miyni. Ale przi piecu sie siodało dycki, jak człowiek chcioł sie zastawić, bo żywot kapke za warto gnoł do przodku - jak go trzeja było kapke wyszlajfować. Kiej w kuchyni było ćma a yny pod blachóm ogiyń hóczoł, to był tyn czas kiej o wszystkim człowiek myśloł. Co zrobił dobrze a co źle. Kómu ubliżył a kómu pómóg. Esi z Pón Bóczkiym je w porzóndku a z nim dzisio powyrzóndzoł. Jak ogiyń z kachloka  zaczón tańcować na ścianach, to wszystki złe duchy a myśli poprzeganioł. Bo ogiyń to je siła - jak sie poli, to familiji je ciepło a je na czym warzić jodło. Ale aji dowo człowiekowi taki jakisik lepsze myślyni a nadzieje, że przeca musi być dobrze. Kany tarazy se mogymy tak na chwile zastawić nasze żywobyci? Kachloków a cyntralnioków ni ma, ale sóm ci z kierymi bywómy na każdo - to je tyn ogiyń. Tóż styknie zagasić telewizor, chytre pudełka dać na kastlik, a hned nas ogrzeje tyn ogiyń kierego nóm chybio - wyrzóndzani. Bo na isto mało pospołu mówiymy. Nauczyli my sie pisać a yny palcami gibać po szkle. To co nas ogrzeje terazy w ty grudniowe dnie, wieczory a noce to je wyrzóndzani a to że sie podziwómy jedni na drugich. Wiyrzcie mi, że kieby ludzie hań downij wiedzieli, że przidóm takowne czasy jaki sóm terazy, to by przi piecu ani nie siodali - hned by szli a rzekli swojim przocielóm co jich mier-zi.

 

Świyntej Łucyje: nowy rok słóneczny, czarownice a Helloween na Cieszyńskij Zymi...

 

Dzisio je świyntej Łucyje. Ponikierzi od dzisia bydóm pisać do Wilije, jaki je czas a podle tego bydóm wiedzieć, jaki bydzie cały prziszły rok. Ale mało gdo wiy, że w tyn dziyń kiejsi han downij tustelocy mieli swój "Helloween". Na Cieszyńskij Ziymi na Łucyje wieczór rożygało sie lampy z oliwóm a stawiało sie jich do okna. To był wieczór, w kierym magija była fest silno.  Swodobne dziołuchy a syncy rożygali świyczki a wrażowali jich do postrzodka banii, w kierych rzazali dziury, coby wygóndała jak ludzko głowa. Ty banie sie obwijało papiórym, coby wiater nie zgasił świyczek. Młodzi drepsili po całej dziedzinie śpiywali rostomajte pieśniczki, a potym w aryndzie balandrowali a tańcowali do północy, choć był adwynt.  Tóż to było cosik podobnego jak Helloween, ale po cieszyńsku. Nim prziszło krześcijaństwo, to ludzie wierzili, że trzinostego grudnia to był dziyń, kiej sie rodziło słóńce a światło. Ale to nie było ganc trzinostego, bo niż prziszoł kalyndorz gregoriański, to na naszych słowiańskich ziymiach był kalyndorz juliański, kiery był posuniynty o dziesiyńć dni do przodku. Tóż hań downij Łucyje było dwacatego trzecigo grudnia – w zimowe przesilyni słóńca. Kiejsi w całej Europie a aji na Cieszyńskij Ziymi w tyn dziyń ludzie świyntowali, bo  witali słóńce a nowy rok słóneczny. To były świynta kiere odprawiali ludzie eszcze tysiónce roków tymu, jak słóńce było bogiym. Hań downij sie wierziło, że na Łucyje zaczynajóm wiyncyj po świecie wandrować a furgać czarownice. Wierziło sie aji, że w tyn dziyń chodzowały blisko ludzi, chałup a prógowały robić na paskude. Ale szło sie przed nimi uchrónić. Baji baby nie wylazowały z chałupy jak uż było ćma. Wachowało sie dziecka, aji ty, kiere leżały w kolybkach, coby jich czarownice nie wykradły. Bo jak sie jim podarziło dziecio drapnóć, to niechały miasto niego podciepa, kiery był szpatny, yny ryczoł a był fest przeciwny. Ludzie wierzili aji, że yny czarownice poradziły sie dziwać na słóńce a nie mrużyć oczy – słóńce jich nie nigdy nie zblindowało.We chlywach, masztalacha a na zogrodach sie dowało poświyncóne zieliny, ożyny a nad głowami krów sie szuszkało po cichu rostomajte zaklyncia. Dyć przeca to czarownice poradziły skućkać mlysko. W dziyń świyntej Łucyji sie ludzie zaczli rychtować do godnich świónt. Jak gdosi sie zaczón rychtować rychlij abo nieskorzi, to we familiji mógła być potym skyrs tego zwada.  Ty tradycyje a zwyki były gor silne u góroli. Prawili óni, że od Łucyje na wschodzie przestowo ubywać dnia a yny na zachodzie dziyń sie robi krótszy yny do dwacatego piyrszego grudnia. Skyrs tego na Łucyje to był czas kany wszystko było na granicy, lepszy sie wtynczas czarowało a używało złe moce. Nasi praojcowie trzinostego grudnia planetowali podobnie jako terazy ludzie na Wiliji, bo to ganc dzisio sie zaczynoł nowy rok słóneczny a nowy rok w przirodzie. Ludzie sie dziwali jaki bydzie czas przez dwanost nastympnych dni, podle tego sie planetowało, jaki bydzie czas przez cały prziszły rok. Były aji taki starucne przisłowia, baji: „Świynto Łucy – noc króci”. Trzinostego grudnia nie śmiało sie żodnymu nic pojczować, bo to przinoszało pecha.

 

Szczyńści

 

Haneczka prziszła na nawszczywe do swoji starki. Cało była dziwoko a fest nasrano skyrs tego, że dzisio miała same kurowody. Baji kamratka nie chciała s nióm iść do nowego magacynu z oblyczkami, Tatowie fórt do nij hóczóm, że sie mo uczyć, że bez szkoły przeca nigdzi do świata nie pójdzie, a przeca fest chce. A eszcze galan do nij dzisio ani nie zazwónił, choć do niego pisała że mu przeje - naozajst uż jóm ni mo rod. Przełogrómnie je nieszczynśliwo, tóż musiała sie starce kapke polutować nad swojim żywobycim. Stareczka sie na nióm podziwała, pogłoskała jóm po gymbie, kiero eszcze była gładko, młodo, nie tako pozgrzibacóno jak ta starczyna. Dziołucha jak sie uśmiychła, to miała gymbulke, jakby słónko stowało zza kopca, a jak sie śmioła to jakby wiesioły wiater na jor kolyboł kwiotki na miedzy. Na starczynej gymbie też słónko świyciło, ale taki na jesiyń, co sztrajchuje liści w lesie na złoto a na strzybno. Ty liści wiszóm na starucnych strómach, kiere pómału żywot uż majóm za sobóm. Jedno słónko, dwa światy, dwa szczynścia. Haneczka sie spytała starki, bo była fest ciekawo, co to je to szczynści, bo przeca óna go jakosik dzisio nie naszła. Starka jóm przicisła ku sobie, pokolybała jako kiesi jak była maluczko a prawi:

- Wiysz, czym człowiek je starszy to to szczynści je kapke inaksze, jak żech była młodo toch była szczynśliwo, jak żech se mógła potańcować z chłapcami na muzyce, jak mi galan rzyk że mie mo rod, jakech baji dostała nowóm oblyczke od matki. Ale potym nieskorzi po rokach to szczynści zaś było inaksze. Byłach rada jak dziecka były szykowne, jak chłop mi przestoł chlastać, jak żeście sie wy wnuki urodziły a jak mi każdego roku urosły szumne marekwie na zogródce.

Haneczka se lygła na zogłowek na starczynym legierze, chyciła jóm za rynke a prawi:

- Tóż a terazy, jak uż mosz swoji roki, to kiej żeś je szczynśliwo?

Starka sie uśmiychnyła, podziwała sie za okno, kany sie kolybała gałynź starej trześni a prawi:

- Wiysz, czym je człowiek starszy, to mo w zocy wieca, kiere za młodu se wubec nie wożył. Kiejsi żech se myślała, że jak żech je zdrowo a poradzym chodzić, to tak musi być. A dzisio to je szczynści. Jeżech szczynściwo, a jeżech rada skyrs małych wiecy. A czym żech je starszo, to jeżech rada miyńszym wiecóm. Baji jak sie rano obudzym, dychóm, nic mi ni ma, to uż żech je szczynśliwo. A jak stanym z legiera, poradzym sie gibać, zrobić kole siebie - tym tuplym żech je rada. Potym jak se pojym, wyndym se na pole, puszczym kury, kokota, kaczyce, liwy, coby se naszkubały trowy a poż-rały obilo - to uż żech je fest rada. To sóm terazy dlo ciebie Haniczko małe wieca, ale jo za nich dziynkujym Pón Bóczkowi. To je taki moji szczynści. A to, że terazy tukej pospołu wyrzóndzómy to je cosik takigo, czego nie idzie zmierzić żodnymi grejcarami, złotym ani oblyczkami. Mieć drugigo człowieka kole siebie, to je szczynści, kierego nie idzie wycynić.

Haneczka słuchała, uśmiychła sie do stareczki, ale starka wiedziała, że dziołuszka tego eszcze nie spokopi, eszcze nie terazy, dziepro kiejsi, jak do nij przijdzie jeja wnuczka a rzeknie ji, że mo kurowody, a że je fest nieszczynśliwo. Wtynczas ji wyłoży, co to je szczynści, ale óna tego na isto nie spokopi, bo sie zaś świat zmiyni, ale dycki bydzie tak, że czym człowiek je starszy to mo w zocy miyńsze wieca.

 

Staro fotografija

 

Mocie w chałupie stare fotografije? Tóż dyć, że każdy mo, eszcze takowne czorno - biołe, kiere były robióne na starucnych aparatach. A pamiyntocie, jako sie kiejsi robiło zdjynci? To nie było jako terazy, że sie mignie telefónym kiej sie chce, a hned to widzymy. Hań downij fotografija to było cosi, bo sie jóm nie widziało hned, ale po jakimsikej czasie. Baji jak sto roków tymu, nasze prastarki a prastarzicy szli do fotografa z dzieckami, to było wielkucne świynto. Chłopi sie Musieli pooblykać a paniczki wypyrczyć, bo przeca wtynczas fotograf był jak malyrz - to był artysta. Stanyła cało familija a wszyscy musieli być słószni, bo inakszy fotografija sie nie udała. Ale aji gdosi sie uśmiychnył, to zrynczny fotograf poradził cosik dorobić, baji babie lico zrobić bar-ży czyrwióne, abo panoczkowi fusa bar-ży nasztrajchować, coby wyglóndoł słósznie. Takóm fotogafije sie dowało do rómka a wieszało na ścianie w izbie a potym starka a starzik sie dziwali długi roki na familije, kiero bywała w chałupie. Tako starucno fotografija była jak świynty obrozek. Potym nieskorzij prziszły takowe czasy, że sie aparat do robiynio zdjynć szło kupić w magacynie. Tóż tyn co go mioł w rynkach, to był magik, bo poradził bez malowanio hned zastawić każdóm chwile z ludzkigo żywobycio. Na wiesielu, kansik w kuchyni, na polu pod trześnióm a baji przi zabijaczce. Fest se trzeja było dować pozór, bo jak sie zablyskało w lampy abo cosik cykło, to uż sie było na kliszy. Potym sie z nióm szło do fotografa, kiery jóm wywoływoł na papiór, taki kiery sie blyszczoł. Takowe fotografije sie dowało do albumu a sie jich potym oglóndało a pokazowało. Kupa było uciechy, jak sie familija przi tymu zeszła, bo sie szło podziwać jako gdo wyglóndoł pore roków tymu. Takowóm fotografije szło pomacać, wóniały hań downymi czasami, ponikiere uż były zabarwióne, obszkubane od oglóndanio, ale fórt sie z nich śmioły znóme gymby. Potym prziszła nowszo technologija a fotografije były jak posztrajchowane. Aparaty były lepsze, tóż aji tych zdjynć było wiyncyj. Coroz wiyncyj sie fotografiji cykało, ale coroz miyni sie jich potym oglóndało. Terazy uż mómy takowóm technike, że yny styknie palcym klepnónć a hned mómy zdjynci, kiere mogymy posłać na cały świat. Ale czym wiyncyj fotografiji robiymy, tym miyni jich oglóndómy, bo se myślymy, że przeca tak lahko jich zrobić, że jich wrażymy kansik na dysk a fertig. Ni ma to tak. Fotografija yny wtynczas je żywo, kiej sie z nij gdosik na nas dziwo. Ale ni z kómputera, kómórki, abo z tableta ale z papióru, abo ze ściany. To co my chycili aparatym to je jakosik chwila z naszego żywobycio. Tyn gdo na nij je odżyje w naszej głowie dycki, jak sie na niego podziwómy. Odewrzcie starucne albumy, zawóniajóm hań downymi czasami. Pomacejcie stare fotografije, poczujecie tyn czas, kiej były robióne. To był jakisi czas, jakosik chwila naszych przocieli, kierych uż z nami ni ma. Wyrzóndzajóm do was? Dziwajóm sie na was? Wtynczas na isto wóm chcieli możne cosik rzyc. Terazy jak cykómy zdjyncia, to je nasz czas. Gdo nas bydzie oglóndoł? Tego nie wiymy, ale naozajst bydymy sie na niego dziwać a ón na nas.     

 

Przi wyndzoku

 

Hań downij, każdy gdo chowoł babucie, mioł na zogrodzie wyndzok. Cały rok stoł przikryty jakimisik starymi oblyczkami a mantlami, coby go deszcz nie popadoł, ale jak sie kóńczył rok, to prziszeł czas, kiej sie robiło zabijaczki, to był aji czas wyndzoka - bo sie przeca wyndziło. Wyndzoki sie stawiało jako gdo poradził. Baji my mieli przi chałupie takowny ajnfachowy. Jak sie kopało studnie, to zbył jedyn betónowy kryng, kiery starzik z fotrym przekulali do zogródki, wykopali pod nim jame, kieróm poobkłodali cegłami a przikryli jóm ocelowym plechym a na to ziymie. Na wyrch wyndzka ciepli stary, hruby mantel starzika, kiery mioł eszcze jak robił jako ajzybaner. Pore godzin a wyndzok stoł. Gdo mioł wiyncyj czasu, to se go móg zbić z desek, abo wymurować z cegieł, kiere zbyły eszcze z czasów jak sie baji stawiało chałupe. Jak sie szło kole takigo wyndzoka, czy to był jor, lato czy jesiyń, to dycki wóniało tym wyndzónym a hned se każdy spóminoł na wyndzyni a było mu uż teschno do zimy, do zabijaczki. Jako dziecka my sie dziwali do wyndzoka a wierzili my, że tam bywajóm diobły, bo tam było ćma. Bo przeca jak sie nie chciało we wyndzoku hajcować, to starzik prawili, że tam naozajst diobeł siedzi. Dycki jak sie uż babucia zabiło to sie rychtowało miynso, kity, boczek a szpyrki do wyndzynio. Trzeja było aji zegnać drzewo, kierym sie we wyndzoku hajcowało. Nejlepsze było z olszy, buku, jabłónki, śliwki, gruszki a inkszych strómóm, kiere dowały owoce. Wyndzok sie rozpolało wczas rano, jak eszcze było ćma, coby sie porzóndnie rozgrzoł. Hań downij wyndzili gor starzicy, bo mieli kupa czasu, tóż eszcze dziyń przedtym rychtowali hoki, drzewo a dziwali sie do szpajski esi miynso je porzóndnie zabejcowane. Starzik wiedzioł, że jak wyndzok rozhajcuje a dym pójdzie po zogrodzie a po miedzy do jego kamrata Jozefa, to hned przidrepsi, tóż mioł schowane pół litra. Po sztamperlu se szło dać jak uż miynso wisiało na hokach. Wyndzok to była tako magiczno wiec, przi kierej sie zchodzili gor chłopi. O czym wyrzóndzali? Na dycki o czymsikej, ale nejwiyncyj o zabijaczce, esi kormik latoś był szumny a jaki sie jim podarziło latoś na spyndzie kupić małe babućki. Dym z wyndzoka wónioł tak szumnie a tak fest, że oblyczki, w kierych starzik wyndził było czuć cały rok jak jich powiesił w siyni na rechli. Wyndzyni to był jedyn z tych dni w roku, kiej starzik był nejważniejszy w całej chałupie. Ón wachowoł coby ogiyń nie zgos, kolyboł miynso na hokach, dziwoł sie jakóm majóm skóre a barwe. Ku wieczoru, jak uż było ganc ćma, to yny pod wyndzokiym było czyrwióno a z miynsa okapowała umasta, to starka przinióśli chłopóm kónsek chleba a nóż. Prziszoł czas, coby sprógować esi to, co caluśki dziyń dym lizoł, uż było dobre. Starzik każdymu ur-znył po kónszczku boczku, abo kity, ku tymu kónsek chleba a sztamperle gorzołki. Jak sie chłopóm kidało po brodzie, to starziczek wiedzieli, że miynso idzie dować do szpajski abo pod bóntram. Tam to bydzie wisieć na hokach długi czas a wóniać tym wyndzónym bydzie aż do nastympnej zabijaczki. Wyndzok bydzie eszcze dymił calóm noc a rano starzik go przikryjóm starucnym mantlym. Każdy gdo bydzie szoł kole wyndzoka hned se spómni, że we szpajsce stareczka majóm nejlepsze wieca, kiere jak sie jy, to sie yny ludzióm kidze po brodzie.

 

Niż prziszoł strómek, była podłaźniczka

 

Dzisio mało gdo se poradzi wystawić, coby na Godni Świynta nie było dóma przistrojónego strómka, kiery stoji w kóntku izby. Strómek uż downo wyloz z chałup a stawio se go we wielkucnych magacynach, becyrkach, urzyndach a na hólicach. Strómek prziszoł na Cieszyńskóm Ziymie od niemieckich wanielików. Dziepro we dwacatym wieku sie zaczło strómki stawiać do polskich chałup. Hań downij, niż prziszoł strómek, stawiało sie do kóntka izby diduchy. Diduch to był okłocek ze słómy obilo, reżu, abo owsa. Diduch, to było cosik podobnego do strómka a robiło sie go dycki ze słómy, kieróm gazda wymłócił na poczóntku źniw. Stawiało sie go dycki kłóskami dołu do dłaszki w izbie, kany sie wilijowało. Wierziło sie, że diduch dowoł urode na gróncie a ludzióm zdrowi. Przeganioł aji złe moce. Ale eszcze hań downij sie wierziło, że diduch to je umrzik, bo kiejsi znaczył to samo, co dziod – przodek, tóż sie go stawiało kole stoła, coby umrzicy mógli pospołu jeść z familijóm. Diducha sie dzier-żało w chałupie aż do Szczodrych Godów, kiere mógły być przez dwanost nocy. Tóż jak sie podziwómy na kalyndorz, kiery mómy dzisio, to diduch stoł w chałupie od Wilije do Trzech Króli. Słóma była dycki potrzebno na dziedzinie, tóż musiała być w chałupie i na Gody a na Wilije. Skyrs tego sie wieszało po ścianach rostomajte ozdoby, kiere sie z nij robiło – gor gwiozdy a krziże. Robiło sie z nij aj dziady – poswijane pynczki słómy, z kierych sie puczyło małe figurki.  Wierziło sie że słóma dowo urode na gróntach, a zdrowi dlo familiji. Inakszy było ze sianym, kiere symbolizowało masztal, we kierej sie urodził Jezus. Kupa zwyków uż dzisio ludzie zapomnieli. Mało gdo wiy, czymu pod stołym przi kierym sie jadło Wilije, stawiało sie zieleźne wieca – kosy a czynści od płóga. Robiło sie tak, coby krety nie robiły dziur na gróntach, kany sóm posiote zorka. Wiónzało sie porwozami a łańcuchami rogi stoła, coby chlyb sie dzier-żoł chałupy. Na stół przed wilijóm sie dowało siano a suło sie zorka obilo na obrus, coby na rok była uroda a zdrowi. Nie stawiało sie po chałupach całych strómków, ale yny jejich wyrszczki abo gałynzie, kiere sie wieszało na wyrchu pod powołym. Prawiło sie na to podłaźniczka, abo podłaźnik. Podłaźniczki sie wieszało gor w goraliji a na Cieszyńskij Ziymi. W inkszych rejonach sie na nióm prawiło sad, lebo wiecha. Zwyk wieszanio podłaźniczki przinióśli snoci Wałasze, kierzi wandrowali po całych Karpatach. A czymu sie na to prawi podłaźniczka? Bo w rzeczy góroli podłazić kogosik, to znaczy iść do czyjisi chałupy z winszowanim. Tóż jak gdosik kogosik podloz, to mu prziniós szczynści. Tyn, gdo podłazi to je podłaźnik – kiejsi to był tyn, gdo piyrszy prziszoł winszować na Godni Świynta. Podłaźniczka miała chrónić chałupe, chlyw, masztal a familije prociw złym mocóm,  urokóm, a swobodnym dziołuchóm miała dać szykownego chłopa. Gazda, kiery chcioł urzazać podłaźniczkym, musioł iść do inkszego świata – do lasa, a w lesie dycki było kupa złych mocy, zazraków a morów. Gazda musioł ukraść z tego świata zielóny wyrszczek, abo gałynzie. Wierziło sie, że to je symbol żywota, w kierym ni ma nimocy a złych wiecy. Podłaźniczki sie wieszało dycki na Szczodre Gody. Wiónzało sie na nich orzechy, ozdoby z papióru, pierniki, jabka, gwiozdki a pierścionki z opłatka – światy. Podłaźniczki sie wiónzało porwozym pod powołym, tóż szło jich spuścić, jak sie chciało z nich zjeść orzech, abo jaki piernik.

Je jedna gorolsko pogodka, skiyl sie wubec wziyna podłaźniczka. Jedyn niedźwiydź chcioł sie pokłónić dziecióntku Jezus, tóż złómoł szumnego smreka a go niós. Ale stróm był wielkucny, tóż co chwila musioł stanónć a był cały sfuczany. Raczy go smyczył za sobóm. Szoł przez potoki w gorach, a co sie smrek zamoczoł we wodzie, to potym hned na nim woda zamarzła a był cały obsuty małymi kryształkami, kiere sie we słónku świyciły jako diamynty. Uwidziały to rybki a sie jim to spodobało, tóż skoczyły na smreka. Potym tego szumnego smreka uwidziały ptoszki, tóż se na niego też posiadały. Niedźwiydź tego smreka przismyczył przed Jezuska, tóż do dzisia sie stawio strómek w izbie a ozdobio sie go rostomajtymi świycidłami. Takowne pogodki wykłodały ludzióm skiyl sie wziyna podłaźniczka a nieskorzij aji strómek, na kiery sie prawiło Boży stróm. Uschniyntej podłaźniczki sie nigdy nie wyciepowało. Drobiło sie jóm a dowało gowiedzi do żranio, abo sie zakopowało na gróncie, do brózdy, coby była uroda.  Podłaźniczka a strómek oznaczały żywot, bo były zielóne. Na strómku okróm rostomajtych ozdób sie prziczepiało aji świyczki.  Potym sie zaczło używać świateł na eletryke, bo przeca od świyczki sie móg lahko chycić strómek a aji cało chałupa. Hań downij sie wierziło, że ty światła to je pamiynć o tych, kierzi umrzili. Bo we Wilije – szczodry dziyń, tyn łogiyń mioł pokazować duszóm umrzików, kany majom iść ku swoji chałupie a ku swoji familiji. Ty ogiyń mioł aji chrónić prociw rostomajtym nimocóm. Dzisio wieszómy na strómku bombki, ale hań downij sie wieszało czyrwióne jabka a orzechy. Jabko to był symbol rajskigo owoca, kierym byli kuszyni Adam a Ewa a miały prziniyść zdrowi a urodym. Orzechy miały prziniyść familiji siłe a coby sie wszyscy mieli dobrze. Hań downij jak eszcze Wilija była wieczerzóm, kieróm sie jodało za dusze tych co umrzili, to jabko, fazole a groch to było jodło dlo duchów umrzików.  Lańcuchy, kiere sie wieszo na strómku to je symbol zniewolynio przez grzychy a hań downij to był symbol tego, że cało familja sie dzier-ży kupy. Strómek jak sie go postawi w izbie, to potym kole niego sie toczy cały żywot familiji, tak jak kiejsi podłaźniczka.

 

Winszowani na Gody

 

Coby Wóm kury na sómsieku wajca nosiły,

a Starka ze Starzikiym dycki mieli siły.

 

Coby sie Wóm babućki dobrze chowały,

Dziecka były posłószne, a Was w zocy miały.

 

Coby sie Wóm krowy dobrze pocieliły,

A gazda mioł fórt tela, co mo terazy siły.

 

Coby Wóm ziymeczka dobre zorka rodziła,

A krowa trowy na miedzy moc nie marasiła.

 

Coby sie urodziło tela dziecek w chałupie,

Cobyście jich poradzili dzier-żec w legierze po kupie.

 

Coby Wóm chłop nie chodzowoł na każdo do aryndy,

Raczy mu pochowejcie flaszki po chałupie wszyndy.

 

Cobyście mieli ziymnioków w corkach pół piwnice, 

Coby Wóm tego stykło naozajst do Grómnice.

 

Cobyście byli zdrowi a nimoce przeganiali,

Zieliny suszyli, wrzawóm wodóm zalywali.

 

Cobyście sie wszyscy w chałupie dycki radzi mieli,

Przez tydziyń, rano w nocy a aji przi niedzieli. 

 

Wszystigo dobrego, niech sie Wóm darzi!

 

 

Trzeci dziyń Godów...

 

Na dwacatego siódmego grudnia hań downij na Cieszyńskij Ziymi sie prawiło, że to je trzeci dziyń Godów. W tyn dziyń kościół spómino Jana Apostoła, kiery napisoł Ewangelije. Świyntować a balandrować ludzie dycki mieli radzi, tóż skyrs tego hań downij nasi praojcowie se zrobili Gody o jedyn dziyń dłógszy. W tyn dziyń sie radowali wszyscy ci, kierzi byli na słóżbie, bo mógli po tym, co robili na Gody u gazdów, iść spadki do swojich chałup. Na trzeci dziyń Godów, o kierym uż mało gdo wiy, zaczły sie rozchodne dni – czas w kierym słóżba sie łónczyła ze swojimi gazdami a szła do swojich chałup. Na odchodne parobki, dziywki a cało czelodź , kiero służyła na gospodarce, dostowała pecynek chleba, wyndzóny boczek, abo szpyrke, wajca, bańke mlyka a kapke syra. Grejcary za słóżbe dostowali dziyń rychlij, tóż z próżnymi rynkami nie szli ku chałupie, choć robota u gazdów nie była lahko a na ponikierych packach były plynskiyrze. Ci, kierzi chcieli dali robić u swojich gazdów a gaździnek wracały sie do nich na spadek drugigo stycznia, ale kupa dziywek a pachołków szło robić na inksze gospodarki. Wszyndzi jednako był chlyb, kiery mioł dwie skórki. Byli aji takowni, kierzi zustowali a robili przi chałupach pospołu z Fotrami, tóż przez pore dni wielcy gazdowie musieli wszystko sami robić na swojich gospodarkach. W trzeci dziyń Godów ludzie dziwali na przirode a jaki je czas. Podle tego sie planetowało, jaki bydzie jor. Baji jak było kupa śniega, to uż w kwietniu trowa by miała być zielóno. Latoś trzeci dziyń godów trefił na niedziele, tóż tym tuplym moecie świyntować. Kaj kiery eszcze mo jaki ciastka, sałot abo szynke, to jydzcie, bo jutro uż zaś trzeja iść do roboty a zacznie sie obyczajne żywobyci.

 

 

We winszowaniu je moc, ani nie wiycie jako...

 

Wszyscy se winszujymy wszystkigo dobrego na Nowy Rok, coby sie nóm darziło, mnożiło, coby my byli wszyscy zdrowi. Ale prawiym Wóm, że naozajst tyn nowy 2021 rok nie bydzie lepszy, jak my nie bydymy aspóń kapke lepsi jedni ku drugim. Bo cóż z tego, że bydymy zdrowi, jak bydymy sie pospołu jedni z drugimi wadzić? Cóż z tego, że bydymy mieć miech grejcarów, jak bydymy se zowiszczyć jedyn drugimu, że gdosi mo kapke wiyncyj jako jo. A eszcze cóż z tego, że sie nóm bydzie darzić, jak nie bydymy poradzić sie podzielić tym, co mómy, z tymi kierzi majóm miyni od nas. Nie winszujmy se jedni drugim tego, co by my sami chcieli dostać. Winszujmy inkszym tego, co chcymy, coby óni dostali, od ludzi, a aji od Pón Bóczka. Bo jak sie tak człowiek podziwo, to dychómy a żyjymy yny skyrs tego, że ón tak chce. A wiyrzcie mi, że mało wiela zoleży od nas, bo dzisio my tukej sóm, a jutro mogymy leżeć w trówle. Mómy eszcze trzista sześciesiónt sztyry dni, coby być lepsi, jako łóńskigo roku. Bo tyn rok bydzie lepszy, yny wtynczas jak my bydymy lepsi. Tóż pyty, śpiychejmy sie mieć radzi ludzi, bo sie wartko tracóm. Jak gdosik sie na kogo gniywo, to niech sie z nim hned ujedno, a jak gdosik nie nawszczywił swoji Starki, Starzika, Matki, abo Ojca, to niech to zrobi aji terazy a powinszuje jim zdrowio a szczynścio. Ni ma co czakać. Jutro jich tukej z nami noże nie być, a zustanóm nóm yny fotografije. Bo winszowani to nie sóm yny słowa. To je moc a kapke aji magija. Ty słowa majóm przeogrómnóm siłe, jak winszujymy jedni drugim ze szczyrego serca. Taki winszowani potym je z nami cały rok. Spóminómy se na niego jak nóm je źle, jak sie nóm nie darzi, abo jak my sóm nimocni. Toż pamiyntejcie, że to coście se wczora jedni drugi rzekli a przi tymu żeście sie dziwali jedni drugim do oczy, to nie sóm yny słowa - to je zaklynci. Coby sie óno spełniło, to człowiek, kiery jich rzyk musi być dobry. Musi nie zowiszczyć, być szczery a dycki pómogać tym, kierzi potrzebujóm pómocy. Wierzym, że tyn rok, kiery sie zaczón bydzie lepszy od tego łóńskigo, bo my wszyscy bydymy lepsi.

Tóż na tyn Nowy Rok 2021 eszcze roz Wóm winszujym Bożego Błogosławiyństwa, zdrowio, szczynścio a niech sie wszystkim darzi. Pómogejcie se a opatrujcie sie pospołu jako yny poradzicie. Bydym rod jak fazol esi sie to wszystko stanie!

 

Trzech Króli, trzi świynte, trzi boginie...

 

Jutro kościół katolicki bydzie świyntowoł Trzech Króli. Ich miana sóm: Kacper, Melchior a Baltazar. Ale niż sie ta tradycyj jakóm znómy przijyna na Cieszyńskij Ziymi, to było ganc inakszy, bo nie było trzech króli, ale były trzi paniczki. Hań downij ludzie na całym świecie bar-ży rzykali do bogiń - paniczek, jako do bogów - chłopów. Baji Słowianie, mieli nejprzód Welewite, a potym dziepro Welesa. A na poczóntku, jak ludzie zaczli rzykać do swojich bogów, to kupa razy bywało tak, że boginie - baby były trzi. Tóż kościół katolicki, jak przerobioł Słowian na inkszóm wiare, to musioł sie do nich dopasować. A Słowianie dycki radzi rzykali do trzech bogów, baji do Mokoszy, Łady a Leli. Skyrs tego kościół jim potym kozoł rzykać do trzech świyntych: Katarziny, Małgorzaty a Barbary. Potym dziepro, jich przemianoł

na 3 króli, kierych znómy terazy. Każdy mioł barwe, kieróm dostoł łod trzech świyntych a óny od trzech bogiń: jedyn je bioły, drugi czorny a trzeci mo ryszawóm brode. Tela historyji. Na Cieszyńskij Ziymi na Trzech Króli po chałupach chodzili chłapcy a dziołuchy poprzeblykani za owczorzi a królów, s kierych jedyn z nich dycki musioł być posztrajchowany na czorno. Jak tako banda prziszła do jakisik chałupy, to dycki winszowali, baji tak:

 

My trze królowie, prziszli my k Wóm,

Szczęści zdrowi, długi roki, winszujymy Wóm!

Byście byli wiesieli, jako w niebie annieli,

winszujymy, winszujymy, wszystko dobre życzymy,

Coby sie wóm darziło, wszystko hojnie obrodziło,

Na miedzy, w polu a ogrodzie,

W tym Waszym szumnym sadzie.

W chałupie a w oborze,

We stodole a w kumorze,

Aby wszyndy u was było dobrze!

To wóm życzą trzo królowie.

 

Po winszowaniu królowie śpiywali eszcze kolyndy. Za winszowani dostowali dycki kołocze, owoce, abo potym nieskorzi aji grejcary. Trze królowie okróm świyntego Mikołoja, jego czelodki, Grzegorzy a Judosza, to byli jedyni poprzeblykani ludzie, kierzi chodzowali winszować po dziedzinach. Han downij szóstego stycznio sie świynciło kadzidło (na Cieszyńskij Ziymi jałowiec), mirre (żywice ze strómów, kiere majóm jegły), złote abo strzybne wieca (gor grejcary) a wode. Wszystko to sie potym używało do rostomajtych magicznych ceremóniałów a do lyczynio nimocy. Jak gazdowie prziszli z kościoła to poświyncónóm wodóm kropili ule, coby pszczół było kupa na jor, chlyw a masztale, coby było w nich dycki godnie gowiydzi. Wode, kiero miała trzi barwy sie loło aji, jak sie gdo oszkapił. Przeżegnowało sie nióm aji dziecka, kiere sie niechało same w chałupie, abo ty, kiere lygały spać. Mazało sie nióm tych, co byli nimocni, co kónali a umrzików. Poświyncónym złotym sie macało nimocnych czynści ciała a jałowcym ze żywicóm sie smyndziło ludzi, gowiydź a bydło. Wszystko, co sie jodało na Trzech Króli było jak we świynta - lepsze jako w niedziele. Nejstarsi beskidzcy Górole pamiyntajóm eszcze  jak sie chodzowało po chałupach po pastuszkach. Miyndzy śwyntym Szczepónym a świyntym Trzech Króli do górolskich chałup przichodzali pastuszkowie - trze syncy, kierzi mieli owczorski kije w packach. Rzóndzili o Dobrej Nowinie a o tym, że sie urodził Jezus. Obleczyni byli w biołe koszule, a na brzuchu poski, na kiere dowali eszcze kożuszki. Na głowie mieli baranice, abo wysoki papiórzane czopki. Śpiywali pieśniczki, wyrzóndzali, tańcowali a odgrywali rostomajte wieca, coby pokozać gazdóm całóm historyje o narodzyniu Jezusa. Za to, że przinióśli Dobróm Nowine dostowali jabka, kołocze a od majyntnych gazdów aji grejcary. Po pastuszkach sie chodziło na Cieszyńskij Ziymi, na Morawach, Słowacyji a aji w Karpatach. Z trzech króli, kierzi chodzowali po chałupach nejbar-ży sie ludzie a gor dziecka boły jednego, kiery był cały pomazany sadzóm a yny blyszczoł oczami. Jak sie ni miało koróny, to sie wraziło na głowe dite baji od mółki. Jak wlyźli do chałupy to zaczynali rzóndzić:

 

Idymy tukej trze królowie , idymy k Wóm, idymy k Wóm,

Szczynścio zdrowio winszujymy Wóm,

Szczynścio, zdrowio winszujymy Wóm.

 

Potym śpiywali eszcze pore kolynd. W goraliji kolyndnicy chodzowali z gwiozdóm, niedźwiedziym a aji z turóniym, kiery mioł szpatny pysk. W takij bandzie to uż były rostomajte postacie: król, wojok, muminiorz a śmierć z kosóm. po takim winszowaniu kuchyńm siyń a izby były zamaraszóne śniegiym a bagnym, tóż gaździno musieli długo pucować dłaszki. Ale nejważniejsze było to, że ludzie se pospołu winszowali a byli radzi, że mogóm ze sobóm pospołu być a balandrować. Gazdowie wiedzieli, że po takownym winszowaniu na gróncie bydzie urada, a gaździno bydóm mieć kupa wajec w sómsieku. Wierziło sie aji, że tyn Nowy Rok bydzie lapszy, jako tyn stary. Ludzie byli radzi aji skyrs tego, że przibywało dnia: na Boże Narodzyni (Gody) na kurze postómpiyni, Na Nowy Rok na zajynczy skok, a na Trzech Króli na barani skok. Trze Królowie chodzóm, coby wyrzóndzać o tym, że sie urodził Jezus. Niesóm mu a jego Matce prezynta. Na Cieszyńskij Ziymi ta tradycyj je fórt żywo przez csły rok, bo jak sie urodzi małe dziecio, to familija a przociele idóm z nowiydzkóm. Po Trzech Królach pómału sie skludzało strómki a podłaźniczki a ozdoby sie chowalo do kiśniczek, coby były zaś na rok. Po Trzech Królach sie zaczynoł miynsopust, na kierego sie terazy prawi: karnawał. Miynsopust był aż do wtorku przed Strzodóm Popielcowóm a ludzie wtynczas balandrowali, chodzowali na muzyki, bale, ale aji se pospołu pómogali - robili se pobaby.

 

Pobaba

 

Hań downij ludzie żyli jakosik inakszy. Grejcary rachowali jako my, szporowali jako poradzili, ale wiedzieli jednóm wiec, o kierej uż dzisio mało gdo pamiynto - że trzeja se jedyn drugimu pómogać. Prawiło sie tymu pobaba. Ale ta pómoc nie była ganc za darmo. Ja, wszyscy szli jak było trzeja pospołu, baby, chłopi a dziecka, ale wiedzieli, że jak óni bydóm cosik potrzebować, to przidóm ludzie aji z drugigo kóńca dziedziny. Pobaby były rostomajte. Baji eszcze jakich dwacet roków tymu jak sie chałupe stawiało, to nie w miesiónc ani dwa, ale pore roków. Wszyscy we familiji, kierzi poradzili to szli robić, a aji sómsiedzi. Każdo pómoc, choćby yny gdosik łopatóm do ziymie dziubnył, miała wielkucnóm moc. Pobaby były aji wtynczas jak sie kopało ziymnioki. Jak yny gazda zapuścił traktór a zapión do niego namazanóm kopaczke, to uż sómsiedzi chytali kosze, ampry a szli na ziymioczysko. A żodyn sie nie pytoł, wiela gdo za to chce, bo ludzie wiedzieli, że: "dzisio jo tobie, a jutro ty mie". Hań downij na dziedzinie roboty kole chałupy było kupa, tóż jak jaki gazda, abo gaździno widzieli, że bydóm poradzić sami czegosik zrobić, to pytali sómsiadóm, coby prziszli. Ale były takowne roboty, do kierych nie trzeja było żodnego moc pytać. Baby rade szły na łuskaczki a na szkubaczki, bo przeca dycki przi tymu była sranda, a wiela sie przi tymu  szło dozwiedzieć! Na pobabach sie pómogało, ale nic ni ma za darmo, tóż żodyn z próznymi packami nie wylazowoł. Baji przi zwożaniu siana, gazda dycki mioł we szpajsce pochowane flaszki z piwym, a gaździno buchte a wode w bóncloku, bo przeca trzeja cosik mieć na poczynsne. Żodyn sie nie dziwoł na grejcary, ale sie wszyscy dziwali, coby zaś prziszli pómóc ci, kierym sie pómógło, jak bydzie trzeja. Bywało aji tak, że po sómsioda sie szło w nocy, jak sie baji krowa cieliła. Nigdy człowiek nie wiedzioł, kiej bydzie potrzebowoł drugigo człowieka, ale wszyscy na dziedzinie wiedzieli jedno, że sóm jakisik kurowody, to gdosik przidzie. W pobabie była dycki jedna nejważniejszo wiec - coby jedyn człowiek szoł za drugim, a coby ludzie na dziedzinie wiedzieli, że nie sóm sami, że dycki jim gdosik pómoże. A jak sie robiło pospołu, to żodyn nie dzier-żoł zawrzitej gymby, ale fórt sie wyrzóndzało. To wyrzóndzani, to że sie gdosik na kogosik podziwoł, że sie czuło człowieka kole siebie to był skarb, kierego dzisio uż je mało. Chłopi se pololi gorzołki do sztamperli a baby miodule. Dziecka pojadły buchty, kołocza a miały jakisi hyzdy. A starka ze starzikiym byli radzi, że sie zaś zeszło pore chałup, kiere stojóm, bo jich postawili ludzie tu stela, tukej z tej dziedziny, ci tustelocy, kierzi jedni ku drugim radzi chodzóm a se pómogajóm. Ale bywało aji tak, że jedna baba drugi babie szła pómóc, a jakisik gazda drugimu gazdowi. Wtynczas nie szło ganc o pómoc, ale o cosik inkszego. Gazde nasrała gaździno, tóż se naszeł jakómsik robote, przi kierej szło flaszke wypić z gazdóm zza lasa. Gaździno, kiero snoci gazde nasrała se z gaździnóm zza gróntu mógła powyrzóndzać przi kulaniu zawijoka, co je na dziedzinie nowego. Takowne pobaby też były, bo ludzie szli jedni za drugimi.  

Obrozek "Wykopki" namalowoł Jan Wałach - nasz wielkucny, tustelański, górolski artysta.  

 

Jak se spómnym, co my wywodzali, jako dziecka, to sie czasym dziwiym, że eszcze żyjymy na tym świecie. Dzisio żyjymy pozawiyrani w chałupach a rynce mómy zedrzite od rostomajtej chemije, kiero mo snoci zabijać wirusy. Czym wiyncyj tak bydymy robić, tym naszo odporność bydzie mniyjszo, tóż pyty wylyźcie z chaup, bo w chałupie snoci udzie umiyrajóm. Nó, a terazy se pospóminejmy, co my jako dziecka robili, a widzicie, że fórt żyjymy.

1. Pili my mlyko hned potym, jak jóm Mama, abo Starka podojili krowe. Nejlepsze było, jak sie eszcze w amprze piyniło, a my mieli biołego fusa pod nosym.

2. Owoców my nigdy nie myli, niż my jich jedli. Jabka sie czasym glancowao o galaty, coby sie blyszczały. Żodyn nie szpekulyrowoł, co na tych owocach chodziło, abo gdo jich macoł.

3. W zimie cały dziyń, łod rana do wieczora my byli na polu. Do chałupy my szli yny na obiod. Mieli my mokre bótki, galoty, czopki a rynkawice - tak my se wyrobiali odporność - na świyżym lufcie.

4. Rynce my myli yny roz za dziyń na wieczór, bo przeca nie było czasu, bo my gónili po polu łod rana do wieczora. nie tak jak terazy, że człowiek mało wiela pomaco a uż sie idzie kartaczym pucować.

5. Pili my zode wszyscy z jednej flaszki. Yny sie jóm kapke rynkóm obetrziło a z jednej zodówki sie nas napiło dziesiynć.

6. Dowali my „gryza”, jak gdo mioł co fajnego na śniodani, abo jakóm czekulade. We sztyrech my poradzili zjeść żymłe z masłym a żodyn sie drugigo nie pytoł, esi mo umyte zymby.

7. W lecie nejlepszy sie chodziło boskym, bez bótków, po trowie, po obilu, po piosku, yny trzeja było dować pozór na szkło.

8.  Pili my wode z garca, kiery stoł w siyni. A było aji tak w lecie, jak był hyc, że sie wraziło gymbe do drzywka, w kierym byłą nachytano woda z deszcza. W zimie jak sie chciało pić, to my brzidoki aji jodali śniyg.

9. Na polu jodło my dowali lecy kaj, bo przeca żodyn nie nosił ze sobóm talyrzi. Yny było trzeja pamiyntać kany sie to dało a coby pies, abo kocur tego nie zeżroł.

10. Jak my jedli bómbóny, abo cosik słodkigo, to dycki my se eszcze palce oblizowali – tak nóm to szmakowało.

11. Skokali my we stodole na siano z piyntra na sómsiek. Mało gdo mioł klepeta połómane, bo my jodali kupa biołego syra a mlyka.

A co Wy se spóminocie, jak żeście byli mali?

 

Przidźcie sie podziwać

 

Eszcze do niedowna na Cieszyńskij Ziymi był takowny zwyk, że jak sie obrychtowało, abo obiyliło izbe, kupiło jakisi legier, segmynt, a aji sie kupiło nowe auto, to potym prziszła familija sie na to podziwać. Kiejsi hań downij sie izby biyliło, lebo sztrajchowało roz za czas, coby pajónki przegónić. Jak sie na ściane gichło wopna, to prziszła sie na to podziwać starka, a yny rzekła, że to je dobre, bo przeca biyliło sie aji chlyw a masztale. Ale jak potym nieskorzij, jak izbe sztrajchowoł malyrz, to uż prziszła cało kómisyj. Bo malyrz nie sztrajchowoł izby pół dnia, ale ze trzi dni. Nejprzód gazda z gaździnóm se musieli wybrać barwe, potym jak uż sie dorzóndzili, to jim malyrz pokozoł wołek z rostomajtymi wzorkami. Jak sie wszyscy pospołu dorzóndzili to na wszystkich ścianach były wzorki taki same. Ale jak na każdej ścianie były inksze wzorki, to znaczyło, że sie gazda z gaździnóm powadzili. Izbe Starzików sie sztrajchowało roz za ruski roki, bo starzi ludzie wszystko majóm dobre, a to z nimi wydzier-ży do śmierci. Ale jak uż malyrz swojóm robote zrobił w izbie, kany spali gazda z gaździnóm, to potym każdy, kiery chałupe nawszczywił sie szoł na to dziwać. A w takij chałupie wóniało farbóm, a w pomalowanej izbie było, jako w pałacu - wszystko pukludzane, pomyte a jako nowe. Wszyscy prawili, że izba je szumnie poszrajchowano, tak dycki trzeja było rzyc. Ale stare ciotki potym miyndzy sobóm rzóndziły, że przeca tam w tej izbie bydóm mieć ćma, a ty wzorki wołkiym robił jakisi paprok, bo sóm krziwe. Baji siostra starki prziszła a prawi: "Jezeryja, przeca to mocie szumnie", ale potym jak sie rożło światło, to nie wiedziała esi je dziyń, lebo noc. A żodyn nie wiedzioł wiela gorzołki poloł malyrzowi starzik, kierymu to je ganc jedno, esi izba bydzie bioło, zielóno, lebo czorno, bo ón w nij yny spi, a wiynkszóm czynścióm czasu je na polu, lebo w kuchyni. A jak sie kupiło nowe meble? Tóż przeca, że zaś sie wszyscy prziszli podziwać. Na segmynt sie dycki prawiło, że je szumny. Ale baji na taki tapczam, na kierym se szło siednónć, to uż szło pomamrać. Bo zaś jak przisżły stare ciotki, to jednej je pod rzicióm trwardo a drugij je ganc dobrze. Tóż żodnej nie lza było wygodzić. A były kiejsi takowne stare ciotki, że sie podziwały do nowego segmyntu, odewrziły se dźwiyrka, co tam gaździno schowała, a esi bydzie mieć dość placu na wszystki oblyczki. A dycki sie prawiło: "ja, to mocie szumne, taki paradne", bo inakszy sie nie śmiało rzyc. Ale zaś, jak paniczki szły ku chałupie to se rzóndziły pospołu, że przeca óni to majóm twarde, abo mało wiela jim tam do tego wlezie, a że óny by tego nie kupiły ani za boga. Familija sie prziszła podziwać aji na auto, kiere se kupił gazda z gaździnóm. baby sie dziwały na barwe, a esi mo kółka, ale chłopi ci mamrali, że motór je slaby, a że tukej r-zowi a tam gdosik do tego  buchnył. Ale dycki ci, kierzi cosik nowego mieli, sami se byli winni, bo sie chwolili, że oto majóm izbe posztrajchowanóm, lebo nowóm dłaszke, abo nowe auto. Prawili: "przidźcie sie podziwać", tóż prziszli. Podziwali sie, a dycki rzekli, że to je szumne, bo tak trzeja było. Ale potym mamrali, ale to uż je takowno ludzko notura. To mamrani nie było ze zowiści, ale zolażało esi gaździno dała babóm na stół buchte a po sztamperlu warzónki, a gazda esi chłopóm w garaży poloł samogónu a ku tymu doł po kónszczyczku uwyndzónej szpyrki. "Przidymy sie podziwać", to je tradycyj, kiero je fórt na Cieszyńskij Ziymi, a niech je miyndzy chałupami, bo to ni ma zowiść, ale ciekawość, Tóż jak se cosik obrychtujecie, to rzeknijcie, kiej sie wszyscy mogymy prziść na to podziwać!

 

Pogodka o ptoszku

 

Mały ptoszek wartko furgoł na połednie, bo uciekoł przed zimóm. Nó ja, ale był uż fest mróz, tóż ptoszek przemor-z a spod na ziym.   

Jak tak leżoł ledwa żywy, to do niego prziszła krowa, kiero se drepsiła po polu, a na niego nasrała. Krowski gówno było ciepłe, tóż ptoszek sie zaczón pómału grzoć, a byłu mu dobrze. Był fest rod, jak se tak leżoł w tym gównie-  za chwile se zaczón aji śpiywać. Usłyszoł to kocur, kiery społ przi piecu w piwnicy, prziszoł ku gównie, wysmyczył z niego ptoszka a hned go zeżroł. Tóż czego my sie nauczyli z tej pogodki:

1. Nie każdy, gdo na Ciebie nasro je Twojim wrogiym.      

2. Nie każdy, gdo cie wysmyczy z gówna je Twojim kamratym.

3. Jak uż siedzisz w gównie, to raczy ani nie otwiyrej gymby.

 

Rostomili kamraci, wszyscy kierzi tukej cosik czytocie,

 

Jak żeście se uż isto wszymli, dzisio żech zmiynił nazwe tej strónki. Ni ma to uż "gwara cieszyńska po naszymu", ale "cieszyńsko rzecz po naszymu”. Jakosik mi sie to słowo "gwara" przestało podobać. Gware majóm baji haresztanci, ale my, kierzi bywómy na Cieszyńskij Ziymi, ludzie tu stela - Tustelocy, mómy rzecz. Rzecz, to je wiyncyj jako gwara, to je cosik takigo co, słychać dycki jak rzóndzymy, wyrzóndzómy, fulómy, bulczymy, mówiymy, a eszcze kaj co. Jak ludzie tu stela pospołu rzóndzóm po naszymu, to majóm jakómsik rzecz, jedyn do drugigo. Muszymy też kapke tej naszej rzeczy aji brónić, coby nie umrziła, tóż terazy je taki czas, że to naozajst od nas zoleży, esi jóm dómy dali nastympnym generacyjóm. A sóm my to winni tym wszystkim, kierzi nas po naszymu nauczyli rzóndzić – naszym Matkóm, Fotróm, Starkóm a Starzikóm. Jak przestanymy wyrzóndzać, to rzeczy nie bydzie, a zustanie yny cosik próżnego. Ale cieszyńskij rzeczy muszymy aji brónić przed tymi wszystkimi, kierzi by chcieli, coby jynzyk ślónski był jedyn, dlo wszystkich kierzi bywajóm na Górnym Ślónsku a na Cieszyńskij Ziymi. Kierzi prawióm, że ślónsko godka je aji u nas. Ale to ni ma prowda, a muszymy to Sapierónóm wykłodać, aż to spokopióm. Kieby nie rzecz, to by nie było naszych pieśniczek, tańcowanio ani tego, co piszymy po naszymu. Kieby nie rzecz, to by nie było chałup, kiere ludzie stawiali a eszcze stawiajóm. Nie było by obrzyndów a zwyków na rostomajte świynta, jodła na każdo a przi niedzieli. Nie było by chlebiczka, ani pieca, w kierym sie go piecze. Nie było by tradycyji, bo by Foter nie poradził synkowi rzyc, jako sie robi na gróncie, a Matka by nie poradziła dziołusze powyrzóndzać wszystkich recepisów na jodło a na buchty. Kieby nie naszo rzecz, nie byłoby isto ani nas. Tóż pyty, miyjcie w zocy naszóm mowe, naszóm rzecz, skyrs kierej wszystko co na naszej Cieszyńskij Ziymi mómy, a bez nij by wiela wiecy ani nie uwidziało Świata. A niech Was nie bydzie gańba po naszymy drzistać, we Warszawie, w Krakowie abo w Poznaniu. Bo naszo cieszyńsko rzecz, to je przeca jynzyk Reja a Kochanowskigo. To je starucny słowianski  jynzyk, kiery sie tukej u nas obstoł, a kiejsi hań downij podobnie jako my, rzóndziło kupa Poloków. Tóż widzicie, że mómy wielkucny dar, kiery my dostali, tóż muszymy pospołu go opatrować. A jako to robić - styknie yny gymbe odewrzić a kapke se z kimsik powyrzóndzać, abo aspón podrzistać.  

 

Na co chłopu garaż?

 

Eszcze do niedowna, jak sie stawiało chałupe, to dycki kole nij musioł być garaż, do kierego chłopi se chowali auto a cały wercajg jaki yny kaj mieli. W  takim garażu było dycki wszystko na swojim placu, a Pón Bóczku opatruj, esi baba abo dziecka cosik wysmyczyły a nie dali spadki, tam kany to patrziło. Bo przeca garaż dlo chłopa, to je to samo, co kuchyń dlo paniczki. Terazy w tych nowych chałupach garaże sie robi uż w chałupie, abo dołu pod chałupóm, ale fórt to je plac, kany regiruje chłop. Bo chłopóm nejlepszy wónio szmyr a bynzina. To je tak samo, jak gaździnej wónio buchta, kieróm wycióngnie z trómby. Jak sie kaj yny co skućko w chałupie, to chłop to biere do garaży a próguje to sprawić. Roz sie podarzi a ponikiedy ni, ale dycki nejważniejsze sóm chynci. A kany chłop uciecze, jak sie powadzi z babóm? Tóż przeca, że do garaży, bo to je takowny plac, kaj naozajst baba za nim nie pójdzie. Taki chłop se siednie na stołku a hned se cosik nóndzie do roboty - choćby na złość babie, ale tam bydzie siedzioł aji do nocy a klepoł kładziwym. W takij garaży, dycki była jakosik kaczyca, w kierej se gazda hajcowoł, coby mu nie marzły palce przi robocie. Ponikierzi se postawili kole nij aji stary legier, kieby sie z babóm bar-ży powadzili a musieli tam zustać na noc. Ale w garaży chłop mało kiej był sóm. Mioł jakisi radijo, kiere mu grało, ale przeca jak sie baji skićkało auto, a nie poradził go sprawić, to hned zazwónił po kamrata z chałupy wedle, kiery sie na tym znoł, a tyn zaś musioł zawołać Józka a Hyńka, kierzi przi autach też cosik robili a uż je cało kómisyj majstrów, kierzi na isto auto sprawióm. Chłop dycki mioł w garaży pochowanóm gorzołke a piwo, kiere wcióngoł baji jak auto nie chciało jechać. Chłopi sie podziwali na silnik a kryncili głowami, bo nie poradzili nic wyszpekulyrować, ale jak gazda poloł po dwa sztamperle, to uż każdy był mechanik. Chycili sie sprawowanio, każdy gónił z kluczami, kładziwym, a czym bar-ży ubywało gorzołki, tym wiyncyj śrubek leżało na ziymi. Jak uż auto na kóniec odpoliło, to aji gaździno była rada, bo przeca jutro trzeja jechać porzykać do kościoła. Jak chłopi chodzowali jedyn ku drugimu, to dycki widzieli, kany chledać kamrata - tóż przeca, że w garaży. Tam przi tym wercajgu, śrubkach a szmyrach było nejwiyncyj rzeczy. A myślicie, że chłopi nie plotkujóm? Czasym eszcze bar-ży jako baby, yny że my na to prawiymy, że zbiyrómy informacyje jedyn od drugigo. Nejlepszy sie wyrzóndzało w garaży w zimie, jak sie zeszli kamraci przi kaczycy, a wyrzóndzali jak pszczoły w hólu, tak że gaździno prziszła na nich ze smiatokiym. Ale jak uwidziała, że cosik sprawujóm, to szła na spadek do chałupy. Bo wszyscy wiedzóm, że przeca chłop nie idzie do garaży po próznu, ale dycki cosik sprawować. A jak nie sprawuje, to na isto wyrzóndzo z kamratami, jak co sprawić. Bo jak w chałupie wszystko funguje, to gaździno je rada, a ani nie chodzi do garaży chłopów rozganiać.

 

Starka a Starzik:

 

Wszystko wiedzóm,

Wszyndzi byli,

Wszystko majóm w chałupie,

Wszystko poradzóm uwarzić,

Wszystko poradzom sprawić,

Dycki majóm czas dlo nas czas,

Mało kiej sóm na nas nasrani,

Nauczyli nas rzykanio do Pón Bóczka,

Uczyli nas piyrszych liter, cyfer a czytanio,

Dycki nas posłuchajóm,

Dycki mogymy ku nim prziść a sie polutować,

Dycki majóm chlebiczek na stole,

Dycki majóm cosik fajnego we szpajsce,

Robióm nejlepszy tej a kawe,

Nejlepszy warzóm,

Znajóm wszystki recepisy na jodło,

Poradzóm wylyczyć z każdej nimocy,

Znajóm wszystki bojki, pogodki a historyje,

Dycki byli, sóm a sie nóm zdo, że dycki bydóm,

Sóm nejmóndrzejsi na świecie,

Naozajst nas majóm nejbarży radzi,

Tóż skyrs tego, wszystkim Starkóm a Starzikóm, winszujym wszystkigo nejlepszego, Bożego błogosławiyństwa a zdrowio.

A za tych, kierzi uż umrzili, zapolcie świyczke a porzykejcie...

 

Snorz po naszymu

 

Każdy z nas rod spi. Jak po ciynżkim dniu, abo po jakisi pilobie człowiek se legnie do legiera, to je rod jak fazol, bo może klónkory wyprościć, przikryć sie pierzinóm a prziciść głowe do zogłowka. Wiela razy je tak, że sie nóm nic nie blynśnie, ale sóm takowne noce, że sie blynśnie fórt. Budzymy sie potym rano a podle tego, co se nóm stawiało na oczy sóm my mokrzi jak szczury, albo by my chcieli, coby sie eszcze nóm to fórt blynsło. A to, co widzymy w nocy, jak spiymy mo swoji znaczyni. Ponikierzi wierzóm, że podle tego, co sie blynśnie, sie potym bydzie toczyło nasze żywobyci. A Wy, coście dzisio widzieli w nocy? Dołu mocie pore opisów, tóż se poczytejcie co to znaczy:

Szczur – Dowejcie se na kogosik, abo na cosik pozór.

Boć sie szczura - bydziecie sie boć cosik zrobić,

Szczur Was gryzie - gdosik Was bydzie żałowoł, a ludze Was bydóm pokazować palcami.

Zabić szczura - bydziecie mieć kurowody w miłości.

Szczur w klotce, abo w paści - Wasi kamraci sóm fałeszni.

Mortwy szczur - robisz w żywocie wieca, kiere sóm prociw Twojimu sumiyniu.

Bioły szczur - dowejcie se pozór, bo kole Was sóm fałeszni ludzie.

Brónzowy szczur – Dowejcie se pozór na kszefty, kiere bydziecie robić.

Mieć dziecio – niedługo bydziecie mógli robić ganc nowe, fajne wieca.

Dziecio sie rodzi – bydzie sie Wam darzić w kszeftach.

Dziecio sie bawulko – bydziecie sie hned radować.

Dziecio je nimocne, bulo sie, abo ryczy – nie bydzie sie Wóm darzić.

Dziecio je chude – przidóm gorsze czasy.

Biołe, zdrowe zymby – bydzie sie Wóm fest darzić, a ze wszystkimi bydziecie żyć we zgodzie.

Popsute zymby – nie bydzie sie Wóm darzić, przidzie jakosik nimoc.

Zómb boli – bydzie sie Wóm darzić.

Blómbowani zymbów – musicie zaczónć wyrzóndzać kurowody.

Targać zymby – bydziecie mieć kurowody z grejcarami.

Tracić zymby – nieszczynści, nimoc, abo śmierć kogosik z familije.

Zymby sie ruszajóm, ale nie wypadujóm – Dowejcie pozór na Wasze zdrowi.

Czyrwióno – jak leci skyrs tego, że gdosik kogosik zabił abo rznył – musicie bar-ży wierzić w samych siebie, bo mocie sie za mało w zocy.

Nóm sie leje czyrwióno – mocie w sobie energije, abo chowiecie  przed światym to, że gdosik oszkapił waszóm psychike.

Kómusik sie leje czyrwióno, a my mu pómogómy – potrzebujecie kogosikej pómocy.

Czyrwióno – starocie sie o kogosikej.

Czyrwióno na rynkach – chowiecie w sobie jakómsikej wine.

Czyrwióno na oblyczkach – zawadzocie kómusik na ceście do karyjery.

Naszo śmierć – zmyniocie sie, odrodzocie sie na nowo.

Śmierć kogosikek, gdo uż umrził - je Wóm teschno za kimsikej, z kim my byli zwiónzani.

Śmierć kogosikej, gdo żyje – powadzicie sie z tym kimsikej.

Śmierć, kiero sie blynśnie  wydanej babie, abo żonatymu chłopu – rozwód.

Śmierć kiero sie blynśnie swobodnej dziołusze, abo synkowi – nowo miłość.

Szumne, zdrowe włosy – bydzie sie Wóm darzić a bydziecie zdrowi.

Czosani włosów – Wasze żywobyci idzie w dobróm stróne.

Szpatne włosy – podziwejcie sie na swoji żywobyci, esi je dobre a, esi cosik nie trzeja w nim zmiynić.

Chłop, kiery mo włosy jako baba – Dowejcie pozór, bo wasz chłop abo baba, może mieć kogosik na boku.

Siwe włosy – bydzie Wóm smutno.

Włosy wypadujóm – cosik, abo kogosik stracicie, a starocie sie o to.

God wylazuje z ćmoka – mocie tajymnice a bojicie sie jóm rzyc.

God – mócie kurowody w legierze z babóm, abo z chłopym.

Kormić goda – bydziecie mieć nieprzijymnóm sytuacyj – ocyganani Was gdosik, kogo żeście mieli radzi.

God Cie ugryz – bydziecie sie wadzili z tymi, z kierymi bywocie w chałupie.

Wasze Wiesieli – Wasze żywobyci sie bydzie zmiyniać, ale przidóm aji kurodowy, kierymi sie nie przejmujcie, bo wartko sie skóńczóm.

Świadek na wiesielu – hned bydziecie mieć kupa grejcarów.

Przerwane wiesieli – nieszczynści.

Wiesieli siostry, abo brata – podziwejcie sie, esi mocie w zocy ludzi.

Chodzić nie sama – W żywocie sie stanie wszystko, co żeście chcieli, bydzie sie Wóm darzić.

Chodzić nie sama ale z kurowodami – mocie kurowody, z kierymi nie poradzicie nic zrobić.

Inkszo baba chodzi nie sama – Nie bydziecie sie starać o grajcary.

Waszo kamratka chodzi nie sama – sparzić sie w miłości, abo przestóncie sie porownować z inkszymi.

Waszo siostra, abo siostrzynica  chodzi nie sama – familija sie powadzi.

Chłop chodzi nie sóm – cosik sie w żywocie kóńczy.

Waszo galanka chodzi nie sama – rupiecie sie (rupieć – boć sie odpowiedzialności).

Czorny kocur – bydziecie żrać pieczki, idóm złe czasy a kurowody.

Przeganiać kocura – pokónocie kurowody.

Kocur, kiery dożguje – gdosi Wóm chce zrobić krziwde.

Chudy abo, mortwy kocur, miauczyni – dostaniecie szpatne wiadomości.

Ryszawy kocur – przijymne chwile, zrobicie wszystko, coście se nasztymowali.

Nowe bótki, tracić bótki -  bydzie sie Wóm darzić.

Stare bótki – Dowejcie pozór, gdosik Was chce oszydzić.

Dziurawe bótki – cosi sie Wóm popsuje, abo zrympoli.

Mokre bótki – nimoc.

Wyciepać bótki – powadzicie sie a bydziecie mieć skyrs tego kurowody.

Ciasne bótki – cosik Was mier-zi, musicie cosik zmiynić.

Wypucowany, zadbany kóń - bydziecie mieć pokój w chałupie a we familiji.

Kóń szpatny, zdziadowany - czegosik chcecie, ale skyrs tego sóm we Waszym żywocie kurowody.

Bioły kóń -  sczynści, bydzie sie Wóm darzić, moc grejcarów.

Kóń brónzowy - bydziecie sie dorzóndzać ze swjóm babóm (chłopym), abo przidzie nowo miłość.

Rajtować -  podle tego, jak wartko leci kóń, byście mieli wyrzóndzić swoji kurowody.

Rajtować fest wartko - śmierć.

Czysto woda - bydzie sie darzić w chaupie a w robocie.

Szpatno woda - cosi sie Wóm w głowie robi niedobrego, we Waszej psychice. Bydziecie nimocni.

Dziwać sie do wody a uwidzieć tam kogosik inkszego - dowejcie pozór na to, co se przedstawiocie w głowie.

Pływani w rzyce, abo w jeziorze - dowejcie pozór, stanie sie cosik złego.

Pływać w małym stowku - wiyncyj dbejcie o swójóm babe, abo chłopa, bo potrzebuje wiyncyj miłości. 

Być na pogrzebie kogosik - kogosik, abo cosik żeście stracili a nie poradzicie sie z tym pogodzić.

Być na swoim pogrzebie - w żywobyciu sie bydzie kupa wiecy zmiyniać - bydzie sie darzić. 

Być na pogrzebie kogosik bliskigo - bydziecie sie wadzić.

Ludzie, kierzi idóm za trówłóm - kogosik bliski umrze. 

Rachować grejcary - chcecie być wartko bogaci, abo nie wiycie jako wydować grejcary.

Chybiać grejcarów na cosikej - gdosik chce Was fałesznie obskarżić. 

Grejcary z inkszych państw- zapłacicie za cosik, co sie nie musi wrócić. 

Zarobiać grejcary - szczynści w miłości.

Wygrać, abo dostać grejcary - cosik stracicie.

Dożgujóm Was dziwoki psy - boicie sie rzyc swoji babie, abo chłopu, że chcecie czegosik wiyncyj w legierze.

Boć sie pasa - cosik Was poli.

Pies szczeko - w robocie bydziecie robić cosik nowego.

Wiesioły pies - wszyscy Was majóm radzi.

Pies, kiery sie ku Wóm ciśnie - dowejcie pozór, bo gdosik na Was narychtowoł paść.

Nimocny pies - nie bydzie sie Wóm darzić.

Pies Was ugryz - bydziecie nimocni.

Chłop, abo baba Was zdradzo - cosik chowiecie przed inkszymi, a starocie sie, że sie o tym dozwiedzóm, abo podejrrzywocie, że Waszo baba, abo chłop ni ma dlo Was szczyry. Może to aji znaczyć, że ze swojóm babóm, abo chłopym Wóm ni ma dobrze.  

Gdosik Was zdradzo - mocie jakisik kurowody z babóm, abo z chłopym.

Kogosik zdradzocie - potrzebujecie czegosik nowego.

Ogiyń, kiery gore jasno - stanie sie cosik sczynśliwego.

Gore stodoła - Wasze żywobyci sie zmiyni na lepsze.

Gore chałupa - narychtujcie sie na kurowody we familji, ujednejcie sie z przocielami, pokiel je eszcze czas.  

Gore las - czegosik sie fest bojicie.

Umrzić, jak gore chałupa - Wasza familija Was nie bydzie rozumieć.

Gore auto - nic Was nie napado do głowy, co dalij robić.

Pajónk - chłopi dowejcie se pozór z babami, a baby z chłopami.

Pajónk gryzie - Wasza baba, abo chłop mo kogosik na boku.

Zabić  pajónka - bydziecie sie wadzić.

Pajónk dożguje - potrzebujecie czegosik nowego w legierze od Waszej baby, abo chłopa.

Kupa pajónków - bydzie sie Wóm darzić, możecie zarobić kupa grejcarów.

Bojicie sie pajónków - musicie bar-ży wierzić ludzióm.

Kupa myszy - chybio Wóm siły na każdo a mieli byście se spocznónć, abo cosik zmiynić we Waszym żywocie. 

Myszy gónióm - kurowody a sumeryje.

Boć sie myszy - czegosik sie bojicie, ale nie musicie sie tego boć.

Zabijać mysz - pokónocie kogosik, gdo je prociw Wóm.

Mysz w paści - wyrzóndzicie wiecy, z kierymi mocie kurowody. 

Chytać myszy - czako Was szczynści w nieszczynściu.

Babuć - śmierć.

 

Elekryczne zdrzadła

 

Wierzym tymu, że kiejsi przidzie takowny czas, że zagaszymy na chwile wszystki telewizory, chytre telefóny, kómputery a wszystko do czego sie dziwómy, jako do zdrzadła, a podziwómy sie jedni na drugich. Wiycie, kiejsi hań downij było w chałupie yny jedno takowne szkło, kiere sie puszczało dycki wieczór, jak sie człowiek chcioł podziwać, co je nowego na tym wielkucnym świecie, potym dziecka chciały bojke, a starzi eszcze ganc ku wieczoru sie podziwali na jakisikej film, choć przi tymu usnyli. To był stary telewizor. Do niego sie szło podziwać jako do zdrzadła, jak był wyłónczóny. Człowiek widzioł w nim samego siebie. Ale szło w nim uwidzieć stół, stołki, legier, a wszystko to, co my mieli w izbie. szło sie przed nim poczosać, jako we zdrzadle, bo człowiek widzioł w nim siebie samego. To, esi cyknymy na knefel, kiery rozświetli całóm izbe zoleżało od Starki a Starzików, abo od Fotrów. Telewizor zoleżoł od nas, a nie my od telewizora. Dlo nas dziecek to ón był fest zocny, bo w nim były bojki, kiere my mieli radzi. Ale ty bojki na papiórze my poradzili nónść aji w magacynie, a my se o nich czytali a oglóndali z nich obrozki. Nejprzód sie poczytalo gazete, wziyno kredki, cosik narysowało, a dziepro potym sie w telewizorze to poglóndało. A baji Starzik, dycki czytoł gazety, ale jak uż wszystko w nich poczytoł, to se siod w kóntku w izbie a kozoł se puścić telewizor, bo cosik tak bydóm rzóndzić o polityce a, co sie wszystko robi we świecie. Ale nejprzód cosik poczytoł, a potym sie dziwoł do szkła. A Fotrowie, kierzi baji radzi czytali, jak sie dziwali na film, jak uż było nieskoro, to se o tym wyrzóndzali, esi ganc go zrobili podle ksiónżki, kieróm kiejsi poczytali. Telewizor to było takowne zdrzadło, w kierym człowiek sie móg na siebie samego podziewać, esi eszcze je człowiekiym. Potym jednako prziszły kómputery. Na telewizorze sie oglóndało coroz wiyncyj programów, ale jednako fórt sie czytało jakisik pomalowane gazety, kiere pisały o rostomajtych seryjalach gor z Połedniowej Ameryki. Ale dziecka zaczły grać na kómputerach, a Fotrowie jich przeganiali do pola, bo przeca nie lza fórt siedzieć przed tym zdrzadłym. Ale prziszły na kóniec takowne czasy, że każde dziecio mo chytry telefón a sie do niego dziwo fórt a fórt. Kiejsi telefón był yny na to, coby kansik zazwónić, baji do weterynorza, jak sie krowa cieliła. Dzisio, w to małe zdrzadło sie dziecka dziwajóm we dnie a w nocy. Ni ma to dobre, bo czym miyni czujóm papiór ym gorszy. Czym miyni w chałupie papióru, tym my sóm bar-ży ogupiyni tymi małymi zdrzadłami. Pón Bóczku opatruj, co to bydzie dali. Jaki je dlo nas ratunek? Zróbmy jednóm wiec. Muszymy zagasić ty wszystki szła, w kiere sie dziwómy na każdo po pore godzin. Jak uż przestanóm świycić to se jich dejmy przed gymbe a uwidzymy w nich nas. Óny fungujóm yny skyrs sztrómu, kiery jim dowómy. To yny od nas zoleży, jak długo bydóm świycić. Jak ich nie rożnymy, to zustanóm mortwe. Dycki jak uż wyłónczycie Wasze chytre telefony a kómputery, to sie podziwejcie do jejich szkieł, jako do zdrzadła. Uwidzicie w nich człowieka, kiery jim dowo żywot - eletryke. Wiela ksiónżek skyrs tych elektrycznych zdrzadeł my wyciepali, wiela nóm óny ukradły żywota, a wiela słów my skyrs nich nie przerzóndzili? To se uż muszymy rzyc sami sobie. Na kóniec Wóm wszystkim chcym rzyc to, co kiejsi rzyk mój Starzik: "Papiór wónio przigodóm, a zdrzadło yny tym, czym sie go pomaże".

 

Żywot

 

Dziecka a starzi ludzie majóm dycki ze żywota nejwiynkszóm radość a srande. Wiedzóm, że ni majóm nic do stracynio. Skyrs czego tak je? Bo ci piyrsi sóm na poczóntku swojigo żywobycio, a ci drudzy na kóńcu. Starka ze Starzikiym sie dziwajóm za siebie a widzóm wiela roków przeżyli, wiela cest przeszli a wiela wiecy było po chodniku. Jak se to wszystko spóminajóm, to roz sie tymu śmiejóm a inkszy roz z oczy sie jim kulo kapka. Dziecka sie nie dziwajóm za siebie, óny sie dziwajóm yny do przodku. Bawulkajóm sie a oczami tyn świat by chciały zjeść, tak sie jim to wszystko podobo. Eszcze nie wiedzóm, co jich czako. Starka ze Starzikiym wyrzóndzajóm wnukóm rostomajte historyje, ale óny to majóm za jakisi bojki z inkszego świata. Dyć tyn jejich świat je taki szumny, wszyndzi kany idóm je cosik nowego, a to o czym rzóndzóm starzi, naozajst nigdzi ma. A aji esi je, to kansik tam daleko, za siódmóm goróm a za siódmym lasym. Starzicy wiedzóm, że dziecka tymu nie wierzóm, bo to tak dycki je, że jak gdosi wyndzie na wielkucy kopiec a wróci sie spadki, to wyrzóndzo tym na dole, kierzi dziepro na niego wlazujóm, jako tam je. Ale ci yny rynkami machajóm a sie śmiejóm - muszóm sami tóm cestóm przynść, coby wiedzieli, o wiela kamiyni trzeja zakopnónć. Dziecka a Starzicy sóm na dwóch kóńcach żywota, a tymu żywotowi sie śmiejóm. Dziecka, bo eszcze mało wiela widziały, Starzicy, bo widzieli uż tela, że nic jich nie wylynko. Dziecka niesóm każde swój maluczki miyszek tego, co przeżyły, Starzicy każdy swój wielkucny miech wiecy, kiere przez całe roki do tego miecha wciepali. Każdy ze swojim miechym se mogóm siednónć na pnioku pod wielkucnóm jabłónkóm. Wnuk rzeknie, że tyn stróm je przeogrómnie wielki, a Starka go prziciśnie ku sobie, zawrze oczy a sie uśmiychnie - óna przeca tóm jabłónke pamiynto jak była eszcze maluczko.

 

Na grómnice pół piwnice

 

Jónek z Gróntu to był słuszny gazda a fest szporobliwy. Nie utracił grecara w gospodzie a jak baba mu chciała kupić jakisi oblyczki, to ón nigdy nic nie chcioł. Tóż też chodził po dziedzinie jak borok w potarganych galotach a jakli, ale mioł miyszek grejcarów schowany po zogłowkiym - to było dlo niego nejważniejsze. A przi tymu, że Jónek był takowny szporobliwy, to był aji kapke wysrany, bo jak gdosik prziszoł czegosik pojczać, to dycki mamroł, a głowóm kryncił, że ni, bo przeca każdy by mioł tak gospodarzić, coby mieć a nie musieć nic pojczować. Nejwiyncyj mioł kurowodów, jak prziszło świynto grómnicy. Bo dycki sie prawiło, że na grómnice pół piwnice,  a ón, mioł dycki na grómnice eszcze wiynksze pół ziymioków w corkach, bo sóm raczy nie zjod na obiod, coby całej familiji stykło do jora. A wszyndzi dokoła w chałupach ludzie w corkach mieli uż mniyjsze pół, tóż chodzili do Jónka na ziymnioki, choć wiedzieli że zaś bydzie mamroł. Tóż każdy se wzión pore grejcarów a doł chłopu, coby se niemyśloł, abo sie nie boł, że mu tego miecha ziymioków nie wrócóm. Ale latoś zima była jakosik cieplejszo, jako dycki, tóż co śniyg spod, to hneda topnioł. Jónek mioł chałupe w dolinie, tóż jak woda płynyła z gróntów, baji jak padało, to sie kiejsi dycki dostowala do piwnice. Ale gazda, jak chałupe po starzikowi dostoł, to jóm odrynowoł a uż żodnej wody w piwnicy ni mioł a ziymnioczki dycki mioł suche. Latoś jednako tej wody w ziymi z tego śniega było tela, że Jónek sie moc staroł, bo dryny były pełne a ziymnioki zaloło. Nó darmo, gazda jich doł do skrzinek, ale kupa z nich pogniło, bo przeca wiycie że ziymniok ni mo rod wody. Tóż dobre a co terazy? Na grómnice ni ma połówki piwnice a możne sztwierć. A do jora eszcze daleko. Tóż pieknie Jónek se wzión miechy a po chałupach pochodził, coby mu ludzie pojczali ziymnioków, bo mu woda potopiła corki. Ale ja, ludzie pojczali, familija a aji cudzi, a ani nic za to nie chcieli, eszcze w każdej chałupie Jónek dostoł kónsek buchty a wypił pore sztamperli gorzołki. Kapke mu było gupie, bo dycki od wszystkich grejcary broł, a tu ci sami ludzie mu pojczali pół drabinioka ziymnioków. Od tego czasu, gazda sie dycki na grómnice dziwo, wiela mo ziymnioków w corkach, a jak mo wiynksze pół to rod pojczuje, bo nigdy człowiecze nie wiysz, kiej bydziesz po kómusikej cosik chcioł.

 

Wirus pomiyndzy dziedziniorzami…

 

Wiysz Jozef, wczora żech stoł w kolejce ku kasie po chlyb, jako dycki rano w magacynie a paniczka, kiero stoła przedymnóm se drzisła. Chcioł żech ji rzyc, że przeca tak sie nie śmi robić pomiyndzy ludziami, że by jóm mógło być gańba. Ale ani żech nie ścignył gymby odewrzić, bo óna zaczła rzóndzić piyrszo a prawi:

- Jak żeście panoczku tóm bździne usłyszeli, toście stoli przi mie za blisko. Dystans, aji tukej na dziedzinie to sóm aspóń ty dwa metry.

- A jak żeście cosik poczuli, to znaczy żeście panoczku szpatnie oblykli maske na pysk, a za to je sztrof., hned to mogym nagłosić.  - Ale jak żeście jednako tóm mojóm bździne fest w nosie poczuli, to bydźcie radzi!

Tóż jo sie ji pytóm czymu?

Óna ku mie przidzie a prawi:

- Panoczku, bo na isto ni mocie tego nowego wirusa a uż aji wiycie, że dycki rano w piónek jodómy z chłopym fazole…

 

Rostomili kamraci dziynkujym fest za Wasze winszowani,

 

Wszystkim Wóm przeogrómnie dziynkujym za winszowani na ty moji urodziny. Myślym, że dycki ważne je to zdrowi, bo jak óno je, to grejcay snoci przidóm same. Ale nejważniejsze je to, coby człowiek nie przestoł wyrzóndzać z Pón Bóczkiym, a fórt go pytoł o to, co mu w żywobyciu na każdo trzeja. Żyjym na tym świecie uż sztyrycet dwa roki, cosik żech uż uwidzioł a usłyszoł, ale wierzym tymu, że eszcze kupa przedy mnóm. Ale to nie zoleży ody mie, bo człowiek se planuje rostomajte wieca, a przidzie taki czas, że sie to wszystko zbulo, jako chałupka z kart. Planować trzeja, ale opaternie, coby za daleko nie wylazować do przodku. Raczy dziyń, dwa, a nie miesiónc ani rok, bo sami widzicie, wiela z tego, co my se poplanowali sie nóm straciło. Bydźmy radzi, że mómy co jeść, kany spać a że nóm nie padze na głowe, bo to kupa ludzi na całym świecie by chciała mieć, ale borocy muszóm bojować o każdy dziyń, coby przeżyć. Budzymy sie w ciepym legierze, a fórt ponikierzi z nas narzykajóm, że majóm mało grejcarów, że nas w robocie nasrali, a że do magacynu o sztwierć godziny nieskorzij prziwióźli chlyb. Wiyrzcie mi, że kupa ludzi aji u nas w Polsce, by chciało mieć takowne kurowody. Jak sie rano budzisz zdrowy, jak cie nic nie boli, a jak mosz co wrazić do garca, to żeś je szczynśliwy człowiek a nie mamrej. Tóż jo też ni móm co jojczeć, bo przeca ni ma bardzo o co. Zdrowy żech je, aji baba, dzieckóm też nic ni ma, dość tak sóm posłeszne, tóż yny rzykać do Pón Bóczka, coby tak było dali. Pokiej bydym poradził a mioł siły, to dycki cosik po naszymu napiszym, a jak sie mi nie bydzie chcieć, to bydóm pisać inksi. Esze Wóm rzeknym, że sie ni ma co gniywać. Jak gdosik je nasrany na drugigo, to niech sie z nim ujedno, bo żywot je za krótki, coby my sie jedni na drugich szpatnie dziwali. Dzisio my tukej sóm, a jutro nas może nie być.     

Wszystkim Wóm winszujym, tego coście aji mie winszowali - wszystkigo nejlepszego, zdrowio a Błogosławiyństwa Bożego, niech sie Wóm wszystkim darzi.

Pozdrowióm a dziynkujym, Tómek Sochacki

 

Miynsopust

 

Do strzody popielcowej na Cieszyńskij Ziymi ludzie mieli miynsopust. To był wiesioły czas, w kierym sie balandrowało, tańcowało a kupa jodało. Ludzie mieli kapke radości w zime, kieróm by uż nejlepszy posłali precz. Nejwiyncyj srandy a radości było przez ostatni pore dni miynsopustu, na kiere sie prawiło ostatki. Chodziło sie wtynczas na muzyki, na kierych baji w goraliji  nejwiyncyj tańcowały młode baby, kiere sie wydały w miynsopuście. To jejich zwyrtani miało być na urode – coby ziymeczka szumnie obrodziła. Kupa gazdów wtynczas robiło zabijaczki, tóż gaździnki miały potym na czym smażić krepliki na masny sztwortek, kiere filowały marmuladóm. Z głowy a chwosta babucia sie warzio kwaśnice, kieróm w goraliji sie nejwiyncyj jodało w miynsopuście. Górole balandrowali nejdługszy - zaczynali muzyke w sobote a kończyli we wtorek o północy. Wtynczas muzykancio chowali swoji hóśle, basy a inksze instrumynta do sztrajchowanej tróchły. Prawiło sie na to pogrzyb basów. Wycióngało sie jich dziepro w śmiergust. W miynsopuście ludzie se chodzili pospołu pómogać po chałupach. To była pobaba. Prawiło sie dycki, że jak gdosik kómusik pómoże, to tyn drugi mu to musi zaś wrócić. Chłopi chodzili gor do lasa robić przi drzewie, a kupa gażdzinek robiło łuskaczki, lebo szkubaczki. Robota nie była w tym wszystkim nejważniejszo. Baby były rade, bo se powyrzóndzały, pośpiywały a jak sie kansik naszeł jakisik muzykant, to sie aji potańcowało. W goraliji gaździnki robiły przóndki, na kiere wiela razy prziszoł gajdosz a hned wszyscy po dłaszcze zwyrtali. Wiela razy było aji tak, że na takich przóndkach synek zaczón mówić z dziołuchóm a potym sie uż galanili. Ludzie wierzili, że w miynsopuście sie nie śmiało wyciepować gnoja, bo myszy mogóm potym znisczyć urode na gróntach. Nie śmiało sie szyć, przóńsć, ani czosać wełny, bo potym snoci, jak człowiek umiyro, to bydzie go fest bolało w piersiach. W chałupe trzeja było poukludzać a garus wywiyźć na zogrode. Ukludzało sie aji we stodole a w masztali, bo ludzie mieli w miynsopust wiyncyj czasu na robote przi chałupie. W miynsopuście robota sie miyszała z tańcowanim, śpiywanim a dobrym jodłym. Nigdy przez cały rok, sie ludzie nie schodzali pospołu tak, jako w miynsopuście.

 

Stary barón a studnia 

 

Jednego razu po polu przed masztalóm se drepsił barón. Pod jabłónkóm leżało godnie jabłek, kiere w nocy pospadowały, jak fukoł wiater, tóż barón jich jod a ani sie nie dziwoł kany idzie. Jedno jabko leżało kole starucnej studni, kieróm gazda odewrził, bo jóm mioł dzisio z chłopami zasuć. Prógowoł tóm studnie eszcze pogłymbić, ale wody w nij uż nie było ani kapki. Barón z wysraności chcioł to ostatni jabko kiere na kraju studni leżało zeżrać, ale noga mu klejznył a wpod dołu. Jak uż był na spodku studnie, to zaczón ryczeć, tak że przilecioł gazda z gaździnóm a sómsiedzi. Wszyscy szpekulyrowali, co dali z tym barónym zrobić. Przeszło pół dnia a nic nie wymyślili. Gazdowi było fest szkoda baróna, bo choć był starucny, to jednako dycki z nich chodzowoł na miedze, a poradził eszcze biyrki poskokać, tóż tak ganc nic z niego nie było. Ale nie lza było go wycióngnónć, bo żodyn ni mioł pojczać rympoła, a studnia była sucho, tóż gazda cały okorany zawołoł chłopów, coby studnie zasuli pospołu z barónym, darmo. Zwiyrze ryczało, bo było całe wylynkane, a czuło że sie jego żywot kóńczy. Chłopi chycili łopaty a zaczli ciepać ziymie do studni barónowi na pleca. Tyn, jednako na świecie żył uż jakisi rok, tóż nie był gupi. Dycki, jak mu wciepali ziymie na pleca, to jóm ze siebie strzepoł, a podeptoł, tóż był coroz wyżyj. Barón nie ryczoł, tóż gazda z chłopami se myśleli, że uż naozajst je przisuty a sie udusił. Ale każ tam, zwiyrze fórt strzepowało ze siebie ziymie, potym jóm pod sobóm deptało a było fórt a fórt wyży. Czym wiyncyj gazda z chłopami ciepali ziymi do studnie, tym wiyncyj światła barón widzioł, a tym bar-ży był rod, że isto sie mu żywot eszcze nie kóńczy. Gazda też był rod jak fazol, jak uwidzioł, że barón sie uratowoł, ale był fest nasrany na siebie, że go niechoł we studni na śmierć. Na kóniec barón hópnył ze studnie a wszyscy sie uradowali, bo chcieli go zasuć a na kóniec sie uratowoł. Jako je nauka z tej pogodki? Żywot Ci bydzie ciepoł na pleca rostomajte szpatne wieca a kurowody, jako tymu barónowi ziymie. Jak bydziesz poradził jich ze siebie ściepać a podeptać szłapami, to z tego wszystkigo wyndziesz. Ale jak bydziesz yny stoł, to cie to wszystko za  chwile zasuje a sie udusisz. Wszystko to, co ci żywot nasuje na pleca musisz użyć, coby sie dostować coroz wyżyj. Ale ni wyżyj jako inksi, ale wyżyj we swojim żywobyciu. Barón był wysrany a go żywot pokoroł. Terazy uż se dowo pozór a jabka niecho aji inkszym zwierzyntóm. Ale jednego se wszymnył, a Wy też to zapamiyntejcie. Dycki sie idzie wydostać aji z nejgłymbszej studni, ale nie śmi sie stoć - trzeja cosik ze sobóm robić.

 

Próg

 

Bez Boga ani do proga - tak prawili Starzicy swojim wnukóm a Tatowie dzieckóm a mieli recht, bo próg to ni ma yny kónsek drzewa - to je granica. Gdosi, gdo se pomyśli, że granice sóm yny baji miyndzy gróntami, abo miedzami, tyn mo recht. Ale sóm eszcze takowne, kiere se robi człowiek we swoji głowie. Takóm granicóm je naozajst próg. Ludzie od hań downych czasów wierzili, że w chałupie żodyn jim nic złego nie zrobi, bo w postrzodku je familija, je stół, przi kierym siedzóm, piec w kierym sie poli ogiyń a od kierego idzie hyc. Wszystko to, co je w chałupie znómy - kuchyń, izby, szpajske, każdy kóntek. Ludzie wierzili, że po kóntkach sie chowajóm dobre duchy, kiere pómogajóm gaździnej a gazdowi przi robocie w chałupie. Ale to co je na polu, za oknami a za progiym, to uż je inkszy świat. A skyrs tego, że do chałupy sie dycki wlazowało dwiyrzami, a nie oknami, to ludzie dowali pozór, coby przi odewrzitych dwiyrzach  nie puścić do postrzodka złych duchów, a nie wypuścić tych dobrych. Bo w tym świecie za progym, bywały rostomajte podciepy, kiere mógły zrobić kupa szkody w chałupie - przismyczyć nimoc, abo nieszczynści. W starucnych chałupach próg był wysoki, a dwiyrze niski, tóż ludzie, kierzi szli na nawszczywe musieli sie sklupić a pokłónić sie gazdowi a gaździnej. Próg to był plac, za kierym a pod kierym siedziały rostomajte złe a dobre duchy, tóż było kupa zwyków, kiere eszcze do dzisia ludzie odprawiajóm. Baji jak żynich a młoducha przekroczali próg chałupy młoduchy, to go musieli pocałować. Młoducha jak szła do chałupy żynicha musiała dować pozór, coby nie wlyźć bótkiym na próg. Żynich wnoszo młoduche przez próg, coby jóm uchrónić przed złymi duchami. Przez próg sie żodyn nie śmi z drugim witać, bo jedyn je w tym dobrym świecie a drugi w złym. Baba, kiero chodziła nie sama, nie śmiała siedzieć na progu. Jak sie wynoszało trówłe z umrzikiym, to sie nióm klepało trzi razy o próg, coby duch umrzika żodnego w chałupie nie straszył. Przez próg sie nie wylywało wody, ani pómyji, coby nie ogichać annioła, kiery nas wachuje. Przez próg sie nie dowało żodnymu jodła a nic do picio, ani wandrokóm, kierzy drepsili po dziedzinach. Jak gdosik kansik jechoł w dalekóm rajze, to niż wyszeł z chałupy klynkoł przi progu a rzykoł do Pón Bóczka, a jak sie wrócił na spadek to próg całowoł. Jak gaździno chciała przegnać czarownice, kiere ji kradły mlyko, to zakopowała pod progym noże, a inksze ostre wieca, a coby dobre duchy wachowały chałupy, to sie pod progym zakopowało głowe zabitej kury. Było eszcze kupa tych rostomajtych zwyków, na kiere dzisio ponikierzi prawióm "zabobóny", ale kiejsi hań downij ludzie w nich wierzili. Dzisio próg to je fórt cosik takownego, za czym je inkszy świat, o kierym fórt mało co wiymy. Lepszy uż tyn próg mieć w zocy, bo nigdy człowiek nie wiy jakigo zazraka puści do chałupy.

 

Zolyty

 

Hej, kany sóm ty czasy, kiej my na zolyty chodzowali! Człowiek sie dziwo na dziecka, potym na wnuki a se myśli, że to było przeogrómnie downo tymu. Ale przeca dycki se to idzie kapke pospóminać, ty hań downe czasy a aji to, co o zolytach wyrzóndzali Starka a Starzik. Bo to przeca nie była żodno sranda. Jak synek sie spodoboł dziołusze, abo dziołucha synkowi, a nejlepszy jak jedyn drugimu, to zaczli ze sobóm pospołu mówić. Ale na to sie eszcze nie prawiło, że sie młodzi galanióm, bo nejprzód synek musioł prziść do dziołuszynej chałupy a przerzóndzić z jejimi Fotrami. Wiela razy było tak, że óni uż wiedzieli, z kim mówi jejich cera, bo na dziedzinie wszyscy hned wiedzóm gdo, z kim, kany a kiej. Tóż Tatowie łod dziołuchy wiedzieli s kierej dziedziny, z kierej chałupy a familiji je synek, kiery przidzie. Jak to był jakisik pijok, to dziołusze to chcieli wyłożyć, że z takim podciepym nie bydzie mieć żywota. Ale jak sie dziołusze podoboł a nie widziała świata okróm niego to darmo, nic nie poradzili zrobić. Synek jak prziszoł piyrszy roz do chałupy, w kierej bywała dziołucha to dycki nejprzód pozdrowił Fotrów od dziołuchy a potym z nimi rzóndził. Tóż óni sie go pytali, co robi, wiela jego Fotrowie majóm gróntu, krów a kormików. Musieli o nim co Nejwiyncyj wiedzieć. Dycki aji było tak, że synek dostowoł jakisik jodło. Snoci jak mu gaździno postawiła na stole wajecznice, abo syr to znaczyło, że sie Fortóm od dziołuchy nie sposoboł. Ale jak dostoł baji kaczyce, abo rympoł dobrego miynsa, to uż sie móg radować, bo gaździno z gazdóm se uznali, że je szykowny. Bo óni sie dziwali na to, esi jejich dziołucha bydzie miała przi niymu żywot. Jak mioł bywać z nimi w chałupie, to musioł być robotny, a jak dziołucha miała iść bywać do niego, to sie zaś dziwali wiela mo gróntu a esi wyżyjóm z jego gospodarki. Potym synek chodzowoł ku dziołusze na zolyty. Kiejsi mało kiero miała swojóm izbe, ale jak uż jóm miała, to mógła synka do nij pozwać na kawe, abo na tej. Ale dycki dwiyrze musiały być odewrzite, coby Matka abo Starka widziały, co młodzi robióm. Ale jak takij izby ni miała, to wtynczas se siedli pospołu baji w kuchyni, abo w izbie, a kiejsi famiije były wielkucne, tóż dycki gdosik z nimi był pospołu. Nó, nie mieli to młodzi nic z miodym.

Wiela razy było jednako tak, że synek prziszoł a rzóndził z dziołuchóm pod chałupóm na ławce, abo stoli pod strómym, a jak żodyn nie widzioł, to se aji dali pusy. Nejlepszy jak zolyty były na jor, a w lecie, bo wtynczas było tej roboty nejwiyncyj, tóż synek jak był szykowny, to móg każdy dziyń ku dziołusze prziść, a pómóc jeji familiji na gróncie abo na gospodarce. Bo jak chodził na zolyty każdy dziyń, to sie Fotrowie od dziołucho na niego szpatnie dziwali. Prawili aji, że je dociyrny, tóż nejlepszy było, jak prziszoł, cosik pómóc a przi tymu sie móg aji kapke z galankóm pościskać. Szykowny galan, to była aji takowny, kiery poradził ze wszystkimi o wszystkim mało wiela przerzóndzić. Nejwiyncyj o to stoli Starka a Starzik. Tóż jak synek prziszoł na zolyty a ze Starzikami od dziołuchy dycki przerzóndził, to uż był jednóm szłapóm we familiji. Synek móg wziónść dziołuche na muzyke, ale nejlepszy jak pospołu z nimi szli baji jeji bracio, abo siostry. Nó a nejlepszy jak tam była eszcze starka a stare ciotki, coby młodych wachować. Dycki musiało być tak, że galan był starszy od od galanki, nie rok lebo dwa ale aspóń pore, bo sie prawiło: "dziołucha sie rodzi, a synek za płógym chodzi". Jak synek dziołusze przoł a óna synkowi, to wiesieli było hned, bo kiejsi jak sie młodzi fest długo galanili, to sie prawiło, że sie smykajóm. Było aji tak, że sie galanio rozeszli, bo baji Fotrowie fórt hóczeli, abo galanio se jedyn drugimu cosik ubliżyli. Ale przeważnie było tak, że sie młodzi mieli fest radzi, tóż jak sie uż pogalanili, to było wiesieli.        

Przi poście je obrozek mistrza Jóna Wałacha, na kierym je synek, kiery na isto prziszoł ku dziołusze na zolyty.

 

Jako Jónek ściepoł pore kilo

 

Jónek to był hruby, wielkucny chłop. Prawili mu wszyscy na dziedzinie, że na isto fórt jodło ciśnie do gymby, a naozajst tak było. Ożynił sie z Zofijóm, kiero hrubo nie była, ale przeogrómnie rada stoła przi blasze a fórt cosik warziła. Hledała w gazetach a w ksiónżkach nowe recepisy na jakisik fajne jodło, coby chłop se pojod, bo przeca sie dycki hań downij prawiło, że jak se chłop nie pojy, to je zmierzły a nie chyci sie żodnej roboty. Ale Jónek czy mioł próznóm cyche, czy do nij cosik aspóń mało wiela wciepoł fórt był jakisi ospały a robić sie mu nie chciało. Zofija mu warziła, piykła a smażiła jodło, kiere mioł rod ale sama tego nie jadła, bo sobie a dzieckóm yny taki pulty warziła, kierych by sie Jónek nie chycił. Jakisi gryzek, ziymnioczki z wajcym, abo amolety z marmuladóm. Chłop by sie tego nie chycił, bo ón yny stryki z wyrzoskami, na obiod dycki miynso a ziymniokami pomaszczóne szpyrkami z kapustóm, a wszystko musiało być masne, coby sie Jónkowi kidało z brody. A co lygoł do legiera, to bar-ży deski skwiyrczały, bo musiały hrubego chłopa dzier-żeć. Zofija była coroz bar-ży nasrano, bo jak yny cosik chciała w nocy po chłopie, to ón jóm yny przilegnył a nic wiyncyj Tóż darmo, Jónka trzeja odchudzić, ale jako to zrobić? Zofija kupowała w magacynie gazety, w kierych miasto recepisów na jodło było aji napisane, co trzeja jeść, coby ściepać pore kilo. Ale to ni ma wszystko. Okróm jodła, trzeja aji aspóń kapke gibać. Zofija rano obudziła Jónka a mu prawi:

- „Jak chcesz mieć śniodani, to stowej a idź poodbywej krowy, oto mosz amper a jich podojisz, kuróm chyń obilo, a puść jich na pole, pozbiyrej wajca a potym eszcze naciupej drzewa a prziniyś ku kachloku!”

Kurde, Jónek nie wiedzioł co sie robi. Tela roboty, za jedno śniodani? Ale dobre poszeł, porobił wszystko, co mu baba kozała, przidzie spadki do kuchyni a amprym mlyka a z wajcami w kapsach, siednie przi stole a czako. Zofija mu dowo na talyrzu jedno uwarzóne wajuszko, krajiczek chleba a gornek mlyka. No ni, kaj je ta wajecznica ze szpyrkami z piynciu wajec a ku tymu eszcze tej z cukrym a jakosik buchta pomazano masłym? Ni ma, baba sie za niego biere. Jak yny pośniodoł, to go wygnała do roboty. Trzeja rajczule sprawić, deski na stodole przibić, a babucióm gnój wyciepać. Jónek mioł głód jak pierón, tóż jak go Zofija zawołała na obiod, to był rod jak fazol. Ale na talyrzu je kónsek owiynzigo miynsa, pore ziymnioczków a sałot. A kaj je miynso w fecie, ze ziymniokami a z pomaszczónóm kapustóm? Ni ma. Pomyśloł se yny, że Zofija go dynczy, a poszeł jako dycki se legnónć po obiedzie do legiera. Tukej Zofija na to mu nic nie prawiła, bo dycki tak było że jak siedlok, abo gazda zjedli obiod, to se szli legnónć, aspóń na pół godziny. Ale potym Zofija szkubie chłopa, coby sie gibo, bo przeca trzeja jechać trowy bykóm nasiyc, a zaś odbywać krowy a babucie. Tóż chłop to musioł zrobić, bo mioł ganc strach, że nie dostanie wieczerzi. A na wieczór Zofija dała chłopu krajiczek  chleba, kónszczek szónki, a ku tymu kapke masła. Chłop to złod a hned poszoł spać, bo był zmordowany. Tak go ta Zofija mordowała cały miesiónc, aż chłop ściepoł dziesiynć kilo, a potym każdy miesiónc fórt cosik.  Sóm stowoł wczas rano, szeł odbywać a jod wszystko to, co mu Zofija narychtowała. A w nocy, miała z niego yny radość, bo jak po nim cosik chciała, to nie było jako kiejsi, że jóm yny przilegnył, ale sie kulali po legierze, a do roka było dziecio.

 

Jak uż umrzesz, nie starej sie o Twoji ciało...

Twoji przociele zrobióm wszystko co trzeja,

podle tego, jako bydóm poradzić.

Sebleczóm z Ciebie oblyczki,

opucujóm Cie

obleczóm Cie,

wysmyczóm Cie z chałupy a weznóm pod Twojóm

nowóm adrese,

Kupa ludzi przidzie na Twój pogrzyb, coby sie z Tobóm połónczyć,

ponikierzi se weznóm orlap w robocie, a aji nie pujdóm na smowy, coby prziść porzykać  nad Twojóm trówłóm,

Twoji wieca, aji ty, kiere żeś nie rod pojczowoł, bydóm przedane, rozdane, abo spolóne:

Twoji obrozki,

Twój wercajg,

Twoji bótki,

Twoji oblyczki,     

Twoji ksiónżki...

A wiydz, że naozajst świat sie nie zastawi a nad Tobóm,

nie bydzie beczoł, 

Fórt ludzie bydóm sioć, a chować gowiydź,

Miasto Ciebie kogosik weznóm do roboty,